Dr. Nikollë Loka/
Traktati i Lozanës ishte një marrëveshje që qeveritë e Greqisë dhe Turqisë arritën në lidhje me shkëmbimin e të gjithë grekëve që jetonin në Anadolli dhe në Traki dhe atyre që kishin jetuar në Stamboll përpara vitit 1918 me të gjithë turqit që jetonin në Greqi. Shkëmbimi në të vërtetë kishte filluar gjatë ditëve të fundit të luftës për pavarësinë e Turqisë. Shpërngulja dhe shkëmbimi i popullsisë mendoi se u krye pasi shtetet greke dhe turke kërkonin homogjenizimin e popullsisë dhe shtimin e kohezionit kombëtar, si përpjekje për të ulur tensioned e brendëshme. Në lojë ishin dhe përfitimet ekonomike të palëve: grekët duke sekuestruar pronat e pasuritë e shqiptarëve myslimanë të Çamërisë, ndërsa turqit duke u mundur të përfitonin nga ndonjë kompensim financiar(Kaceli-Demirlika, 2013:125-126).
Në fillim të dhjetorit 1922, qeveria shqiptare, e bindur se çështja e shqiptarëve në Greqi e kishte vendin në Konferencën e Lozanës, i kishte dhënë udhëzime delegacionit shqiptar në Lidhjen e Kombeve, që të bëheshin përpjekje për mbrojtjen e minoritetit shqiptar në Greqi, prandaj kërkoi që delegacioni të kryente veprimet e duhura.
Më 18 dhjetor 1922, ishte zhvilluar një mbledhje e veçantë në Këshillin Kombëtar në lidhje me ecurinë e ngjarjeve në Çamëri. Nga deputetë të ndryshëm u diskutua dhe u kërkua zbatimi dhe sigurimi i të drejtave civile të kësaj popullsie, si dhe i të drejtave që i takonin asaj si pakicë. Bedri Pejani, një nga deputetët, sugjeroi që Shqipëria në Lidhjen e Kombeve, të parashtronte që “Turqia nuk kishte të drejtë të merrte proteksionin e elementit shqiptar me besim mysliman të Çamërisë, të Kosovës dhe të Malit të Zi. Me këtë rast,- vërente ai,-çështja e popullsisë çame, duhej të rregullohej në mes qeverisë shqiptare dhe asaj greke”(Rama, 2005, 42-45).
Mehdi Frashëri, përfaqësuesi shqiptar në Lozanë, më 11 janar 1923, i dërgoi një notë Kryetarit të Komisionit të Pakicave, italianit Montagna, ku tërhiqte vëmendjen për fatin e shqiptarëve me banim në Greqi, duke kërkuar që “të merreshin masa, me qëllim që të ruhej elementi shqiptar nga një trajtim i dhimbshëm”. Frashëri shtonte se “përfshirja në shkëmbimin e shqiptarëve, që po diskutohej, duke e konsideruar atë si turke, edhe pse s’kishte asnjë lidhje gjaku, gjuhe e zakoni me elementin turk, do të ishte një padrejtësie madhe, e hidhur dhe me pasoja”(Kaceli-Demirlika, 2013,122-123). Pavarësisht nga deklarimet publike që u bënë për të qetësuar qeverinë shqiptare, në marrëveshjen e fshehtë që realizuan midis tyre, delegacionet e Greqisë dhe të Turqisë e mbështetën shkëmbimin e popullësisë mbi kriterin e fesë, siç parashikohej në Konventën e Lozanës(Baltsiotis,2011)
Nën monitorimin e Fuqive të Mëdha e të Lidhjes së Kombeve, më 30 janar 1923, u nënshkrua Traktati i Lozanës. Në një nga nenet e tij përcaktohej shkëmbimi i popullsisë turke në Greqi me atë greke në Turqi. U vendos që të ngrihej një komision i Lidhjes së Kombeve për të ndjekur zbatimin e dispozitave të shkëmbimit, së bashku me disa nënkomisione(Sheme, 2020). Sipas marrëveshjes, duke filluar që nga 1 maji i vitit 1923: ”…duhet të kryhej shkëmbimi, i detyrueshëm i shtetasve “turq” të besimit ortodoks, grekëve të vendosur në tokat turke me shtetasit grekë të besimit mysliman të vendosur në tokat greke.” Edhe pse të dy palët ranë dakord që nga kjo marrëveshje të përjashtonin popullsinë shqiptare që jetonte në Greqi, përsëri si Athina ashtu edhe Ankaraja nuk iu përmbajtën zotimeve të tyre.(Komina, 2016:72)
Përdorimi i kriterit fetar në përcaktimin e elementit që do të përfshihej në shkëmbimin e detyruar të popullsisë linte shteg për abuzime. Kjo vlente në rradhë të parë për popullsinë shqiptare që banonte në zonën e Çamërisë dhe të Maqedonisë(Bello, 2015:198). Ky shkëmbim i madh i detyrueshëm i popullsisë, ose dëbimi i ndërsjellë i rënë dakord, nuk bazohej në gjuhën ose përkatësinë etnike, por në identitetin fetar dhe përfshinte pothuajse të gjithë qytetarët e krishterë ortodoksë të Turqisë, së bashku me qytetarët e saj ortodoksë turqishtfolës dhe shumicën e qytetarëve myslimanë të Greqisë, duke përfshirë shtetasit e saj myslimanë greqishtfolës. Sipas studiuesve shqiptarë, “ky spastrim etnik i sofistikuar, ishte tërësisht i pabazuar në të drejtën ndërkombëtare të kohës, por vetëm mbi një marrëveshje krejtësisht të padrejtë bilaterale greko-turke”(Bashkurti, 2012:277).
