Duke u marrë me disa studime të botuara për Gjergj Kastriotin Skënderbeun, te revista famëmadhe “Shejzat” e vitit 1968 (vjeti XII, nr. 7-12 Korrik- Dhetuer) lexova një tregim të Martin Camajt f. 331-339, në të cilin autori shkruan me një gjuhë të pasur, të saktë dhe shumë të ëmbël, duke ruajtur muzikalitetin e dialektit verior, për një ngjarje shumë interesante, të cilën e kisha dëgjuar në Malësi të Gjakovës, në vitet e ’70 të shekullit të kaluar, në “Odat e burrave”, si një ndodhi të vërtet. Nuk e di, nëse autori Martin Camaj, e ka dëgjuar të njëjtin variant, në Malësi të Gajkovës, apo ka marrë ndonjë motërzim diku tjetër? Porosia që Camaj sjell te lexuesi i tij, si në atë kohë ashtu edhe sot, është mjaft domethënëse, përmbajtësore e aktuale, duke rikujtuar virtytet e larta së bashku me traditën shqiptare që nuk u zbeh në shekuj. Lexuesi i nderuar i “Dielli-t”, shpresoj të përjetoi nga afër tërë “dramacitetin” e rrëfimit, fjalorin e rrallë, me fjalë e shprehje bukura, që Martin Camaj i përdor me mjeshtri, duke mbajtur në tension, emocionet dhe ndjenjat gjatë leximit, që të vjen keq, që përfundoi shumë shpejt. (Ne nuk kemi bërë asnjë ndërhyrje gjuhësore, drejtëshkrimore apo tjetër, nga teskti i botuar nga vetë Camaj, por kemi ruajtur me besnikëri origjinalitetit e autorit duke respektuar të gjitha format e të shprehurit të kohës së botimit të parë).
Përgatiti për botim
Dr. Musa Ahmeti
Center for Albanian Studies
Budapest
*************
BESTYTNIA
Nga Martin CAMAJ
Kishte mbetë e vetmueme dardha në atë vetull mali, me krahë të thatë pos njenit ndër ta, në të cilin vareshin disa fletë gjethi të zbehtë si leskra dylli dhe dy tri kokrra fryti të vogla në dedé me ra poshtë për çdo frymjeje ere. Dardha dikur e trashë sa dy mjeta burri âsht tash e shpartallueme në njenën anë të trupit, kështu që i âsht hapë zguri prej rranjeve deri te grykca si të kishte dalë nga toka zjarmi dhe përpî krejt zemrën. Ky zgur ta shkon mallin e nji sheke së qitun batall e hjedhë nën oborr që të kalbet vetvetiu ndër hidha e lorinishta. Të epte përshtypjen e nji sheke, pra, që dikur bante cik e djathë të pamazitun. Ajo ashtu e thatë nuk i hyn në punë askuj mâ. Kështu e mërgueme prej jetës vegjetale e lanë ende, si për ndëshkim, atje në kambë të luftojë me erna ngjante si nji surrat, diçka orgurzeze. Mbi tê ulej me andje asgjamangut ndonji sorrë e vetmueme, edhe ajo ogurzezë, e shpulishej ase rrinte pa lëvizë si të ishte pjesë e dardhës.
Nji grue veshë me tesha të zeza duel nji paradite atje në atë sukë dhe e vrejti dardhën e vjetër me dhimbje. Ka njerëz që u pëlqejnë sendet e vjetra sepse nëpërmjet atyne sendeve kthejnë në të kaluemen sepse me të tashmen nuk janë të kënaqun. Edhe Zoga kishte mbetë me zemër në të kaluemen dhe kishte frigë se në të parin dimën e para erë e fortë do ta thente dhe do ta plandoste currave teposhtë. Atëherë sukës ka me i mungue diçka dhe ka me mbetë e vetmueme si sot dardha pa gjethin e kokrrat e dikurshme, që kur piqeshin, mirrshin ngjyrën e qelibarit. Atëherë fëmija e fëqinjve vishin zdathë në ndonji zheg dite dhe si cuba pa bâ zhurmë kapeshin për trup të saj dhe mbasi kishin mbushë gjijt me fryte, ikshin pa i pasë diktue kush. Kjo dardhë ishte e Kolë Çukut, që e kishte shtëpinë aty mbas asaj vetull mali, në streherë. Vetëm kur gjeshin për tokë rrembat e thyem, u kujtoshin të Kolë Çukut se dikush i huej kishte hypë në tê e marrë kokrrat e pjekuna, por kur ata ngritshin sytë nalt e vreshin se kishin mbetë mjaft tjera, atëherë thoshin: ”S’ka gjâ! Le të hajë njerëzia në tê!”. Të zotët e dardhës mandej kishin frigë të presin ndokend në tê, sepse të parët e kishin lanë me fjalë : “Mos të pritet kush në atë pemë! Ajo âsht jashtë dore, në shmang, larg pasunisë dhe plangut. Çdo shtegtar, kur ka për të ngjomë gojën me kokrrat e saja, ka për t’i urue dritë e diell asaj dorë që e ka vu në këtë vend!”.
