Zef Pergega
Detroit USA/
Ҫdo ditё qё kalonte e pёrvjetoret afroheshin, kalonin e riktheheshin, ai, miku i heshtur poeti Gjokё e ndjente shpirtin e tij njё arrё gungёse, pa thalb brёnda, nё mes tё dy nofullave tё njё dare qё me forcё kёrkonte t’a thyente. Ndiente njё kёrcitje tingulli shqetёsues se nё bllokun e shenimёve, ku shpesh e nёnvleftesonte venien e datёs, kur i shkruante, se nuk po e gjente njё shkrim tё pabotuar pёr poeten nga Gjirokastra, Musinё, dёrgjur burgjeve tё diktaturёs. Mirditori me kёtё emёr kishte punuar pak kohё nё shtёpinё e kulturёs nё Gjirokastёr! Mё pat thёnё vetё nё Rreshёn se e kishte veshtirё t’a botonte, sa edhe unё kisha hedhur nё njё bllok qё e mbaja nёn jestek, disa kujtime pёr Musinё, kur punoja si teknik nё ndёrtim nё kёtё qytet…nё moshёn e hallakatur tё andrrave. Nё atё kohё poetin Gjokё Beci e kishin dёnuar nё betonjerёn e poligonit tё pёrziente çimento dhe njerёzit mё tё afёrt, nuk denjonin nga frika, pothuajse çdo mbas dite qёndronim bashkё. Nuk binte nё sy se unё isha nga Lezha…madje njё pjesё tё frymёs sё poezisё e kam prej tij….
Nё korrik tё vitit 1943, nё editorin e numёrit tё parё tё revistёs “Gruja shqiptare”, e cila e lidhur ngusht me rezistencёn antifashiste, mes tё tjerash ajo shkruante: “…malet janё plot me djemt tanё. Ca luftojnё sot e ca do tё luftojnё nesёr. Tё gjithё pёr Shqipёrinё!”
Ky artikull, nuk i kishte pelqyer komondantit, qё mё vonё do tё bёhej diktatori mё i egёr nё Europё, i afёrt me poeten.
…shkrimtarja e parë grua shqiptare, disidentja e parë grua në të gjithë perandorinë komuniste, themeltare e një partie opozitare, e burgosura politike, që pas 20 vitёsh burg, do të mbyllte sytë në internim, ndërkaq 10 vjet më vonë, më 1993, kur diktatura komuniste kishte rënë, do të dekorohej nga Presidendi me medaljen “Martire e Demokracisë” dhe së fundmi “Nderi i Kombit”
…Së bashku dhe me disa shokë të tjerë, më 1943 formon Partinë Social – Demokrate dhe nxjerr gazetën “Zëri i Lirisë”. Në vitin 1944, botoi librin e dytë me tregime “Si u tund bota” 348 faqe, ndërsa më 12 nëntor të po këtij viti pushkatohen pa gjyq vëllezërit e saj, Muntaz e Vesim. Fitimitarët e ardhshëm, po futeshin në kryeqytet me terror të llahtarshëm. Katër ditë më vonë e arrestuan dhe shkrimtaren e parë shqiptare, e mbajtën 16 vite në burg.
Ajo boton librin i tretë pas një viti “Rreth vatrës” duke u bërë shkrimtare e vërtetë me autoritet, por më më 23 janar të vitit 1946, e arrestojnë për së dyti dhe gjyqi terrorist i “fitimtarëve” e dënoi me 20 vjet burg.
“Unë s’jam fajtore. S’jam komuniste dhe ky s’mund të quhet faj. Ju fituat në zgjedhje, por në burg nuk duhet të jem…. Unë jam nxënëse e Sami Frashërit. Me mua ju doni të dënoni Rilindje!”.