Të gjitha përfaqësitë diplomatike shqiptare vepruan në mënyrë aktive, një aktivitet të dendur patën edhe diplomatët e dërguar në shtete që ende nuk kishin një marrëveshje akreditimi me shtetin shqiptar. Juridikisht qeveria shqiptare u mbështet në detyrimet e qeverisë turke dhe asaj greke për respektimin e Traktatit turko-grek të 14 nëntorit 1913 si dhe atij të Sevres të 20 gushtit 1920, të cilët garantonin respektimin e të drejtave të pakicave kombëtare(Komina, 2016:73). Në përpjekje për ta ndërkombëtarizuar problemin e shkëmbimit të popullsisë çame si popullsi turke u shquan diplomatët shqiptarë si: Mithat Frashëri, ministër fuqiplotë i Shqipërisë në Greqi, Benoit Blinishti, konsull i përgjithshëm i Shqipërisë në Gjenevë, Mehdi Frashëri, përfaqësues në Lidhjen e Kombeve etj.(Komina, 2016:72)
Përpjekjeve të shpeshta të shtetit shqiptar për të bërë të mundur mos shkëmbimin e popullsisë shqiptare në Greqi si popullsi turke, Athina zyrtare iu përgjigj, me akuza ndaj shtetit shqiptar se “po ndërhynte në punët e brendshme të Greqisë”. Në mbështetje të palës greke u vu edhe Komisioni Mikst, i cili pranoi tezën greke se popullsia shqiptare duhet të paraqiste dokumentacionin e nevojshëm për të vërtetuar se ishte me origjinë shqiptare, në mënyrë që të mos këmbehej si popullsi turke(Komina, 2016: 218). Nga ana tjetër, krahas me intensifikimin e dhunës dhe terrorit mbi popullsinë shqiptare autoktone, qeveria greke filloi edhe vendosjen e kolonëve grekë të ardhur nga Azia e Vogël. Kontingjentet e para të kolonëve grekë filluan të dukeshin në fshatrat shqiptare qysh nga vjeshta e vitit 1923(Komina, 2016: 219).
Edhe qeveria turke nuk kishte pranuar që popullsinë çame ta njihte si popullsi myslimane shqiptare, në kuadrin e minoritetit, gjë e cila u shkonte për shtat interesave politike greke, për ta shpërngulur këtë popullsi dhe për ta zëvendësuar me popullsi greke. Duke hasur në këto vështirësi, në interesat politike të qeverisë shqiptare ishte zhvillimi i një diplomacie dhe një politike të jashtme aktive, që të bëheshin përpjekje maksimale për të shpëtuar popullsinë myslimane shqiptare nga shkëmbimi(Komina, 2016:74). Mithat Frashëri, duke iu referuar Traktatit të Lozanës (Konventës) theksonte; “Turqia nuk është aspak e autorizuar të flasë për myslimanët në përgjithësi, sepse ka 200 milionë individë muhamedanë kudo nëpër botë, dhe vetëm Turqia ka 7 milionë të tillë. Është e vështirë të pranohet se në një traktat midis Turqisë dhe Greqisë të jetë pretenduar të vendosë për fatin e myslimanëve shqiptarë”(Kaceli-Demirlika, 2013:140). Zyrtarët turq nuk u treguan të sinqertë në takimet që zhvilluan me zyrtarët shqiptarë. Ndërkohë që kishin premtuar se “shqiptarët do të përjashtoheshin nga shkëmbimi, ata vazhduan përpjekjet për të nxitur tërheqjen e shqiptarëve në Turqi. Me 13 prill 1924, Mithat Frashëri raportonte nga Athina se “delegati turk, Hamdi Beu kishte shtruar një darkë me disa klerikë fanatikë dhe propagandonte në mes të myslimanëve, duke u thënë se “në Anadoll do të kishin kushte më të mira”(Bello, 2015: 209-2010).