Në ato kohna, mbasditeve të pranverës, ndonji nuse e shtëpisë Çukut ulej nën hijen e saj, hapte bezet e prume prej Shkodre dhe i prente për këmisha. Ajo vetull mali përballë bjeshëve, lugjeve e shpatijeve, dardha me giethe të shëndetshme dhe nusja me bezen e bardhë nën hije ishte nji lule mes qinda majesh e sukash, që njena mbas tjetrës varg humbshin në krahun e lindjes në pakuft. Këta janë momentët /331/ mâ te bukur të dardhës dhe atëherë s’i shkonte kuj nëpër mend se nji ditë do ta quente ndokush ogurzezë. Mandej vishin stinët e shinave dhe ngrija e shpejtë në vjeshtën e vonë. Ajo lëshonte gjethet e mbetej picak. Lagshtina i hynte për pale, nësa era i thente krahëte rij. Sigurisht në nji ndër asi momentësh, kur i pari cirk uji depërtoi thellë në zgurin e saj, dardha do té ketë nemë. Dhe njerëzit e ndien ogurin e zi atë vjet kur nisi të rrallonte frytet, të cilat piqeshin parakohe prej krymbave né zemrën e tyne. Atëherë dhe fëmija u ndanë prej saj e asnji udhëtar nuk e uroi mâ, mun ndonji tue pasë kafshue kokrrën e parë, prej së cilës duel krymbi i çamë për gjymës, e nemi me gjithë zemër. Stinë mhas stine, nemë mbas neme iu dha kështu dardhës në atë vetull mali me të vertetë e mbrapshta!
Grueja âsht e shoqja e Kolë Çukut, me të cilin âsht martue para tri vjetësh dhe quhet Zogë. Kola e pati njofi rastësisht para shumë kohe, si vajzët mjerisht, të fejueme. Thonë se ai ka shtjerrë shumë këpucë mbas saj, por ajo nuk e përfilli as si vajzë, as kur u martue. Zoga ishte e hollë dhe e gjatë, me nji qindrim të egër dhe me shikim të sigurtë. Bukurinë ia miratoshin dhe gratë, gjâ e rrallë kjo, së pakut ndër gratë e malit. Në të vertetë ndoshta e levdoshin vetëm pse Zoga nuk përfillte asnji burrë të tyne dhe pse ishte kryenaltë prej natyre. Gojtare, skishte burrë që e munte me arsye: edhe kjo cilësi u pëlqente shoqeve të saja.
Burrin e parë Zogës ia vranë për gjak dhe mbeti vejë. Mbasi s’kishte pasë fëmijë, Kolë Çuku e martoi mbrenda nji vjeti. A ishte e lumtun Zoga me burrin e dytë? mund të pyetet tash mbasi jemi tue u marrë me historinë e saj. Si tregojnë duhet të jetë qenë e lumtun me Kolën mbasi nuk mund të jetonte as nji javë pa tê, prandej edhe ndër vera, kur të gjitha gratë e shtëpisë së madhe që gjindet në streherë mbas asaj vetull mali, ku ishte dardha, ngjiteshin në bjeshkë me tufat e gjasë së gjallë, Zoga rrinte në vërri me të shoqin. Nga ana tjeter ajo ishte nji grue me shumë fëtyra sikurse do ta tregojë dhe ngjarja mbi tê dhe gjithë çka flitet prej banorëvet të malit që e patën njoftë. Prandej për sqarimin e fëtyrave të shumta të Zogës duhet të mbështetemi dhe në tregimet e tjerëve edhe pse mund të na çojnë në trillime të pathemelta.