Në vitin 1961 lirohet dhe e internojnë në Rrёshen, bën punë të rënda fizike, llaç dhe mur. Vetmia, si dënim dhe libra, libra, këta ishin miqtë e saj. Ajo sillet e interrnuar në Rrëshen, po në kёtё vit, pasi kishte vuajtur 16 vite burg politik në Burrel. Erdhi të jetonte me te dhe nëna e saj, e cila pas dy vitesh u sëmurё dhe vdiq. Është e njohur se si u soll regjimi me këtë kategori intelektualesh, ku secili i interrnuar ishte e shtrënguar të kalonte para sportelit të Degës së Brendёshme, dy herë në ditë, në mëngjes dhe në mbrëmje, 24 orë nën vëzhgim, me spiunë e spiune nga pas. Aq më tepër, që Musineja ishte një e interrnuar e klasit tё parё. Komiteti i Partisë dhe Sigurimi i Shtetit ishin vigjilentë ndaj çdo lëvizje të saj, kontrollonin gjёrё e gjatё ç’libra lexonte dhe ç’filma shihte, sidomos në vitёt e para të internimit.
Por mё qenё se autori nuk po e gjente dorёshkrtimin pёr poeten e pёrsekutuar vendosi t’i thёrrasё kujtesёs e mbushur me pluhurin e harresёs, si rrugёt e qyetit verior. Atё botё ishta i ri. Teknik mё kishin caktuar ne ndёrmarrjen e ndёrtimit. Rruga e shkurtёr nga qyteti deri nё ndёrmarrje ishte e pjerret e asfaltuar, por fytyra e zezё e saj vazhdimisht ishte e mbuluar me baltё tё njomё nё dimёr e me baltё tё thatё nё verё. Tё ngjante si gojё e shqyer. Aty nё mes tek kthesa rrugёs, tek fusha e druve tё komunalёs ishte njё shtёpi pёrdhese, themelet e tё cilёs ishin gjithmonё nёn ujё. Aty jetonte nё njё dhomё poetja e dёnuar Musinё Kokalari. Rruga dhe shputat e saj mbi baltё pёrditё pёrseritnin njё rit. Ata plazmonin me njёra – tjetrёn e njё kurrni uji i fshinte. Kёshtu niste mёngjesi e ngrysej mbasditja. Kur ecte mbante krahun e djathё, por edhe kur kthehej, nuk e ndryshonte krahun. Krahu i djathtё i rrugёs kishte njё mur e ai i majti njё pjerrinё, ku rrokulliseshin gur si andrra femijёsh. Zёra qё humbnin nёpёr rrёnjё tё lumit tё Zmesё.
Nё sytё e mi ende nuk ishin shqitur ato pamjet e para, kur e njoha. Nё kimenanё e qytetit shfaqej njё film me temё nga lufta partizane. Ajo zuri vend nё njё qoshe, pak e veçuar nga publiku. Dolёn bashkё me shoqen dhe nёn shoqёrinё e vetmisё dhe syve dyshues tё njerёzve morёn rrugёn pёr nё atё shtёpi, çerdhe lagёshtire e myku.
Shkonte nё punё me çizme dimёr verё dhe me kombinoshe. Punonte tek pllakat para fabrikate. Ҫdo ditё i hidhte njё sy betonjerёs, ku punonte poeti Gjokё Beci, i dёnuar me punё korrektonjёse. Dikur Gjoka kishte punuar nё shtёpinё e pionerit nё Gjirokastёr dhe e njihte mirё Musinё, por sytё e tyre vetёm sa kryqezoheshin nga larg. Ishta i vetmi qё shoqerohesha me Gjokёn, mbasi si qytet i vogёl ai nuk donte tё implikonte shokёt. Prenga dhe Zefi, poetё tё qytetit e shikonin me sytё e dhimbjёs…
Llaç betoni kishte rёnё mbi vargjet, duke bllokuar frymёmarrjen. Nuk ishta nga ky qytet, por kisha njerёzit mё tё afrёt tё gjakut…, por qё mbanin mbiemёr tjetёr dhe kjo nё opinion pёr ta nuk isha asgjё. Njё ditё e pyeta Gjokёn nё konfidencё:
“Kush ёshtё ajo grua?!”
“Eshte njё poete e mrekullueshme. Njё grua qё ka themeluar pas Luftёs sё Dytё Botёrore pluralizmin politik nё Shqipёri dhe pёr kёtё e dёnuan dhe e sollёn kёtu tё pёrzije trutё e saj!”
