Përgatiti dhe përktheu Rafael Floqi/
Jeta ime
ka qenë një shaka e madhe,
Në vale si ecje, një këngë që flitej
Gajasem kaq fort sa s’mbytem
Kur mendoj për veten.
Poetja, balerina, këngëtarja, aktivistja dhe studiuesja Maya Angelou ishte një autore me famë botërore. Ajo ishte më e njohur për stilin e saj unik dhe pioniere e të shkruarit autobiografik. Më 4 prill 1928, Marguerite Ann Johnson, e njohur në botë si Maya Angelou, lindi në St. Louis, Missouri. Për shkak të martesës së trazuar të prindërve të saj dhe divorcit pasues, Angelou shkoi të jetonte me gjyshen e saj nga babai në Stamps, Arkansas në moshë të re. Vëllai i saj më i madh, Bailey, i vuri Angelou pseudonimin e saj “Maya”.
Duke u kthyer në kujdesin e nënës së saj për një kohë të shkurtër në moshën shtatë vjeçare, Angelou u përdhunua nga i dashuri i nënës së saj. Më vonë ai u burgos dhe më pas u vra kur u lirua nga burgu. Duke besuar se rrëfimi i saj për traumën kishte një ndikim në vdekjen e burrit, Angelou mbeti memece për gjashtë vjet. Gjatë memecllëkut të saj dhe në adoleshencë, ajo përsëri jetoi me gjyshen e saj në Arkansas.
Interesi i Angelou për fjalën e shkruar dhe gjuhën angleze ishte i dukshëm që në moshë të re. Gjatë gjithë fëmijërisë së saj, ajo shkroi ese, poezi dhe mbajti një ditar. Kur u kthye në Arkansas, ajo u interesua për poezinë dhe mësoi përmendësh vepra nga Shekspiri dhe Poe. Para fillimit të Luftës së Dytë Botërore, Angelou u zhvendos përsëri me nënën e saj, e cila në atë kohë jetonte në Oakland, Kaliforni. Ajo ndoqi shkollën e mesme George Ëashington dhe mori kurse kërcimi dhe drame në Shkollën e Punës në Kaliforni.
Kur shpërtheu lufta, Angelou aplikoi për t’u bashkuar me Korpusin e Ushtrisë së Grave. E vendosur për të gjetur punë, pavarësisht se ishte vetëm 15 vjeç, ajo vendosi të aplikonte për pozicionin e drejtueses së tramvajit. Shumë burra kishin lënë punët e tyre për t’u bashkuar me shërbimet, duke u mundësuar grave t’i plotësonin ato. Megjithatë, Angelou u ndalua të aplikonte në fillim për shkak të racës së saj. Por ajo ishte e paepur. Çdo ditë për tre javë, ajo kërkonte një aplikim për punë, por iu refuzua. Më në fund, kompania u tërhoq dhe i dorëzoi asaj një aplikim. Për shkak se ishte nën moshën ligjore të punës, ajo shkroi se ishte 19 vjeç. Ajo u pranua për këtë pozicion dhe u bë gruaja e parë afrikano-amerikane që punoi si drejtuese tramvaji në San Francisko. Angelou u punësua për një semestër, por më pas vendosi të kthehej në shkollë. Ajo u diplomua në shkollën e mesme Mission në verën e vitit 1944 dhe menjëherë pas kësaj lindi fëmijën e saj të vetëm, Clyde Bailey (Guy) Johnson.
Pas diplomimit, Angelou ndërmori një sërë punësh të çuditshme për të mbajtur veten dhe djalin e saj. Në vitin 1949, ajo u martua me Tosh Angelos, një elektricist në Marinën e SHBA. Ajo adoptoi një formë të mbiemrit të tij dhe e mbajti atë gjatë gjithë jetës së saj, megjithëse martesa përfundoi në divorc në 1952.
Angelou u shqua gjithashtu për talentin e saj si këngëtare dhe kërcimtare, veçanërisht në stilet e kalipsos dhe kabaresë. Në vitet 1950, ajo performoi profesionalisht në SHBA, Evropë dhe Afrikën veriore dhe shiti albume të regjistrimeve të saj. Në vitin 1950, shkrimtarët afrikano-amerikanë në qytetin e Nju Jorkut formuan Guildën e Shkrimtarëve të Harlemit për të ushqyer dhe mbështetur botimin e autorëve me ngjyrë. Angelou u bashkua me Guildën në 1959. Ajo gjithashtu u bë aktive në Lëvizjen për të Drejtat Civile dhe shërbeu si koordinatore veriore e Konferencës Jugore së Udhëheqjes së Krishterëve, një organizatë e shquar e avokimit pro afrikano-amerikan.