Në atë kand të tretun të malësisë, duhet ditë se dhe ngjarjet mâ të thjeshta mund të marrin nji ngjyrë legjende, papritmas, sepse atje jetojnë ende njerëz që u kanda të të besojnë në orë e zana, që drejtokan fuqitë e mëshefta të natyrës. Mun atje gjinden mâ shumë se kudo ngjeti dhe asish që besojnë me ngulm në trillimin e mendes së vet, prandej me lehtësi bâjnë që këto trillime të besohen dhe prej tjerëve. Pra, ngjarjet atje janë motive, mbi të cilat thuren imtësina të panjehuna që mund të krahasohen me bulët e bimëve në pranverën e parë, të cilat mandej zhbërthejnë në fletë e fije të shumfillta. Brijat e thata të malit me nji blerim kaq të bujshëm njomen e zbukurohen. Kështu dhe bota e njeriut të malit pasunohetme ato trillime të mbështetuna mbi ngjarje të verteta dhe mbasi jeta dhe atje âsht e pajisun me anë të mira e të këqia edhe ngjarjet e mira ase të këqia tiren tortë në drejtime të ndryshme. /332/
Edhe zhdukja e Zogës pati atë fat të çdo vdekje të jashtazakonshme tue kalue gojë në gojë. Mernje me mend se ç’tollovi mendimeshe ndienjash kurse çdo gojë thonte: “Ashtu âsht, por jo krejt ashtu!”.Tue qenë krejt i bindun se tregimi im âsht mâ i afërti me të vertetën, e kam vendosë ta paraqes kështu si vijon me shkrim.
Në luftën e parë botnore kishte ra kolera në malësi. Pjesa mâ e madhe e arave nuk u mbuell atë vjet, prandej zia filloi shumë heret, pikrisht në të hymit e korrikut në kohën e grunit e të theknës. Shtëpia e Çukut kishte mbjellë arat me kohë dhe në thellsinë e ahrit ishin tri sheka plot e përplot me drithë të shimë, gadi për mulli. Kolë Çuku javë për javë bluente katër pesë shosha drithë dhe iau niste njerëzvcttë vet për në bjeshkë, ku ata ruejshin bagëtitë e korrshin sanë për dimën. Zoga i ndihmonte rreth punëve të vërrinit, në ujitjen e kollomboqit, në ruejtjen e bletëvet, që lëshoshin pa prâ çdo ditë nga nji, në mbledhjen e zogjve të pulave në mbramje.
— More Kolët — i tha Zoga njiherë nësa ngranshin darkë — kolera âsht tue bâ dame të mëdha në fis!
— Në dashtë Zoti me ra nji shi! A e din si kishte me u shkri kjo lëgatë? Si nji grusht krypë në ujë.
E shoqja heshtoi. Ne nesre nësa hashin prap darkë, si në vijim të bisedës së mbramjes së kalueme, tha Zoga:
— Në katër anët kam ndigjue sot gjamë burrash. Në jeté teme nuk e mbaj në mend se kam ndigjue kaq shumë gjamë të vdekunsh!
— Ku i ke ndigjue?
— Kur dal te dardha, mbas kapërcyellit në kohën e vapës së ditës.
— Pse del te dardha?
— Del njeri me pa dhen. Këtu në këtë lug âsht si me kenë njeri në fund të nji gavixhit, i damë prej botës.
— Në këtë kohë ndoshta âsht mâ mirë kështu.
Mandej tue ndjekë fillin e mendimeve të veta Kola vijoi:
— Lëgata s’ka si me ardhë këndej, megjithëse ajo âsht frymë: del prejngojës së njirit dhe ec e ec dhe era e shpërdan. Dje ishem tue fjetë në zheg të ditës nën hardhin e mendoshem: s’ka si me ardhë lëgata kur je i shtrimë për tokë pse era prek vetëm majet e gjethëve ndër disa. Nji pemë, e cila s’ka gjethe si dardha mbas kapërcyellit bie vetëm ogur të zi.
— E ke kaq frigë légatën?
— Kola heshtoi.
— Çudi, more burrë, unë nuk ia kam drojen. Mue më vjen keq qi jemi të damë prej dheut e për atë punë dal për ditë mbas kapërcyellit e shikoj dhen për së gjanit e për së gjatit. Me bâ e me më lanë ti, kishem me u turrë vrap e me hi në të parën shpi, ku ka ra kolera e me u ndimue tjerve.
— S’kishe se çka me bâ. Me i shëndoshë nuk kishe, po ta siguroj. Këtu ndimon vetën shiu… ase kur bie në nji shpi… zjarmi.