“Ҫdo thotё tё pёrziesh trutё!”- e pyeta. E doja shumё poezinё dhe kishta provuar tё shkruaja pak pa guxuar tё ia tregoj Gjokёs, i cili rastesisht e kishte hapur njё ditё bllokun tim. Kisha botuar poezi qё nё klasen e shtatё nё shkollёn e Rubikut dhe njё reportazh nё revisten e fёmijёve “Pionieri” tё Tiranёs, por ma ndaluan vazhdimin mbasi nё njё pёrjetim pёr minjeren kisha thёnё: “Mushkёritё e metalurgёve i ngjanё furrave tё metalinёs!”, mbasi Marku, djali i halles time punonte nё kёto furra dhe vuante nga sёmundja e silikozёs sё mushkёrive.
Gjoka pa njёherё rreth e rrotull se mos i pёrgjonte njёri dhe sqaroi me zё tё ulet:
“Njё ditё e caktuan tё punonte me mua nё betonjere. Ajo mbushte nga poshtё kovat me zhavor e çimeto dhe unё me mekanizmin e betonjerёs i ngrija lart dhe i hidhja nё kazanin e pёrzierjes. Ajo gjeti momentin dhe pa mё pa nё sy e mё tha: “Kёshtu i pёrziejnё trutё e intelektualёve kёta tё pushtetit tё popullit, siç pёrziejmё ne kёtё zhavor me çimento!”
Nje ditё, drejtori i ndёrmarrjёs, Ali Osmani, gollobordas, po bёhej merak se duhej t’i raportonte partisё se e kishin mbaruar pallatin pёr punonjёsit e komitetit, por disa punёtorё, nuk ishin paraqitur nё punё. Mё thirri qё tё shkoja nё shtёpinё e Musinёs, pёr tё kuptuar arsyen e mos paraqitjes nё punё. Dhe u nisa. Mora njё palё çizme tek betonierja pёr tё mos u lagur rrugёs dhe tё kapёrceja bulimin e ujit nё themelet e shtёpisё sё poetёs. Trokita nё fillim me njё ndrojtje. Fjala “pёrzierzje trush!” mё solli njё pёshtjellim deri nё neveri. Mёgjithatё duhej tё zbatoja urdhёrin. Trokita dhe njё herё. Dera u çel ngadalё dhe njё fytyrё e vrazhdё thua se ke lёshuar mbi tё njё deng me thinja bagёtish, u shfaq para meje. Djersё qё i shkonin nga temperaturё e lartё, pashё nё balin e saj. Rronte në një banesë, që notonte mes ujërave të ndenjura dhe mizerjes. Nuk kishte mundur tё shkonte nё doktor dhe as tё merrte ndonjё paracetomol. Njё erё myku doli nga dera si njё rrymё shtegu e bllokuar prej kohёsh. Njё raft librash qё pikonte “djersё” lagёshtirё. Gazeta dhe njё krevat dёrrase me ca enё pёr tokё. Njё sobё e vogёl e fikur.
Drejtori mё tha…. dhe nuk vazhdova mё. U larguava dhe drejt e nё farmaci. Mora njё pako paracetomol, pak çaj mali nё dyqan. I mbёshtolla nё gazetёn e ditёs ”Zёri i Popullit” pa kuptuar se nё ato fletё flitej pёr partinё dhe fitoret e saj ndaj “amrikut tё popullit” dhe u nisa drejt shtёpisё sё lagёshtirёs dhe mykut. Hodha shikimin njёherё nga rruga, por punёtoret e sharrёs prisnin dru pёr banorёt e qytetit. Trokita pёrsёri nё derё. Ajo u hap si herёn e parё. “Tё solla pak çaj dhe paracetomol!” – i thashё. Asaj i qeshen sytё, siç qesh vargu nё njё poezi dashurie. Mbetem tё dy pa zё. U ktheva nё punё…
Kur Musine pati pёrvjetorin, pas shumё e shumё vitesh, kёrkova nёpёr blloqet e shёnimeve, por nuk gjeta gjё. Mё dukej se njё dorё e keqe i kishte shqyer ato fletё, por kjo nuk kishte qenё e vertetё. Kur ndёrron venbanim ndodhin gjёra tё tilla, tё humbin gjёra tё vlefshme. E shkrova edhe njё herё dhe ia nisa gazetёs sё shqiptarёve ne Amerikё t’a botone. Nё mёnyrё tё habitshme mora njё zarf tё verdhё. “Pёrsёri zarf tё verdhё?! “U shoftё gjuha e gjarpёrit dhe zarfit tё verdhё!”