Qeveria turke, pavarësisht angazhimeve publike, që nga disa studiues trajtohen me lehtësi si vullnet zyrtar turk për t’i përjashtuar shqiptarët nga shkëmbimi, ishte e vendosur të merrte sa më shumë popullsi myslimane nga Greqia, pavarësisht kombësisë së tyre. Në një nga fjalimet e tij në Izmir, midis të tjerave Mustafa Qemal Ataturku do të theksonte:“Unë mendoj se për të rritur popullsinë turke… është e nevojshme të sjellim elementë nga Maqedonia dhe Traka Lindore”(Kaceli-Demirlika, 2013: 124), pa specifikuar se çfarë kombësie do të kenë ata. Përfaqësuesit turq në Komitetin dhe nënkomitetet e përziera vazhduan zbatimin e këtij procesi në disfavor të popullsisë çame shqiptare dhe në interes të ripopullimit të rajoneve turke, që mbetën bosh nga zhvendosja e 1 300 000 grekëve në Greqi(Shaqiri, 2016:18). Mehmet Necati bej, Ministri Turk i Shkëmbimit kishte deklaruar se “janinjotët e vendosur në krahinën e Stambollit s’janë shqiptarë, por janë turq dhe janë pritur si turq”(Shaqiri, 2016:18). Pra zyrtarët turq po vazhdonin të mendonin si në kohën e Perandorisë osmane, ku nuk bëhej diferencimi i fesë me kombin, duke tërhequr në shkëmbim dhe shqiptarët.
Qeveria Shqiptare e bëri çështjen e shkëmbimit problem ndërkombëtar. Në dhjetor të vitit 1925, gjatë seancës së 37-të të Këshillit të Lidhjes së Kombeve, përfaqësuesi shqiptar Mehdi Frashëri iu referua një “marrëveshjeje” midis Athinës dhe Ankarasë lidhur me vendosjen e 5000 shqiptarëve të Epirit në Turqi dhe kërkoi përjashtimin përfundimtar të myslimanëve të Çamërisë nga shkëmbimi i popullsive. Përpjekjet për të ndaluar shkëmbimin e mëtejshme të kësaj popullsie me atë greke, nuk pushuan prej qeverisë së Tiranës edhe gjatë viteve 1926-1927. Shumë herë Tirana zyrtare iu drejtua si organizmave ndërkombëtare (Lidhjes së Kombeve), kryesisë së Komisionit Mikst, ashtu edhe qeverisë turke. Një rol aktiv në këtë çështje luajti sërish Ministri Fuqiplotë i Shqipërisë në Ankara Rauf Fico, i cili iu drejtua drejtpërdrejt instancave më të larta të qeverisë turke, që të mos pranonin më shkëmbimin e popullsisë çame me atë greke(Komina, 2016: 85), por autoritetet turke mbajtën qëndriem të paqarta, ndërkohë që vazhdonte shkëmbimi. Nga ana tjetër, pavarësisht ofensivës diplomatike të Tiranës zyrtare, Greqia vazhdoi të shpikte arsye të paqena, për ta përfshirë popullsinë shqiptare në listat e shkëmbimit. Për ditë e më shumë bëhej e qartë mospërfillja e premtimeve që kishte dhënë Athina dhe demagogjia e deklaratave të Kakllamanosit nëKonferencën e Lozanës, si dhe mospërfillja e garancive të Venizellosit. Shtypi i kohës dhe qarqet zyrtare shqiptare shqetësimin e vet për fatin e popullsisë shqiptare që kërcënohej nga shpërngulja e shprehën me një solidaritet të thellë, duke bërë thirrje që të merrej çdo masë për t’i pritur e sistemuar në Shqipëri, ata që nuk donin të shkonin në Anadoll(Komina, 2016: 221).
Shkëmbimi i popullsisë, i realizuar pas nënshkrimit të Konventës greko-turke të 30 janarit 1923, nga dy figurat kryesore politike turke dhe greke të asaj kohe, përkatësisht Ataturku dhe Venizelos,- sipas studiuesve perëndimorë, shpreh këndvështrimin nacionalist të tyre. Shkëmbimi i popullisë i ndihmoi ata në krijimin e shteteve-kombe me fe homogjene. Turqia parashikonte që asimilimin e elementit shqiptar ta realizonte në një fazë të dytë, sa më shpejt që të ishte e mundur.