— S pakut me u bajtë ujë, ujë të ftoftë kronit qi të shuejn etjen. /333/
— Uji i ftoftë u bân keq. Ti kishe me i mbytë ashtu! Mue me vjen mire qi plangu ynë âsht disi në shmang.
— Ne gratë jemi ndryshej. Ti e di se kam pasë nji fëmij kur kjeshë martue së parit, e më vdiq mbas tre muejsh. S’mujshem me fjetë natë as ditë pse më dhembte gjitë. S’më del mendsh ajo punë: ishim në bjeshkë tue korrë bar e mue më çuen për ujë te nji krue qi ishte në rrugë të madhe. Pranë kronit më ra në sy nji fëmijë në djep. Me bie në mend si sot: iu avit e e ama me i dhanë gji të shterrun si zhangë. Ishem tepër e re e e fuqishme atëherë. E s’di si m’u dha, por ta kam kapë nanën-shkretën e si kurgjâ send e kam largue prej djepit e jam ulë me i dhanë atij fëmijë gji.
— A bân grueja ashtu?
— Grueja bân aq e mâ tepër. Aty për aty u shlirova, por mâ zi më ndodhi mandej pse nuk m’u hoq mendje ai fëmijë i unshëm.
— E çka do me më thanë ma?
— Diçka më ngreh si atëherë kah ai fëmij te kroni, kah ata njerz të ligj prej kolere.
— Nuk je mirë në mend, moj grue!
— Si nuk je ti mirë në mende kur sheh atë vejushën e re, Makën e zezë, thue ti, por në mende tande të duket shumë e bardhë kur e sheh ashtu të dishrueme!
Kola hapi të dy sytë e mëdhaj dhe mbeti i shtanguem për njiherë, mandej plasi në gaz: goja iu hap sa nji çarap, vesh në vesh dhe iu panë të gjithë dhambët e shëndoshët si të ishte njizetvjeçar. I pëlqeshin befasimet Kolës, të cilat e gëzoshin si fëmijën dhuntinat e paprituna. Njeri shtatmadh e i fuqishëm përpinte çdo gjâ që i binte në dorë, prandej shtangohej para çdo femne të pashme. Por nuk ishte kjo çiltësi në sjellie me gra tjera që e përkujdesonte Zogën. Faza e dytë ishte e rrezikshme për Kolën, kur ndonji niste t’i ngulej në mende. Atëherë heshtonte e s’hapte gojën njiherë në qeshje, kështu që mirrte pamjen e nji egërsie së varrueme. Atëherë kishte frigë e shoqja se mund ta çonte epshi “në ndonji rrugë të rrezikshme”. Kola i madh e i fuqishëm kishte dhe nji ndezë tjetër që i mbante drejtpeshimin e jetës. Ai dashunonte edhe nji gjâ tjetër, ndoshta mâ tepër se jetëne vet: atë luginën me arë e livadhe, me ujë të mjaftë për krye, plangun e trashiguem, prej të cilit nuk mund të largohej nji ditë. Njifte në këtë tokë çdo dru, çdo pemë e çdo gur. Kur ndonji bagëti e huej, edhe nji edh me qenë, prekte kufijt e asaj toke, ai çonte zânin e vet të fuqishëm, që dridhte luginat :
— Aao! pritni berret në vend të huej, bree! A kujtoni se ka mbetë shkret, more kjo tokë?
Mbas të shoqit edhe Zoga qeshi me zemër:
— Por rueju! — i tha ajo — mos u sjell ndër anat e vejushës, se unë e ti nuk dahna shëndosh!
— He, çka bân ti? — E pyeti të shoqen tue shikue me nji djegie ndër sy, që e frigësonte si dikur, kur nuk ishte grueja e tij.
— Po kje se më bie ndonji berr në mali të saj, më duhet me shkueme e marrë! Si thue? A me ia falë berrin tonë? — Qeshte përsëri /334/
Bisedat mes Kolës e Zogës nuk zgjatshin kurr shumë, por asgjamangut grueja e ndiente praninë e e tij në të tanë qenien e vet në çdo moment dhe e kishte të ngulun në krye se ajo ishte rob i tij në kuptimin e plotë të fjalës. Kjo gjâ e egërsonte dhe shi nga nji ndienje e tillë rridhte dëshira e saj të takohej me njerëzit e kolerës për të dalë prej këtyne vargojve skllavrues. Mbasi secili kishte purnët e veta të caktueme, gjatë ditës ndesheshin vetëm disa herë dhe Zoga e vrente dhe mundohej të diktonte mendimet e tija, por nuk ia dilte.