Dhe lexoi tekstin qё i shkruante njё ish oficer i lartё, ish sigurimas nё redaksinё e buletinit tё shqiptarёve tё Amerikёs. “…unё jam nga qyteti i saj. Shkrimi pёr te ka shumё tё pavёrteta. Ajo nuk ka qenё e madhe dhe e talentuar siç e pёrshktuani ju, por si tё gjithё armiqtё e popullit, ndaj nuk do t’a botojmё!”
“Armiqtё e populli!” – mё theri si njё gozhё e ndryshkur nё sy. Kёta morra tё kuq qё nuk mund tё ngrihen nga lёkura kanё fuqi mbi popullin dhe tё flasin edhe sot nё emёr tё tij?!
Kujtoj Gjokёn, kur nё qoshen e kafes nё tё dalё tё qytetit, ku vёshtirё tё vrojtonte syri i sekretarit tё partisё apo tё ndonjё operativi nga jugu. Gjoka nxori njё letёr tё zhubrosur. E hapi mbi prehёr si njё dhuratё e fshehur, qё mund tё binte prej qiellit. Mausinё, kishte mundur nё besim tё ia jepte tek betonjerja, kur kazani kishte dalё nga shinat dhe ato pas kullёs se saj ishin gjendur shumё afёr e jashtё mundёsisё sё vrojtimit tё punonjёsve tё tjerё tё pllakave. Tё gjithё ishin me hije, por edhe nga hija vinte frika mё e madhe. Ajo kishte shkruar dy apo tri poezi. Mbaj mend njё varg, kur e lexoi Gjoka.
“Llaçin qё e bёjmё pёr fytyrёn e murit, baltosin sytё tanё…!
“Hije tё zeza na lidhin fjalёn, si shall i kuq pioneri!”
Kur pinim kafe nё kёtё lokal punёtorёsh gjithmonё Gjoka preferonte tavolinёn afёr derёs, ku nga dritarja shikonte rrugёn. Atje larg dalloi njё fuks tё degёs qё shpesh e survejonte. Pёrnjёherёsh nxori nga xhepi njё kuti tё vogёl duhani dhe me letrёn e Musinё dredhi njё cigare. Shpejt e ndezi dhe rrufiti kafen e zezё turke. Sapo hyri e pa dhe pёr t’u treguar mik i tha: “He, qenkan mbaruar letrat? Po tё jap unё njё pako!”
Gjoka nuk foli, por mё vonё tha: “Janё tё rrezikshёm. Nё litar tё çojnё pёr njё fjalё!”
“Po sikur t’a zinin letrёn! – i thashё
“Direkt e nё burg mua dhe Musinё! Nuk do tё dilnim mё prej aty!”