Të përzënë prej trojeve të tyre me forcë, shqiptarët myslimanë të Greqisë u degdisën në Anadoll, ku nuk duruan dot as klimën dhe as kushtet e jetesës. Për pasojë vdiqën në masë pleq, fëmijë e gra. Një pjesë fare e vogël mundi të kthehej në Shqipëri, ndërsa të tjerët iu nënshtruan vuajtjeve dhe mjerimit në tokat e shkreta të Anadollit. Vetëm në zonën e Izmirit e qytetet përreth, si Meneme, Saqe, Çeshme, Menisa, etj., u vendosën mbi 2000 familje çame. Sot Izmiri konsiderohet kryeqendra e shqiptarëve të Çamërisë në Turqi. Popullsia e dëbuar me forcë u vendos kryesisht në rajonin e Stambollit, të Izmirit, të Bursës, të Kaiserit, të Konjës, të Ankarasë, të Samsunit, të Zonguldakut, etj. Si rezultat i shpërnguljes së dhunshme qytete dhe fshatra të tëra u boshatisën nga popullsia shqiptare. Kështu Gardhiqi nga 400 shtëpi që kishte më 1913, në vitin 1925 mbetën 80, Dragomia nga 160 shtëpi në 18, Karbunari nga 300 shtëpi në 120, Parga nga 300 shtëpi në 40, ndërsa në disa fshatra si në Petrovicë nuk mbeti asnjë shtëpi(Sheme: 2020).
Në traktatin greko-turk, shqiptarët nuk qenë palë e nënshkrimit, megjithatë u përdorën si elementë në shkëmbimin e popullsisë. Traktati plotësoi dëshirat greke dhe turke, duke dhunuar ashpër të drejtat e popullsisë shqiptare në Greqi.
Këmbëngulja e Qeverisë Shqiptare bëri që në vitin 1926, tre vjet pas përfundimit të bisedimeve dhe pazareve diplomatike, popullsia myslimane e Çamërisë të klasifikohet “me origjinë shqiptare” (αλβανικήςκαταγωγής) dhe të përjashtohet nga shkëmbimi (Baltsiotis, 2011), por tre vjet pas nënshkrimit të marrëveshjes, shumica e popullsisë shqiptare të Greqisë tashmë ishte deportuar për në Turqi. Në fakt, shkëmbimi duket se i ka çuar gradualisht myslimanët shqiptarë të Greqisë të kthehen drejt Shqipërisë në kërkim të mbrojtjes dhe në përgjithësi, ka çuar në krijimin e lidhjeve më të forta midis shtetit shqiptar dhe asaj popullsie.
Literatura
Bledar Komina(Disertacion), Marrëdhëniet politike të shtetit shqiptar me shtetet ballkanike: Rasti i Turqisë, Jugosllavisë dhe Greqisë në vitet 1920-1939, Universiteti i Tiranës 2016.
Hasan Bello, Marrëdhëniet shqiptaro turke 1912-1939, Tiranë 2015.
Fatmira Rama, Traktati i Lozanës, shpërnguljet dhe shpronësimi (1923-1926), në “Çështja Çame dhe Integrimi Evropian”, Tiranë: Instituti i Studimeve për Çamërinë, Fakultetit i Histori-Filologjisë, Arbëria, 2005.
Hekuran Rapaj, Traktati i Lozanës, fatkeqësia e trojeve dhe e popullsisë çame, https://www.voal.ch/traktati-i…/multimedia/dossier/
Ilirjana Kaceli-Demirlika, Marrëdhëniet shqiptaro-turke 1912-1939, disertacion, Universiteti i Tiranës 2013.
Klodjan Shaqiri, The Treaty of Lausanne and the expulsion of Albanian Chams in Tyrkey, Bjes,Volume 12 Number 1, September 2016.
Lambros Baltsiotis, The Muslim Chams of Northwestern Greece, The grounds for the expulsion of a “non-existent” minority community, https://journals.openedition.org/ejts/4444
Lisien Bashkurti, Çamëria-në rrugën e zgjidhjes, Akademia Diplomatike Shqiptare, botimet “Geer”, Tiranë 2012.
Selman Sheme, Shqiptarët e Çamërisë në rrjedhat e shpërnguljeve të dhunshme, https://www.zaninalte.al/…/shqiptaret-e-camerise-ne…/