— A mendon ndojherë për mue? — E pyeti ajo në nji takim të rastit në arë.
— Çka kam mendue për ty? Ti je këtu: punojmë bashkë, hamë bashkë e flejmë! — Mandej e shikoi me sytë që digjeshin gjithmonë nga ajo flaka e përmbrendshme, prej të cilës Zoga kishte frigë. Mbas nji dite tepër të nxehtë për atë anë, uleshin kadalë hijet e gjata e të zbehta të mbramjes mbi shpatijei e thata përballë, ndërsa dendësia e gjelbrimit rreth e rreth plangut të Kolës përmbante në vetvete ngjyrën e territ të vertetë. Prej mureve që rrethoshin tokën në krahun e lindjes nisej grupi i xhixhillojave të para për në mbrendësirié e këtij blerimi té dendun. Freskia e fundit të ditës, shkëndijat e xhixhillojavet për nën pemë dhe zânet e rralla të bujqvet bâshin që prej çdo bime të dilte nji prehje pushtuese që do të kishte mundë të qetësojë mendjen e zemrën e çdo njeriu, por jo të Zogës. Asaj shi kjo qetësi i binte në çdo mbramje nji turbullim në krejt qenien, prandej dilte te dardha e vjetër mbas kapëreyellit për të ndigjue për së largu kumbonët e bagëtive, që ktheshin nga kullotat e largëta kah grupet e lagjeve të vogla pesë a gjashtë shtëpish. Ndigjonte me andje edhe ushtimën e erës në ashtën e pakufi, që mbulonte bjeshkët gjithkund në krahun e veriut. Ajo ushtimë nganjiherë i përngjante krizmës së shiut të rrebët që niset rendomët kah filiimi i pranverës prej asaj bjeshke, dhe riga riga, me madhësinë e valëve sa kodrat, ulej me vrull dhe shkonte e u përplaste për shpatijet e thata e shkambijt e bardhë e të naltë në jug. Në viset e erra të rrëpinave të jugut çoheshin mandej prroje e buena me ujna të bardha e të pastra në të nisun, që tue u ulë turbulloheshin e mirrshin ngjyrën e botës së kuqlemët. Prej degëzimeve të vogla e të shkurta në fillim trajtoheshin prrojet e mëdha dhe mbushëshin me ujë lumin për fund, arterien kryesore.
Grueja rrinte atje vetëm në pritje të nji uji të tillë nga bjeshka, i cili do ta këndellte tue pru në jetë, në lumin e madh e të lëvizshëm të nji bote tjetër, sidomos të ndryshëm nga bota e mbrendshme e saj.
Deri këtu pajtohen të gjitha të dhanat mbi luginën e Çukut si dhe mbi Kolën, Zogën e kolerën. Pikrisht me fillimin e ngjarjes, e cila âsht thalbi i këtij tregimi, nisën dhe trillimet e ndryshme si valë te shkaktueme në zemrën e nji uji të qetë që zanë njena tjetrën dhe mbrrinë të bashkueme në katër a pesë valë të mëdha në breg. Prej këtyne katër a pesë variantave zgodha atë që âsht me siguri ajo që ipërgjigjet së vertetës. Në nji muzg, nësa Zoga ndigjonte erën e ashtës, i duel përpara nji hije./335/
— Kolë, — bzani ajo e habitum — si âshi puna qi edhe ti ke dalë sonte te lisi ogurzi? A ke ardhë me me marre, a si? Pse nuk me ke thirrë pse kishem ardhë vetë.
— Pse me të thirrë, nuk kishe ardhë. — Ia priti hija që nuk ishte i shoqi. Ai duel përpara e ia zuni krejt pamjen mbi male e lugina.
— Jam koçak — vijoi ai — e më thonë Zekë Murreci. Jam ardhë kesh se më nepni nji kashatë bukë.
Zoga heshtonte.
— Nuk rri gjatë në këto ana. Jam për kalim se kam diku punë!