Vargjet e saj u bёn tym duhani, por nё shpirtin e Gjokёs e diç nё kujtesen time mbeten. Nёpёr mend pёrsёri i shikoj atё rrugё, ku ecnin njerёzit dhe nё mёnyrё tё veçantё poetja e dёnuar me krye nё baltё. Ecte drejt si trug i pemёs sё krenarisё. Drobitja ndjehej nё eshtra nё thellёsi tё ashtit tё gjymtyrёve. E donte diellin, por ai ishte rrёzuar nё baltё dhe njerёzit e shkelinin si njё shkarpё. Kishin njё diell tjetёr qё u ngjante, sikur i ngrohtё e teshat me arna. Ecte po nuk shtrinte dorёn. Lypёse krenare e lirisё brenda vetёs. Ashtu e sfidonte baltёn, qё sa herё kalonte vinte shtresё nё gjurmёt e saj. Lypte bukёn e vargjёve e lypte diell pёr jetё, por fytyra e bukёs dhe fytyra e diellit ishin gjithё harta plagёsh. Pёrsonalitetin e saj e kishin shtydhur si njё limon i prish. Musinё shihte si regjimi kafshonte të vetët dhe një ditë pranë saj do të punonte punëtore dhe e bija e ish-ministrit të Mbrojtjes, Beqir Ballaku me të shoqin, një profesor i nderuar universiteti. Kjo ishte paraditja e mundimshme sizifiane saj, kurse pasditja ishte “mondane”. Vishej me shije të hollë si ato zonjat e rënda, shkonte në kinema, bibliotekë dhe sidomos, nuk harronte kurrë atë xhiron e saj të famshme, nga qyteti deri në periferi tek Ura e Fanit, sa shpesh identifikohej me atë xhiro. Me krahёt e saj u rrit qyteti, qё kishte njё moshё 15 vjeçare…
Musine Kokalari, shkrimtarja e parë grua shqiptare, disidentja e parë grua në të gjithë perandorinë komuniste, themeltare e një partie opozitare, e burgosura politike, që pas 20 vitesh burg, do të mbyllte sytë në internim, ndërkaq 10 vjet më vonë, më 1993, kur diktatura komuniste kishte rënë, do të dekorohej nga Presidendi me medaljen “Martir i Demokracisë” dhe së fundmi “Nderi i Kombit”, kishte datëlindjen. 95 vjetori i saj.
Gjirokastritja e mrekullueshme Musine Kokalari, pasi kryen shkollën e mesme “Nëna Mbretëreshë” në Tiranë, më 1937, shkon për studime në Universitetin e Romës, në Itali, del me rezultatet më të larta. Qysh studente boton librin e saj të parë “Seç më thotë nëna plakë”, me rrëfime magjepsëse. Njihet dhe do të kёtë dhe vlerësimet e një nga shkrimtarëve më të mëdhenj italianë, Alberto Moravia.
Qё nga viti 1961 internohet ne Rreshen, qyteti ku ajo qëndroi në internim për 22 vite, e kishin një gjuhë të fshehtë mes tyre, sado memece në dukje. ”Rrëshen, që u rrite në krahët e mi…” Njё nga vargjet e saj. Kishte qendisur vargje, por edhe njё koleksion pёr mё shumё se 60 tё tilla, ku nё njёren binte nё sy njё shqiponjё e bardhё dykrenare. Jo pajen e saj tё nusёrisё, se e dinte se kjo nuk do tё ndodhte.
Makina e druve e tipit “Skodё” vetёshkarkuese e komunales e hodhi në gropën, ku e mbuluan atë dhe veprën, që nuk e lanë ta shkruante. Vdiq si bijё e heshtjёs dhe e vetmisё, mbuluar me ca lopata dhe nga varrmihёsit e qytetit. Kur e zhvarrosen u pa se nё duart e saj tё kryqezuara kishte tela me gjёmba. Shfytyrimi njerёzor kishte mbёrritur deri aty qё t’a thyente traditёn e shqiptarit nё vdekje. Ato tela thonin sipas se edhe nё varr kishin frikё se ajo do tё shkruante dhe do tё dёshmonte. Dikush e ka muhuar e dikush e ka pohuar kёtё fakt. Musineja vdiq me 13 gusht 1983 në këtë qytet.
Në fundin e jetës, në dorëshkrimin “Mbi jetën time”, Musinё shkruan: “Komunistët më varrosën për së gjalli… nuk iu kërkova falje në gjyq për aktivitetin tim. Dhe pse do të kërkoja falje?…. Unë s’jam fajtore!”
Nëse vdes, në valixhen e vogël kam disa sende me vlerë etnografike për Muzeun e Gjirokastrёs. Ato pak kursime dhe gjithçka tjetër, le të hyjë në fondin e shtypit, që duhet të krijohet për punëtorin e krahut, i cili është i domosdoshëm, që të demokratizohet puna e krahut dhe të kultivohet punëtori i thjeshtë”.
Nënë Tereza Shenjtore, thoshte: “Më mirë ndiz një qiri, se sa të mallkosh errësirën. Që harresa të mos bëhet errësirë!”