Në vitin 1969, Angelou botoi “Unë e di pse këndon zogu në kafaz”, një autobiografi e jetës së saj të hershme. Historia e saj për forcën personale mes traumave dhe racizmit të fëmijërisë rezonoi me lexuesit dhe u nominua për Çmimin Kombëtar të Librit. Shumë shkolla u përpoqën ta ndalonin librin për përshkrimin e tij të sinqertë të abuzimit seksual, por ai vlerësohet se ka ndihmuar të mbijetuarit e tjerë të abuzimit të tregojnë historitë e tyre. Unë e di pse këndon zogu i kafazit është përkthyer në shumë gjuhë dhe është shitur mbi një milion kopje në mbarë botën. Angelou përfundimisht botoi gjashtë autobiografi të tjera, duke kulmuar në vitin 2013, Mom & Me & Mom.
Ajo shkroi vëllime të shumta poetike, të tilla si çmimi Pulitzer i nominuar “Just Give me a Drink of Ëater ‘fore I Diiie (1971), si dhe disa koleksione esesh. Ajo gjithashtu regjistroi albume të folura të poezisë së saj, duke përfshirë “On the Pulse of the Morning”, për të cilin fitoi një Grammy për albumin më të mirë të fjalës së folur. Poema fillimisht u shkrua për dhe u dorëzua në inaugurimin e Presidentit Bill Clinton në 1993. Ajo gjithashtu fitoi një Grammy në 1995 dhe përsëri në 2002, për albumet e saj të folura me poezi.
Angelou kreu një sërë aktivitetesh në skenë dhe ekran si shkrimtare, aktore, regjisore dhe producente. Në vitin 1972, ajo u bë gruaja e parë afrikano-amerikane që luajti në ekran u shndërrua në film me produksionin Georgia- Georgia. Angelou fitoi një nominim për Tony në 1973 për rolin e saj dytësor në dramën e Jerome Kitty-t Look Away dhe portretizoi gjyshen e Kunta Kinte në miniserialin televizivm Roots në 1977.
Ajo u njoh nga shumë organizata si në nivel kombëtar ashtu edhe ndërkombëtar për kontributin e saj në letërsi. Në vitin 1981, Universiteti Wake Forest i ofroi Angelou titullin Profesor Reynolds e Studimeve Amerikane. Presidenti Clinton i dha Angelou Medaljen Kombëtare të Arteve në vitin 2000. Në vitin 2012, ajo ishte anëtare e klasës inauguruese në Sallën e Famës të Shkrimtarëve të Universitetit Wake Forest. Një vit më pas, ajo mori çmimin letrar të Fondacionit Kombëtar të Librit për shërbimin e jashtëzakonshëm ndaj komunitetit letrar amerikan. Angelou gjithashtu mbajti shumë fjalime para gradimit të studentëve dhe mori më shumë se 30 tituj nderi gjatë jetës së saj.
Angelou vdiq më 28 maj 2014. Për nder të saj u mbajtën disa përkujtimore, duke përfshirë ato në Universitetin Wake Forest dhe Kishën Përkujtimore Glide në San Francisko. Për të nderuar trashëgiminë e saj, Shërbimi Postar i SHBA-së lëshoi një pullë me ngjashmërinë e saj në 2015. Në vitin 2011, Presidenti Barack Obama i dha Angelou, Medaljen Presidenciale të Lirisë, nderimi më i lartë civil i vendit. Ishte një njohje e përshtatshme për karrierën e jashtëzakonshme dhe frymëzuese të Angelou në art.
Mbi devijimet e ndryshme
Kur dashuria është një perde vezulluese
Përpara një dere fati
Kjo është ç’ ka të shpie në atë botën në fjalë
Aty ku luhet vallja makabre
E eshtrave që trokasin në heshtje
E syve që rrotullohen të verbuar
E buzëve të trasha, të holla, mohuese
E një mijë nishaneve të pluhurosur,
Ku prekja sa për të prekur është ndjesi
Dhe jeta është lavire e lodhur.
Do të merresha me veten, jo me butësi
Në atë breg,
Aty ku dashuria është si britma ankthit
Ku asnjë perde nuk e mbulon dot derën.
Që asnjë mos humbi, asnjë mos vajtojë
“Unë urrej të humbas diçka”
ajo e përkuli kokën disi.
“Edhe për një qindarkë, do të doja të kisha vdekur.
Nuk mund të ta shpjegoj. Nuk ka asgjë për të thënë.
E kupton, unë urrej të humbas diçka.
“Një herë humba një kukull dhe qava për një javë.
Ajo hapte sytë dhe gjithçka bënte veçse nuk fliste.
Besoj se ai që e rrëmbeu qe një hajdut kukullash.
Ndaj po ju them, se e urrej kur humbas diçka.”
“Një sahat i im një herë, s’di si mori udhët dhe iku.
Kishte dymbëdhjetë numra, për orët e ditës.
S’ do ta harroj kurrë, dhe ajo çka mund të them
Është se e urrej vërtet të humbas diçka.
“Dhe tani,
nëse ndjehesha kështu për një orë dhe për një lodër,
Ç’ mendon se si ndihem tani për të dashurin tim?
S’ po ju kërcënoj, gjë zonjë,
por ai është gëzimi i mbrëmjes sime.
