Dr. Neli Naço/
Lulet e Verës botuar më 1890 në Bukuresht, është përmbledhja e Naim Frashërit e cila është quajtur si një përmbledhje e cila solli dhe modernizoi lirikën shqipe, solli një modernistet në poetikën e poezisë shqipe. Naim Frashëri poeti i cili i kushton vëmendjen emancipimit të botës shqiptare, e mbush veprën e tij me humanizmin e munguar, e shton në doza të mëdha butësinë që shqiptarit i ka munguar prej shekujsh, me Lulet e Verës përpiqet të bëjë hapin e madh dhe vendimtar: të krijojë një vepër eprore të lirikës shqipe. Një nga veprat që përjetësisht do të mbetet si monumenti më i rëndësishëm i lirikës, sepse është i pari monument; sepse nuk është vetëm i pari, por është edhe volumi më pretendioz në atë çka sjell në konceptimin lirik të veprës: sepse është i lirshëm siç duhet të jetë një vepër e hapur poetike; sepse është i hapur ndaj mendimit dhe meditimit njerëzor; sepse është volumi perfekt i cili sjell atë çka është vërtet shqiptare në mënyrën më të harmonishme që poezia shqipe ka njohur deri atëherë. Sepse është i hapur ndaj mendimit dhe memorjes dhe nuk paragjykon askënd. Emancipimi i tij është aq i plotë sa duket sikur koha nuk ia ul vlerat, por e lartëson për vlera të mëdha që do të mbeten të patjetërsueshme në gjithë historinë e shkrimit shqip.
Në përgjithësi poezia e tij, vepra e tij, thellohet në ideologjinë e “fortë” kombëtare. Luan Topçiu e ka përcaktuar kështu: “Naim Frashëri përbën një personalitet që krijoi një epokë si një dishepull i Rilindjes sonë kombëtare, një çelës i udhëve të letërsisë shqipe: krijuesi më në zë i letërsisë artistike shqipe, krijues i gjuhës kombëtare, vendosës i kufijve shpirtërorë të shqiptarëve, krijues i “matricës stilistike shqiptare”, krijues i “horizontit hapësinor inkoshient kombëtar”. Që në fillim duhet thënë se poezia e klasikut të madh shqiptar nuk ka qenë vetëm vepra e një shërbyesi romantik të frymëzimit, por e një artisti të ftilluar, një misionari, “një apostulli të shqiptarizmës”, një krijuesi të poetikës në kuptimin modern të fjalës.”
Lulet e Verës është vëllimi që qëndron në kurorën e krijimtarisë së lirikës shqiptare, është pikërisht vëllimi që krijon në krye sepse përpiqet të ndryshojë një raport i cili në vëllimin e gjithë literaturës kombëtare të Rilindjes është thuajse dukshëm i vërejtur: aty ideali lirik është markuar më së shumti prej idealit atdhetar, ai përbën bazën e shprehjes lirike dhe format e shfaqjes janë të plota e të qarta edhe kur janë të treguara përmes simbolikave. Lulet e Verës në fakt përbën përpjekjen për ringritjen filozofike të lirikës brenda veprës së Naimit, për ringritjen e idealit lirik në një përpjekje tërësisht të re, për të krijuar kufirin e ri të lirikës shqipe, ku ideologjia më së shumti nuk është një formë e artikuluar me një fuqi madhore, por kësaj here është e filtruar përmes mesazheve thellësisht lirike, përmes mesazheve filozofike e teologjike dhe format e shprehjes së patriotizmës së drejtpërdrejtë janë shumë të rralla.
