Laureta Petoshati/
NË POEZINË E ARMENIDA QYQES FJALËT JANË SI QENIE TË GJALLA/
Me një spontanitet dhe një zhdërvjelltësi të hijshme, me një çiltërsi dhe një shkrirje magjepsëse të realitetit me surrealitetin e ëndrrës ku konvergon dëshira dhe shpresa, vjen poetja Armenida Qyqja me vëllimin e saj më të ri poetik “Mbi një gjysmë kafke bunkeri”, për t’u dhënë lexuesve jo vetëm vargje me thellësi mendimi, por dhe shkëlqimin e menjëhershëm të bukurisë së vargut. I gjithë ky vëllim poetik ka më të theksuar temën e dashurisë, si një temë universale dhe e përbotshme, për të cilën kanë shkruar që nga Safo, Virgjili, Dante, Shekspiri, Petrarka, Rumi, Khajani, Elisabet Barret Browning, Maya Angelou, Alda Merini e deri tek poetët tani si De Rada, Naim Frashëri, Ali Asllani, Lasgush Poradeci, Fatos Arapi, Frederik Reshja, etj.
Armenida Qyqja është një poete që ka individualitetin e saj poetik edhe pse ka shumë pika takimi në ngjashmërinë e saj me poetë të tjerë të njohur, sidomos me poeten bashkëkohore italiane Vivian Lamarque për mënyrën e qartë të vargut, por dhe temat që trajton.
Poezia e poetes Armenida Qyqja është një shkrirje e ëmbël e shumë zhanreve dhe kulturave, që shkon në përputhje me jetën e saj në Shqipëri dhe me atë matanë oqeanit, në Kanadanë e largët dhe të lirë, të zhvilluar si një mozaik kulturash dhe përkatësie demokratike. Ajo jeton në Vankuver, por malli e sjell në rrugët e Shqipërisë, në Mesdheun e bukur plot ngjyra dhe dritë. Poezia e saj shpreh mallin për njeriun e zemrës, por ajo ka brenda dhe mall për parfumin, aromat, shijet, zhurmën e dallgëve, këngët, dritën e pasqyruar mbi det, etj. Mungesa e njeriut që dashuron, dhimbja që shkakton në shpirt pritja, momentet e ngulitura në kujtesë, kanë bërë që poetja të derdhë nga shpirti i saj në letër, poezi të tilla si: “Frymo në mua”, “Puthjet le ta shkruajnë të ardhmen” ,“Stinë rrahjesh”, “ Imprint tredimensional”, “Në udhë e sipër”, “Ëndrrat ngrenë foletë”, “Udhën merr me mendje”, “Lutem të mos rritemi”, “Pa rrudha e dua dashurinë”, “Rrëzoja pritjes tërë frutat”, “Savanë tropikale u bënë pritjet”, “Bëmë të besoj në mrekulli”, “Mbi retë e mallit”, apo dhe “Në hallkat e gjakut koduar”, ku duket se malli merr formën e lotëve në atë zhuritje shpirtërore:
“Një pikë shiu zbret mbi mallin tim të prushtë,
Ku je? Sillmi sytë, si dikur të t’i puth mëngjeseve…”
Malli i dashurisë vjen në forma dhe intensitete të ndryshme, me metafora ekspansive, ekstensive dhe konceptuale. “Një pikë malli mbyt detin e thellë të syve”, shkruan poetja te poezia “Brenda pikës së mallit”, madje te poezia “Një baticë hënore”, ku vetë titulli është një metaforë e jashtëzakonshme e largësisë, mallit dhe intensitetit, por është dhe një sinestezi, sepse vendos pranë hënës atë që i përket detit dhe, nga ky bashkim kemi vargje të mrekullueshme, që nuk të shqiten nga kujtesa që në krye të saj:
“Malli yt, një baticë hënore
Që mbulon pa u ndjerë buzët e mia,
Askush s’e kupton kyçjen e tyre
Veç dallgëve që mbajnë puthjet e tua…”
Ashtu si në këtë poezi, ajo që e bën të dallueshme poezinë e saj të dashurisë, është spërkatja me nuanca erotike, që edhe pse përfshihen në shumë poezi të saj, prapëseprapë këto nuanca nuk e kalojnë kufirin për të marrë formën e një poezie të mirëfilltë erotike. Dashuria shfaqet romantike, me kënaqësi të shpirtit dhe trupit, me ngritje emocionale në poezi të tilla si: “Me dritën e etur drejt teje”, “Pak frymë”, “Ditënetët e zhubrosura”, “Përtej njëmijë e njëshit”, “Sërish”, “E prushtë mes buzëve”, “Mendimi yt”, “Nisi zemrës një puthje”, “Ti nuk e di”, etj. Te poezia “Ti nuk e di”, bëhen bashkë arti poetik me artin e joshjes, sendërtohen rikumbimet shpirtërore, si në vargjet:
“Mbi buzët e tua dridhen puthjet e mia,
Ti qesh dhe të fshehtë ma mban,
Nuk e di që unë ua ndiej drithmën
Dhe pse mijëra kilometra na ndajnë… ”