Dhe po të them me forcë
se urrej shumë të humbas diçka.”
Grua fenomenale
Gratë e bukura pyesin veten se ku qëndron sekreti im.
Unë s’jam i lezetshme, as kam trupin e një modeleje
por kur filloj t’ua them sekretin,
ata mendojnë se po u them gënjeshtra.
Unë u them,
Se ai është aty, në shtrirjen e krahëve të mi,
Në hapësirën time mes ijëve,
Në shtrirjen e hapit tim,
Në përdredhjen e buzëve të mia.
Pasi unë jam një femër fenomenale,
e kjo grua fenomenale, jam unë.
Unë hyj në një dhomë plot me burra
aq të lezetshëm sa të duash,
dhe para një burri,
që shokët qëndrojnë pas ose
i bien në gjunjë , e s’stepen.
Druhen ca pastaj vërshojnë rreth meje,
si një zgjua bletësh.
E unë u them,
Se është zjarri në sytë e mi,
Është shkëlqimi i dhëmbëve të mi,
Janë lëkundjet e belit tim,
dhe gëzimi në këmbët e mia.
Pasi unë jam një femër fenomenale,
e kjo grua fenomenale, jam unë.
Vetë burrat pyesin veten
Se çfarë shohin tek unë.
Përpiqen aq shumë, por s’mund ta cekin
misterin tim të brendshëm.
E kur përpiqem t’ua tregoj
ata thonë se nuk kuptojnë dot ende.
E unë u them,
Se është në harkun e shpinës sime,
Në diellin e buzëqeshjes sime,
Në shkundjet e gjoksit tim,
Në hijeshinë e stilit tim.
Pasi unë jam një femër fenomenale,
e kjo grua fenomenale, jam unë.
Tani e kuptoni
pse koka ime nuk rri e ulur poshtë.
Kur unë nuk bërtas apo kërcej
ose pse duhet të më flisni me zë të lartë.
Kur të më shihni duke kaluar
Dhe kjo duhet t’ju bëjë krenar.
Pasi unë ju them,
Se është në zhurmat e takave të mia,
Në ondet e flokëve të mi,
Në pëllëmbën e dorës sime,
Në nevojën e kujdesit tim,
Pasi unë jam një femër fenomenale,
e kjo grua fenomenale, jam unë.
Në një kohë
Në një kohë të përgjumjeve të fshehta
kur e sotmja përgatit rrënimin e së nesërmes
e majta s’ e di se çfarë po bën e djathta
e zemra ime e copëtuar mbetet.
Në një kohë psherëtimash të fshehta
përshëndetjesh të ëmbla e lamtumirash trishtimi
gjysmë të vërtetash dhe krejt gënjeshtrash
ndërgjegjja ime i bën jehonë bubullimës.
Në një kohë kur shkojnë e vijnë mbretëri
gëzimi im ngjan më i shkurtër se hareja e verës
e pasi lumturia garën e saj e ka vrapuar
dhimbja pastaj kërcen për ta plaçkitur.
Burrat
Kur isha e re, e kisha zakon
Të vëzhgoja pas perdesh
Ndërsa burrat ecnin lart e poshtë rrugës.
Burra të bëshëm, pleq.
të rinj të hajthëm si fije mustardë.
I shikoj ata meshkujt. Burrat janë gjithmonë
duke shkuar diku.
Ata e dinin që unë isha aty. Pesëmbëdhjetë
vjeçe dhe e uritur për ta.
Nën dritaren time, ata do të ndalnin,
Shpatullat e tyre të ngritura si
Gjinjtë e një vajze të re,
Bishtat e xhaketës përplaseshin
Tek prapanicat e tyre të forta,
Eh burrat !
Një ditë ata do t’ju mbajnë në
Pëllëmbët e duarve të tyre, butësisht, sikur të
Ishin veza e fundit e freskët në botë. Pastaj
Ata do të shtrëngohen disi pas jush. Vetëm pak.
Shtrydhja e parë është e bukur. Një përqafim i shpejtë.
I butë në pambrojtjen tuaj. Pak
Më shumë. Fillon lëndimi. Nxjerrin një si çelës
E buzëqeshja ju rrëshqet prej frikës. Kur
Ajri zhduket,
Mendja juaj shpërthen, duke shpërthyer ashpër, shkurt,
Si koka e një shkrepëse kuzhine. I shpartalluar
Është lëngu juaj
Që shkon poshtë këmbëve të tyre. E u ndot këpucët.
Kur toka rregullon veten përsëri,
Dhe shija përpiqet të kthehet në gjuhë,
Trupi juaj është mbyllur fort ai. Përgjithnjë
Dhe s’ka më çelësa ta hapin.
Pastaj dritarja tërhiqet si plotësisht
Në mendjen juaj. Atje, vetëm përtej
Pas lëkundje së perdeve, burrat ecin.
Duke ditur diçka.
Duke shkuar diku.
Por kësaj herë thjesht thua
Do qëndroj dhe veç t’i shoh.
Ndoshta.