Koncepti ndërtimor ku çdo poezi e vëllimit është konceptuar si një Lule është shumë sinjikativ, shkon më larg në konceptin ndërtimor filozofik edhe se e mirënjohura poemë Bagëti e Bujqësia. Nga gjithë vëllimet që Naim Frashëri ka krijuar në gjuhën shqipe Lulet e Verës është më i pastri, më i kthjellëti vëllim, më i lirshmi. Kjo lirikë është nga pikëpamja e mendimit dhe konceptimit meditativ (jo e formës lirike) më afër me poezinë lirike popullore, ose me lirikën filozofike e teologjike, mendimi ngrihet në majat dhe bie në humnerat e veta; krijuesi shpalos thellësitë vetanake të qenies dhe shumë pak priret nga dëshira e një patriotizme tregimtare e cila vërshon më fort në vëllimet e tjera, por këtu ka vetëm formën e njërës prej këtyre luleve të larmishme. Poezia patriotike këtu ka më tepër rolin e rritjes koloristike të vëllimit, është ngjyrë që pasuron këtë teksturë të pasur ngjyrash që krijon poeti. Në këtë kuptim ajo tingëllon krejt e natyrshme në vëllim dhe rri e patrazuar. Koncepti ideologjik është i filtruar brenda harmonisë spirituale të vëllimit. Më vjen ta quaj Lulet e Verës vëllimi më spiritual që krijon Naimin në shqip.
Kërkimi që bën Naimi është i natyrshëm. Kërkon të gjejë Jetën brenda bukurisë së Krijimit, dhe tek Krijimi të gjejë Perëndinë në forma të qashtra meditative, ku misticizmi zë një vend të parëndësishëm, por përroi i mendimeve e shpie në një racionalizëm poetik të tipit “e kërkoj, e mendoj, e gjej, pra aty është”.Poezia “Jeta” e ilustron shumë bukur këtë mendim:
Sa e dua gjithë jetën
Se atje gjej të vërtetën,
Ose
Dhe njerin’ e bagëtinë
Dhe gjithë ç’është në jetë
I dua si Perëndinë
Se ngado të këthenj sytë
Shoh atje Zotn e vërtetë
Q’është një e s’ka të dytë.
Në poezitë e vëllimit Lulet e Verës shfaqet dhe njeriu si një qenie ekzistenciale që strukur në vetvete pret fundin e vërtetë. Naimi vizaton figurën e njeriut të strukur në vetvete “me tëmbëla në duar” sic do të thoshte Lasgush Poradeci që mediton për fundin e pashmangshëm, që krahason natyrën me botën humane ku trishtimi spiritual për ikjen është i përzier me mendimin racional për pashmangshmërinë e vdekjes, ku pajtimi me të vërtetën do të jetë e vetmja zgjidhje. Aty pritja dhe dhimbja janë të përziera duke shkaktuar ndjenja që vetëm brenda qenies ekzistenciale mund të kuptohen. Frika dhe qetimi i saj, tmerri dhe ngushëllimi janë thelbi elementar i poezisë “Koh’ e shkuarë”.
Dy koncepte poetiko-filozofike na zbulohen në poezitë e e njohura “Zemëra”, dhe “Zëmëra” tek poezia e parë i ashtuquajturi panteizëm i poetit, i shtrirë kudo në poezinë e tij, është i ndërtuar nga një lloj shkallëzimi; poeti artikulon poetikisht që fuqia e Perëndisë, fuqia e krijimit që ka ajo gjendet kudo në natyrë, por vendi më i duhur ku lexohet kjo fuqi e krijimit është “zemra”. Konceptin e zemrës si fuqi prej nga buron energjia e gjejmë padyshim edhe në poezinë e Lasgush Poradecit në disa forma të ngjashme. Zemra sipas Naim Frashërit është vendi ku fuqia e Perëndisë prehet më shpesh.
“Më tepër zëmrën tënë
Atë ka për fron,
Nukë ja dëgjon zënë
Zënë s’e dëgjon.”
Sipas konceptit naimian aty ku është energjia jetësore më e fuqishme, tek vendi ku fillon artikulimi shpirtëror dhe tek vendi ku ky artikulim shpirëror mbaron (apo rikthehet) aty është dhe vendi ku fuqia e Perëndisë prehet, ose më saktë aty qëndron.
Poezia “Zëmëra” është një poezi e cila merret pikërisht me qendrën atë që prodhon mendimin dhe emocionin, qartësinë dhe ekspresivitetin. Kjo poezi është jo më për Perëndinë dhe fuqinë e saj, por për qendrën emocionale të njeriut, e konsideruar si fillesa e gjithë energjive shpirtërore prej filozofisë romantike gjermane dhe romantizmit gjerman. Është thënë qartë dhe është pranuar që lidhjet e poezisë së Naimit janë kryesisht me poezinë e romantizmit frëng, por duhet kërkuar ndonjë lidhje e poezisë së tij edhe dhe me romantizmin gjerman, dhe lidhja fillestare duhet të jetë prej dy poezive të tij të titulluara “Zemëra” dhe “Zëmëra”.