Me nuancat më intime dhe më të holla të fjalëve, poetja na jep një atmosferë intime dhe situatash personale, që të fut në një vorbull dhe pështjellim të shumëfishtë përjetimesh dhe emocionesh, aq sa kush njeh poezinë e poetit amerikan E.E. Cummings dhe poezinë e tij “Më pëlqen trupi im kur është me tëndin”, të duket se Armenida Qyqja është alterego e tij. Poezitë e saj bëhen aq sensuale, sa në disa raste të kujtojnë shprehjen e Milan Kunderës te “Lehtësia e padurueshme e qenies”, që thotë: “Sensualiteti është mobilizimi i plotë i shqisave: një individ vëzhgon partnerin e tij me vëmendje, duke u përpjekur të kapë çdo tingull.” E pra, Armenida Qyqja, i ka kapur të gjitha tingujt, madje dhe nuancat e tyre. Edhe pse ajo është tashmë një grua e pjekur, madje nënë, në vargjet e saj ndihet një freski vajzërie, që është tejet natyrale në tërë thjeshtësinë e saj të të shprehurit të ndjenjave dhe emocioneve.
Por ajo nuk qëndron vetëm te tema e dashurisë, te malli dhe sensualiteti. Pesha e përgjegjësisë morale në drejtim të vendlindjes dhe atdheut të saj duket se rëndon në shumë poezi të saj dhe këtu mund të përmendim poezi të tilla si: “Fli Ali Asllani”, “Pak shpresë”, “Udhëve të zbrazëta”, “Nga shekulli në shekull”, “Rekuiem për Trojën time”, “Hebrenjve të mi”, “Kur dekorohen ujqërit”, etj. Në të gjitha këto poezi të saj të gjitha temat e trajtuara janë aktuale dhe mjaft të mprehta. Shpesh herë ato janë dhe një lloj hakërrimi si ai i Ali Asllanit dhe konkretisht, kjo protestë poetike, apo ky denoncim a demaskim, nëse mund ta quajmë kështu, bëhet për temat e korrupsionit, vëlla –vrasjes për një copë tokë, braktisjes së atdheut, servilizmit, indiferentizmit, etj.
Mendoj se poezia më e spikatur, që i ka dhënë dhe titullin librit është “Një gjysmë kafke bunkeri”, e cila e ka zanafillën te një pamje bunkerësh që mbeti e gdhendur në mendjen e poetes, e cila shkruan një poezi, që zbulon një imagjinatë mbresëlënëse, por njëkohësisht dhe disa shtresa të thella kuptimore, si dhe kontekstin historik. I gjithë imazhi i bunkerëve i përshkruar nga poetja është drithërues. Për një njeri, që i ka parë në realitet këto bunkerë, kemi një simbolikë historike dhe realiste, por mënyra e përshkrimit, fjalët e zgjedhura, dikotomia e vendosur në raportin bunker dhe pulëbardhë, pra në raportin burgosje dhe liri, na jep një skenë surrealiste:
“Po shtriqet batica mbi frontin e braktisur,
Nga një fije, përherë e më shumë,
Në një gjysmë kafke bunkeri të përmbysur,
Një pulëbardhë po darkon plot zhurmë…”
E gjithë skena e përshkruar me fjalë nga poetja Armenida Qyqja, të sjell si rezonancë në mendje pikturën e famshme “Kafka e Zurbarán-it” të Salvador Dali-së. E gjithë kjo poezi është në fakt një metaforë e gjithçkaje që ka ndodhur dhe që po ndodh në Shqipëri. Gjysmë kafka është dhe një skizmë, pra çarje e një mendjeje të çoroditur, që ka sjellë si pasojë mosfunksionimin e jetës normale në Shqipëri, apo ikjen e shqiptarëve matanë deteve, si pulëbardha e përshkruar. Në të gjithë tërësinë e saj, kjo poezi flet metaforikisht për fenomenin shkak-pasojë, por që të mos përsëritet e kaluara, ajo i kthehet dimensionit të kujtesës. Këto ide dhe koncepte ajo i shpreh te poezia “Kujtesë e tkurrur”, ku të trondit me vargjet, me të cilat i bën apel ndërgjegjes së atyre që kanë vuajtur që të mos harrojnë, por të gjejnë forcë dhe kurajo njerëzore përballë asaj makinerie shtypjeje që ka ndryshuar formën, por jo përmbajtjen:
“Pa zhvishini trupat dhe pyesni plagët,
Tmerrin që fle nën kore e damarë,
Pllakave të zeza të reve thuajuni t’u rrëfejnë,
Për vëllezërit që s’dihet varret ku i kanë…”
Poezi të tilla të kujtojnë mesazhin e Primo Levit sidomos atë që jep te libri dhe poezia me të njëjtin titull “A është vallë, njeri …?”, sepse dhimbja është dhimbje që, sipas filozofit spanjoll George Santayana “Ata që nuk e kujtojnë të shkuarën janë të dënuar ta përsërisin atë.”