U kull, shpërlau fytin me langun e gojës e mandej pështyni dhe heshtoi për t’i lanë kohë me mendue Zogës se ç’punë mund të kishte nji koçak aq i drashtun si Zekë Murreci. Tue u ulë të rrinte maje nji guri, tringlluen nji mori hekurash: qystekët e sahatit rrokë rrokë në parzëm tue u përplasë për dorcë të livores dhetëshe turke, vargoni i gjatë për të cilin lidhej livorja ndeshi për pushkën e gjatë, që Zeka me kreni e vuni për tërthuer në prehën. Ndër këto rasash kur Zeka ulej të rrinte, epte përshtypjen e nji njeriu të hekurt dhe të nji trimi që brente hekur me dhambë. Zoga ende nuk e kishte hapë gojën. Vrente njeriun e papritun e as nuk mendonte ende se çka duhej të përgjigjte. Pau se dhe xhamadani dhe nji xhaketë ushtrie ishin mbushë me pulla të metalta. Mbas do kohe heshtjeje, Zeka humbi çdo kontroll dhe kaloi në nji gjendje emocionale dhe nisi të fliste haptas:
— Në kje se nuk u qillon gjâ në shpi, tumirë mbetshi! Bota âshte gjanë e bukë e mish e tëlyen ka gjithkund për Zekë Murrecin. U asull, asull s’jam nisë me ardhë me marrë bukë këtu, por erdha për punë tjera. Mirëpo tash më duel nji punë tjetër dikund këtu afër qi keni me ia ndie kumtin për së shpejti e, thashë, po e lamë njiherë këta çka kam në mend. Po lypi bukë për me i thanë atij yt shoq se u jam këndej pari. E ai e di pse! Paj, ai e di se na të dy gjallë jemi si pak tepër në kët tokë dhe e se të dy-dy-dy — iu muer goja — s’mun t’ecim mâ mbi kët tokë të Zotit se i bâjmë randë. E për otin mjaft mirë ki’ me m’ardhë mos me ma dhanë asnji kashatë e mos me jetue as dy orë në bukë të tij… se atëherë s’kam s’i bâj kurrqysh.
Fjalë të mëdha je tue folë more burrë! Nji trim si ti nuk flet por bân… e shpin ia din Çukut! — Ia priti grueja me acarim.
— Burrnisht je tue folë! Por edhe pa bukë nuk jetohet e kolera ka mbyllë dyert e dheut e s’din njeri se ku me hi! Mandej buka e mikpritja âsht nji punë tjetër e deri sa të zgjasin këto nuk ndodh gjâ mes nesh.
— Çka të ka bâ im shoq?
— E, pvete ti. Ai e di se disa punë nuk harrohen… e as u nuk kam harrue!
— Mire — ia priti grueja ftoftas. Shko e rri tek ata verra atje poshtë në prrue e prit aty. Në kje se vjen im shoq me bukë, mos druej… ndose…
— Po kush dreqi âsht tue drashtë? /336/
—U jam grue e si di punët e burrave, por mos me drashtë dikend me duket mâ shum marri se trimni.
— Thuej se sonte vi pa mendime hesapesh. Por si do qi vjen e pres.
Rrugës tue kthye Zogës i shkuen njimijë mendime nëpër krye e sidomos si me i thanë Kolës se Zekë Murreci e prêt te Verrat. Sa mbrrini shtroi tryezën dhe mbas tri katër kafshatësh, e pyeti të shoqin:
— S di çka më ke pasë thanë njiherë se ke pasë nji ngatrresë menji farë Zekë Murrecit: me kenë se vjen këndej, çka kishe me i bâ? Kola uli kokën e mendoi: s’i binte në mend se i kishte folë të shoqes ndojherë për atë njeri.
— Njiherë ke pasë përmendë emnin e tij në gjumë — i ndihmoi e shoqja me sherri që t’i nxirrte ngjarjen.
— Kështu kenka — tha Kola — pse çka ka kenë mes nesh, s’ia kam thanë njirit të gjallë, kurr.
Zoga kishte ulë lugën në tryezë e priste tregimin e ngjarjes:
— Në gjumë ke folë për te: më difto si ka kenë puna! Mandejunë jam grueja jote e kur të më thuesh mos me folë, bâhem vorr!
Kola fshiu djerëst. Zoga e vrejti me frigë sepse pati përshtypjen se i shoqi e dronte Cubin e përmendun; e nji malësore i fai burrit çdo të metë, por jo ligështinë.
