Prof. Dr. Fejzulla BERISHA/
Institucionet paralele serbe që veprojnë në veri të Kosovës përfaqësojnë një sfidë të rëndësishme për sovranitetin dhe integritetin territorial të Republikës së Kosovës. Këto struktura, të financuara dhe mbështetura nga Serbia, përfshijnë administrata, institucione arsimore dhe shëndetësore, si dhe grupe të maskuara si “mbrojtje civile.” Veprimtaria e tyre jo vetëm që cenon sundimin e ligjit dhe rendin kushtetues të Kosovës, por gjithashtu nxit tensione ndëretnike dhe favorizon destabilitetin rajonal.
Në këtë kontekst, mbyllja e këtyre institucioneve nuk është thjesht një çështje juridike, por një domosdoshmëri për forcimin e shtetësisë së Kosovës. Megjithatë, qëndrimet e SHBA-së dhe BE-së shpesh reflektojnë një kujdes të veçantë për të ruajtur balancat dhe shmangur përshkallëzimin e tensioneve me Serbinë.
E Drejta e Kosovës për të Vepruar
Sipas Kushtetutës së Kosovës dhe dokumenteve ndërkombëtare që mbështesin pavarësinë e saj, përfshirë opinionin e Gjykatës Ndërkombëtare të Drejtësisë (GJND) mbi shpalljen e pavarësisë, Kosova ka të drejtën:
-Të ushtrojë sovranitet të plotë në të gjithë territorin e saj.
-Të ndalojë çdo aktivitet që cenon rendin kushtetues dhe sundimin e ligjit.
-Të garantojë barazinë qytetare dhe të drejtat e komuniteteve brenda juridiksionit të saj.
Kjo përfshin ndërmarrjen e veprimeve për të mbyllur institucionet paralele, të cilat janë të jashtëligjshme dhe bien ndesh me funksionalizimin e shtetit të Kosovës. Në këtë drejtim, Plani i Ahtisaarit mbetet një referencë kyçe: ai garanton të drejtat e minoriteteve, por nuk legjitimon struktura që operojnë jashtë autoritetit shtetëror.
Raste të Mbylljes së Institucioneve Paralele
1. Shpërbërja e “Mbrojtjes Civile” në veri të Kosovës (2015):
Këto struktura të paautorizuara sigurie, të financuara nga Serbia, u shpërbënë me ndihmën e EULEX-it dhe presionin e BE-së. Shumë nga anëtarët e tyre u integruan në institucionet legjitime të Kosovës, duke përfaqësuar një hap të rëndësishëm drejt konsolidimit të rendit kushtetues.
2. Kontrolli i institucioneve arsimore dhe shëndetësore:
Shkollat dhe spitalet që operonin me financime nga Serbia shpesh refuzonin të bashkëpunonin me Ministritë përkatëse të Kosovës. Përmes reformave dhe monitorimit, Kosova ka arritur të ndalojë një pjesë të financimeve ilegale, duke kërkuar që këto institucione të regjistrohen brenda sistemit të Kosovës.
3. Vendosja e taksës 100% ndaj produkteve serbe (2018):
Edhe pse ishte një masë ekonomike, kjo taksë synonte të reduktonte ndikimin financiar të Serbisë në Kosovë dhe të rrisë ndërgjegjësimin për rëndësinë e forcimit të sovranitetit ekonomik.
Qëndrimet e SHBA-së dhe BE-së
SHBA-ja dhe BE-ja, si mbështetësit kryesorë të pavarësisë së Kosovës, shpesh ndjekin qasje të kujdesshme për shkak të:
1. Rrezikut të tensioneve ndëretnike: BE-ja ka një interes të theksuar për ruajtjen e stabilitetit në Ballkan dhe shpesh sugjeron zgjidhje përmes dialogut Kosovë-Serbi.
2. Ruajtjes së procesit të dialogut: Veprimet e njëanshme nga ana e Kosovës konsiderohen si potencialisht të dëmshme për negociatat e ndërmjetësuara nga BE-ja.
Megjithatë, SHBA-ja ka treguar një mbështetje më të qartë për veprime sovrane të Kosovës, si në rastin e dërgimit të policisë në zonat strategjike si Ujmani dhe Liqeni i Gazivodës.
Mësime nga Rajoni
Përvoja nga vendet e tjera të Ballkanit ofron mësime të vlefshme:
1. Bosnja dhe Hercegovina: Shpërbërja e forcave paralele të Republika Sërpska u realizua me presion ndërkombëtar dhe përmes një integrimi gradual.
2. Maqedonia e Veriut: Decentralizimi pas Marrëveshjes së Ohrit ndihmoi në integrimin e strukturave të pavarura të zonave shqiptare brenda sistemit shtetëror.
3. Herceg-Bosna në Bosnjë: Strukturat kroate u shpërbënë përmes ndërhyrjes së fuqishme të BE-së dhe SHBA-së.
4. Kosova në vitet ’90: Shqiptarët e Kosovës zhvilluan struktura paralele gjatë regjimit të Milosheviqit, të cilat më vonë u integruan në sistemin e ri të pasluftës.
Rekomandime për Kosovën
Kosova duhet të ndjekë një strategji të qartë dhe të koordinuar:
1. Ligjshmëri dhe gradualitet: Çdo veprim duhet të jetë në përputhje me të drejtën ndërkombëtare dhe kushtetutën e Kosovës, duke shmangur tensionet e panevojshme.
2. Angazhim diplomatik: SHBA-ja dhe BE-ja duhet të jenë partnerë të ngushtë në proces, duke siguruar mbështetje politike dhe teknike për veprimet e qeverisë së Kosovës.
3. Përfshirja e komuniteteve lokale: Dialogu me qytetarët serbë në veri është thelbësor për të shmangur izolimin dhe për të rritur besimin në institucionet e Kosovës.
Mbyllja e institucioneve paralele serbe është një hap i domosdoshëm për funksionalizimin e shtetit të Kosovës dhe për ruajtjen e rendit kushtetues. Përvoja nga rajoni tregon se, megjithëse procesi mund të jetë i ndërlikuar dhe i ngadalshëm, një strategji e koordinuar që përfshin ligjshmërinë, gradualitetin dhe bashkëpunimin ndërkombëtar mund të sjellë rezultate të qëndrueshme. Në këtë drejtim, Kosova duhet të vazhdojë të angazhohet me aleatët e saj dhe të ndjekë politika që forcojnë sovranitetin dhe integritetin territorial të saj.