Një poezi e cila mund të quhet një vazhdim konceptual i poezisë “Zëmëra” është edhe poezia “Të vdekuritë”. Është një rikthim i poezisë në truallin kulturore bizantine, në një hapësirë mentale që krijon një lidhje të pashkëputur të të gjallit me të vdekurin. Gjithmonë kjo poezi e Naimit më ka kujtuar një rrëfim të censuruar të Mitrush Kutelit (një tregim antropologjik sipas një cilësimi që ) po me titullin “Të vdekurit”. Artikulimi i poezisë me artikulimin e prozës nuk kanë të përbashkëta formale, por të dyja krijojnë këtë lidhje e cila e shpie qenien njerrëzore në një nivel më të lartë shpirtëror dhe mistik. Mendimi për vdekjen dhe të vdekurit (e tjerë), është në thelb një mendim për qenien, ekzistencën dhe fundin e saj. Thashë më sipër se ai nëpërmjet kësaj poezie rikthehet në trojet mentale bizantine jo thjesht duke parë në mënyrë racionale se ku veproi dhe jetoi Naimi, dhe se kultura e anase dhe ajo franceze e ndikoi fort atë, por në tekstin e tij ai shpreh një mentalitet i cili është tipikisht i kësaj pjese të Ballkanit.
Unë kam shumë mallë,
Këtu më si shoh dot,
Shpreh ne i madhi Zot,
Do t’i gjenj të gjallë.
Meditimi merr forma më njerëzore kur i nënshtrohet mendimit racionalist. Dhe mendimi racionalist e pranon se mund të shkojë deri diku, por jo përtej. Mendimi i Naimit për vdekjen merr forma të tjera kur ai bëhet më racional. Tek “Një lul’ e fishkurë a një vashëz e vdekurë” mendimi për vdekjen është i dyshimtë, poeti pohon në një farë mënyre se nuk e di se cdo të ndodhë me vashëzën e vdekur.
Të linç për të vdekur prapë,
E të vdeç që prapë të linç,
Edhe kështu ver e vapë,
Gjithënjë të veç e të vinç?
Apo përjetë të shkosh,
Mosqenia të të mbulonjë,
Edhe ti jetën ta harrosh,
Dhe’ ajo ty të të harronjë?
Mendimi i Naimit në një mënyrë shumë interesante endet midis dy poleve të cilat kthehen në alternativa të krijuara nga formimi i tij midis racionalizmit dhe mistikës, pra gjetja e pyetjes se ku shkon njeriu pas vdekjes është një problem që mund të ketë këto dy zgjidhje.
Kuptimet e shumëfishta të bukurisë janë një udhëtim në ciklin poetik “Bukuria” i cili është ndërtuar me një vetëdije dhe koncept shumë të studiuar. Nuk është një grup poezish rastësore, por një ciklim i parajetës, i jetës dhe i fundjetës. Një poezi që ka në thelbin e saj gjetjen e bukurisë femërore midis formave të përjetshme të bukurisë. Dhe ndërsa jeta e njeriut vjen e venitet, bukuria ruan format e pavdekshme brenda formave të së gjallës. Poezia ku naimi ka arritur të koncentrojë mendimin e tij poetik në një formë shumë të lartë.
Ndërthurur vëllimi ka edhe një grup poezish të cilat janë të mirënjohura për shkak të artikulimit dhe koncepteve të nacionalizmit, patriotikes, shqiptares e të tjera, por ky grupim nuk përbën një gjë të panjohur tashmë.
Na intereson vëllimi Lulet e Verës si një vëllim ku Naimi bën përpjekjen madhështore për të kaluar poezinë e tij nga niveli edukativ, në nivelin estetik. Ai është në kërkim dhe hulumtim të mistikes dhe ontologjikes, ku shqyrton marrëdhëniet e bukurisë së përjetshme me bukurinë e përkohshme, ku arti e shkrin ideologjinë puritane në formën më elegante të ideologjisë për një art shqiptar me vlera universale. Sipas këtij koncepti ajo përbën një revolucion artistik, të parin revolucion artistik, në poezinë e Rilindjes Kombëtare.