Edhe pse ky libër ka shumë poezi të tilla demaskuese të fenomeneve negative në shoqërinë shqiptare, prapëseprapë, aty nuk ka urrejtje, ka vetëm dashuri. Poetja i shkruan dhe dashurisë për atdheun, dashurisë së nënës për fëmijën, dashurisë për prindërit, dashurisë së njeriut për njeriun, si ajo shprehja e poetit tonë Ndoc Gjetja se “Njeriun në jetë e bën të lumtur vetëm njeriu!” Poezi të tilla si “Atdheun kërkoj”, “Nënat”, “Dashuria e nënës”, “Bijve”, etj, flasin për dashuri sublime, hyjnore. Madje te poezia “Nënat”, kemi vargje përlotëse qysh në fillim, por dashuria për nënën e saj në fund shndërrohet në dashuri universale për të gjitha nënat:
“Pranë oxhakut të ndezur do të ngrohet dimri,
Dhe veten do lëshojë i shkrehur në gjumë,
Mua, zgjuar do më mbajë i ftohti,
Drithma e nënës atje lart, mes reve…”
Me një mënyrë të thjeshtë dhe të drejtpërdrejtë të shprehuri, aq sa kur lexon të duket se fjalët janë vendosur brenda një kristali, ajo gjërat e vogla dhe të zakonshme të jetës, të bën t’i përjetosh në mënyrë të jashtëzakonshme dhe të nxjerrësh mesazhe të vlefshme jetësore. Duke folur për një ritual krehjeje të flokëve dhe vështrimin para pasqyrës, ajo bën një krahasim tronditës te poezia “E vranë Mahsanë”, ku Mahsaja është një vajzë në Iranin e largët, që e vrasin njerëzit sipas ligjeve të Sheriatit, vetëm se kishte mbajtur flokët lëshuar. Duke folur me emra të përveçëm, si Mahsaja, por dhe Alani, si te poezia “Të harruan Alan”, ajo vërtetë që ngre zërin për çështje universale, mbi të gjitha për trajtimin e gruas dhe për mbrojtjen e fëmijëve nga tmerret e luftës, por tregon dhe një humanizëm të thellë duke i trajtuar ata si njerëz krejt të afërt, si të njohur, duke e bërë poezinë tejet prekëse.
Të gjitha poezitë e saj tregojnë për një kulturë të poetes, e cila përdor mitet, termat dhe simbolet biblikë si metafora të fuqishme dhe me kuptime të shumëfishta. Ajo këtë semantizëm e ka në themel me artin e fjalës, ku fjalët lëvizin sikur të jenë qenie të gjalla, apo diçka materiale që ka peshë dhe shpejtësi. Këtë gjë ajo e specifikon te poezitë “E vogël është fjala”, “Vagonët e fjalëve”, “Mbi fëshfërimën e zemrës”, apo “Racë njerëzore”, e cila ndërmjet të tjerave ka brenda metaforën “Ashensorët e fjalëve”. Nëse në Bibël kemi fjalën që u bë njeri, këtu kemi fjalën që nga ide bëhet diçka konkrete, materiale, që lëviz në mënyrë horizontale dhe vertikale, pra kemi alegori si forma më e lartë e metaforës dhe fjalët e vendosura në mënyrë të tillë, që hapësira e poezisë u jep kuptim tjetër nga ai i zakonshmi, e bën poezinë e Armenida Qyqes unike. I gjithë ky vëllim spikat me magjinë e fjalës, që rrjedh e lëshon jehona shpirtërore.