— sht kështu puna — filloi Kola. — Zeka âsht fjalmadh. Ai fjalëts di me i matë. Kjo âsht e keqja e tij. Para shum vjetësh dosha me pa botë dhe pata shkue me te në Rafsh të Dukagjinit. Kudo qi shkoshim si mâ të vjetër e laç me pri, ndër miq e qita gjithmonë në kryet të vendit. Mbas do kohe, nisi me i hi vetja në qefë: u hapte tue ndejënë kryet të vendit në shpi të huej e shitte mend e trimni me fjalë. Deri këtu e durova, por i thashë qi mos të hallakatej tepër se âsht marre e bota s’han bar e i kujtohet krenisë së tij. Ai muer huj në mue për këto fjalë dhe në të parën rasë, nisi me më poshtnue me fjalë para tjervet. Mendova e shmendova çka me i bâ: me vra s’ kishem sesi: ishem me tê e çka do me i ndodhë, mue m’u dote me qindrue me te. Ndejme sa ndejme, mandej po ktheshim në Dukagjin t’epër bashkë. Në bjeshkë: e kam ndalë, e shtina në nji tban, i hoqa armët, e lidha, kapa nji hû të fortë edhe e kam rrahë mirë e mirë. Mandej e kam zgjidhë e i kam dhanë armët. Edhe i kam thanë qi mos t’i thojë njerit të gjallë se as u s’i thom kuj për mos me shti në ngatrresa as ai njerzit e vet as u njerzit e mij. Tue ecë rrugës, më suell pushkën me më vra. Shpejt e shpejt e kam kapë dhe pushka u shpraz për tokë e s’ varroi kurrkend. Prap më mbushi me huj: e kam kapë edhe e kam rrachë edhe njiherë aq fort, sa m’âsht dashtë me e bajtë në krah deri këtu te shpia. Këtu e kam mbajtë nja nji javë deri sa âsht shëndoshë. Tash âsht në mal e njifet si trim në zâ.
— A ke frigë prej tij?
— Jo! — tha Kola. — Ai mund të vrasë të tanë botën, por jo mue.Në kjoftë burrë e di se u s’i kam thanë kuj e ia kam mbajtë fjalën. As ai s’i ka thanë kuj deri në sot.
— Po me bâ e me u mbushë me huj kundra teje, si ti kundra tij atëherë? /337/
—S’mund te më vrasi pse ia kam hangër orën. Mandej e di semik i del mirë me u kapë edhe nji herë me mue.
— Çka i bân?
— Nuk e vras. E rrahi pra, dhe e lâ gjallë, pse me e mbytë i bâj nderë!
Zoga nuk e çoi mâ gjatë, por ishte e bindun se i shoqi gënjeheje se ishte në rrezik, prandej vendosi të ndërhynte për të largue të keq dhe derdhje gjaku. Në kësollën e kapun për shtëpi, ku mbaheshin në verë gjanat ushqimore, Zoga muer nji gjysëm buke dhe nji copë djathë dhe u nis kah Verrat, ku priste Zekë Murreci.
Mbasi mbrijti në vendtakim, mbeti shtang prej habie: cubi ishte pështetë për trungun e nji verri dhe flente. Tue ndigjue hapat u zgjue, vrejti me habi gruen, shkundi kokën dy tri herë dhe si erdhi në vet, pyeti:
— Ku âsht yt shoq? Pse s’ka ardhë ai vetë ai… tutës?
— Merr këta bukë e nisu! — Ia priti grueja tue i hjedhë strajcën, nji strajcë të vjetër dhe t’arnueme.
Zeka tue u përmbajtë, pyeti prap :
— A i ke thanë gjâ tand shoq dhe çka të ka thanë ai?
— Merre bukën e nisu se të del mâ mirë!
Cubi dridhej si thupra në ujë tue mbledhë çaklat për rreth. Grueja e vrente me neveri:
— Ke frigë? — I tha. — Mbasi kishe frigë pse fleshe? Por edhe ti e di se im shoq nuk vret kend në gjumë: këta don me thanë ti!
Për së fundit Zeka ia ngjiti bukës dhe muer me u nisë; mandejkthej, ia ngjiti Zogës për krahut dhe e ngrehi rrëshanë mbas vêtit malit përpjetë, që ishte veshun me verra. Kur ajo përpiqej të lirohej, ai iu kërcnonte:
— Në kje se bertet, bâhet gjaku deri në gju!
Kola i lodhun prej punëve të ditës flente në atë kohë, por cubit iu ngjanie se mbas çdo çube ase druni po e sheh tue dalë. Kur u kap nalt në mal, u qetësue pakëz sepse kurrkund për rreth nuk shihej lis as dru dhe mund t’i lante me sy anë e kand brijat e pjerrta. Atëherë lëshoi dhe dorën e grues. Megjithatë ai mirrte frymë ngulshueshëm tue shikue gjithënji në katër anët. Edhe pse ishte aq i unshëm, nuke preku bukën. Tashti hijet e lagëta të natës e trazoshin, ndër të cilat mundohej të diktonte lëvizjen e nji njeriut që pa frigë drejtohej kah ai. Mande iu suell grues e i tha :
— Ham dreq shpirtin! Mirë bân qi s’bertet pse ndryshej bâhet gjaku deri në gju!..
Zoga megjithëse e lirë, nuk iu dha té largohej: e ndiente veten sinji copë dru, si njeriu që andrron se âsht në rrezik dhe prap se prap s’mund të ndrrojë asnjë hap. Kur nisi të vinte në vete, ndieu nji kënaqesi te pamase, thellësisht në zemrën e vet, tue pa se si Zeka dridhej nga friga. Ky ishte shperblimi për tërheqjen përdhunë nëpër mes të çubave te shihte nji burrë të drashtun prej gjithkuj, pos prej të shoqit, se si dridhej nga friga. Vrente çdo lëvizje të tij, si i sillej kryet në /338/ katër anët si krye shpendi në lis e si e hidhte pushkën prej nji dore në tjetrën me shkathtësi të papritshme. Mirrte pjesë thellësisht në dramaticitetin e shenës. Çka dronte ai njeri ashtu? Vdekjen? Sigurisht jo, por përuljen dronte ai: me qenë i rrahun dhe i shkallmuem si qen i zanun në kurthë.
Tash Zogës i vishin mendimet rradhë e rradhë, logjikisht dhe njikohësisht çlirohej nga apatia që e kishte rrokë. Friga e tmerrshme nga përulja iu duk fare e arsësyeshme, por megjithëtë pafuqia e cubit të qindronte ishte ligështi që s’i falej nji burri, mun as nji grueje. Kjo gjâ i suell në mend se nji frigacak i tillë e kishte ngrehë rrëshanësi zhele nëpër çuba e gurë. Për mâ tepër njeriu i drashtun ishte i shoqi i saj. Edhe kjo ishte nji përulje. Mblodhi të gjitha juqitë dhe ishpërthyen nga goja nji mori të shamesh:
— Tutës, tutës! Grue e keq! Lepur… — dhe me nji lëvizje i kapi pushkën nga dora e ia hjedhi larg, mandej përmbledhi me vështirësi pak pështymë prej fytit të thamë e ia lëshoi në parzëm.
Burrit të botës iu përdrodh fëtyra, mandej plasi në vaj mâ me vrull se nji fmijë i llastuem. Dridhej në të tanë trupin dhe bashkë me tê dhe sendet e metalëta tue lëshue nji tingllim të mjerueshëm. Nga kjo pamje Zoga u shtangue mâ tepër se në pyllin e Verrave. U lëshue ndejun e lodhun mbi nji gur dhe s’mundi të çonte kryet të vrente nji faqe aq të zezë. Tue pa se nuk pushonte së vajtuemit i thasi nëpër dhambë:
— Im shoq flen tash, more t’u thaftë krahi, si t’u ka tha!
Në atë gjendje të dëshprueshme, në të cilën kishte ra, Zekës iu duk se shi në gruen e ndjekësit të tij gjendte nji mbrojtës. Por nji ngushllim i tillë nuk ia preu vajin, mun ia shtoi. Ra në gjuj para sajdhe pështeti kokën në prehnin e grues.
Mbas nji ore Zoga u skapullue prej tij e neveritun për çdo gjâ. Mbas gjithçka kishte ndodhë, dëshironte që ta përpinte dheu. “Ku âsht kolera tash me më marrë!“. Fshani dhe u nis brijave teposhtë. Në kthim u ndal te dardha e vjetër mbas kapërcyellit u pështet për tê e këputun dhe e ndieu veten të vjetër dhe të kalbun në zgur si dardha. Në atë gjendje e kapi nji kllapi.
Në atë vend e gjeti i shoqi ne nesëre në mëngjes me shqise të humbuna dhe danga danga në fëtyrë. Mbas dy ditësh Zoga vdiq dhe nuk âsht e sigurtë në se sëmundja e saj qe kolera.
Njerëzia e bestytnishme e asaj kohe thonte se për çdo gjâ që mund t’i ketë ndodhë Zogës âsht faj i dardhës së vjetër, që paska pasë namën në zgur. Prandej Kola në vjeshtën që erdhi e preu dardhën e vjetër dhe e bâni dru zjarmi. /339/