Artan Nati/
Kam pasur raste kur më është dashur të kërkoj falje dhe, në vend të një “më fal” të qetë e të sinqertë, kam kërkuar një rrugëdalje elegante, një justifikim, një “por” shpëtimtare. Jo sepse nuk doja të kërkoja ndjesë, por sepse diku brenda meje ishte ngulitur ideja se të kërkosh falje do të thotë të humbësh dinjitet, të shfaqësh dobësi. Sot, dua ta kuptoj ndryshe: ndjesa nuk është një akt humbjeje, por një dëshmi force. Dhe mbase në momentin kur ne fillojmë të kërkojmë falje pa frikë, pa “por”, dhe pa krenari të sëmurë, jemi një hap më afër të qenit njerëz të lirë, me veten dhe me njëri-tjetrin. Falja nuk është vetëm një akt mëshire ndaj tjetrit, por është një akt çlirimi nga vetja. Sepse, në fund të fundit, kur falim, kuptojmë se nuk po nxjerrim dikë tjetër nga burgu i fajit, por po hapim qelinë ku kemi mbajtur peng shpirtin tonë.
Përse ne shqiptarët duket sikur nuk e mësojnë kurrë kërkimin e faljes? Nuk është se nuk kemi gabuar. Përkundrazi, kemi një histori të tërë të ndërtuar mbi gabime epike: që nga vëllavrasjet e fisit, tek izolimi komunist, tek tranzicioni pa fund, dhe më tej në banalitetin e ditës, ku shkelim njëri-tjetrin me fjalë, me dhunë ose me forma të tjera. Por në vend të një “më fal” të thjeshtë e njerëzor, ne japim një fjalim. Dhe zakonisht fillon kështu: “Unë nuk jam perfekt, por as tjetri s’është më i mirë.” Sapo ta dëgjoni këtë frazë, kini parasysh se jeni duke dëgjuar versionin shqiptar të një kërkimfalje që nuk do të kërkojë falje. Ndjesa me bisht: Kërkojmë falje me një “por” të madh sa që eklipson vetë idenë e faljes.
Një politikan shqiptar kapet duke keqpërdorur fondet. Në vend që të japë dorëheqje dhe të thotë: “Gabova, kërkoj falje,” ai thotë: “Në këtë vend gjithmonë më sulmojnë ata që nuk arrijnë të më kuptojnë. Kërkoj ndjesë nëse ndokush është ndjerë i lënduar, por unë kam punuar pa pushim për të mirën e qytetarëve.” Ky ësht arti i kërkimfaljes pa faj, pa përgjegjësi, pa pendesë, por është vetëm një krenari e pathyeshme dhe një egërsi viktimash. Jo më kot, as në fjalorin politik, as në kulturën publike shqiptare nuk ekziston figura e “udhëheqësit që kërkon ndjesë”. Kjo është për skandinavët, thuhet shpesh, dhe jo për ne. Tek ne, udhëheqësi largohet vetëm me dhunë ose arkivol shtetëror.
Egoja jonë shpesh dëgjohet me justifikime si: “Nuk bëjmë njeri tjetër më të mirë se veten”. Nëse e sheh një shqiptar që ka bërë një gabim, shpesh ai nuk thotë: “E pranoj, më fal.” Jo, ai thotë: “Po mirë, a mendon ti se je më i mirë?” Pra, nuk ka rëndësi që ke lënduar dikë. Rëndësi ka që tjetri të mos ketë të drejtë të të kritikojë, sepse kjo do të përbënte faj madhor. Kjo logjikë na çon te një barazi absurde morale, ku të gjithë gabojnë, ndaj askush nuk duhet të kërkojë falje. E njëjta logjikë gjen vend në marrëdhëniet sociale. Në një dasmë, xhaxhai që ofendon dikë pas tre gotave raki nuk kërkon ndjesë. Ai thotë: “Nuk ta thashë për keq, e kam për të mirën tënde.” E pastaj shton me krenari: “Unë jam kështu, s’mbaj gjë në zemër.” Vërtet që s’mban gjë në zemër, por e keqja është se s’mban as përgjegjësi në tru dhe po tregon se je thjesht një frikacak që mban shpirtin peng të “burrërisë”.
Historia që nuk na mësoi përuljen, por vetëm këmbënguljen. Pse ndodh kjo? Sepse jemi rritur në një kulturë të nderit të keqkuptuar, ku të kërkosh falje është njësoj si të rrëzohesh përpara tjetrit. Në diktaturë, të pranosh faj ishte të nënshkruaje dënimin. Ndaj sot, çdo kritikë perceptohet si sulm personal. Jo si mundësi për emancipim. Kërkimi i faljes kërkon siguri të brendshme. Dhe fatkeqësisht, shoqëria shqiptare është emocionalisht e pasigurt, ndaj mbrohet me krenari fallco. Shpesh prindi i bërtet fëmijës dhe thotë “do më kërkosh falje ti mua?”, mgjs fajin mund ta ketë vetë. Mësuesi që gabon por nuk kërkon ndjesë se “mësuesi është autoriteti.” Të gjithë kanë nevojë të jenë të saktë, edhe kur gabojnë. Kjo është paradoksi ynë i përditshëm.
Ç’na mbetet? Një shoqëri pa ndjesë, por plot “arsye” Na ka ndodhur të gjithëve. Bëjmë një gabim, por në vend që të themi “më fal”, themi: “Epo, ja që ndodhi… po nuk isha unë i vetmi.” “Po ti ç’do bëje në vendin tim?” “Kjo është Shqipëria, ç’të bëjmë!” Ja pra që ne kërkojmë falje vetëm kur zbulohemi, jo kur na djeg ndërgjegjja. Edhe atëherë, duam të dalim nga situata pa humbur asnjë gram krenarie. Kërkojmë falje me stilin: “Na falni që ju zhgënjyem që nuk jemi të përsosur.” Në fund të fundit, një shoqëri që nuk di të kërkojë falje, nuk mund të mësojë. Sepse kërkimi i ndjesës nuk është fund i dinjitetit, por fillimi i humanitetit. Është akti më politik, më etik dhe më emancipues që mund të bëjë një individ.
Falja nuk është amnisti. Është pranim. Është thyerje e egoizmit dhe e arrogancës barbare. Siç thotë një shprehje që meriton të futet në kushtetutën morale të çdo qytetari: “Të falësh do të thotë të lirosh një të burgosur – dhe të zbulosh se i burgosuri ishe ti.”
Shqipëria ka nevojë për këtë frymë. Jo për të harruar krimet e së shkuarës, por për t’i trajtuar ato me drejtësi dhe njerëzi, jo me urrejtje dhe hakmarrje. Sepse kur falim, nuk shpëtojmë fajtorët, por çlirojmë veten nga e kaluara. Ne shqiptarët e Amerikës dhe të gjithë ne që jetojmë në një shoqëri ku një president mund të kërkojë ndjesë publike, ku një ministër mund të japë dorëheqje për një lapsus etik, e dimë që falja nuk është akt i dobëtit, por virtyt i të fortit. E dimë se një shoqëri e shëndetshme nuk jeton me hakmarrje të përhershme, por me kujtesë të ndershme dhe zemër të hapur.
Nëse do të donim të sillnim një formë të re patriotizmi, ajo do të ishte kjo: t’i mësojmë njëri-tjetrit artin e faljes. Jo si akt harrese, por si akt qytetarie. Jo si zëvendësim të drejtësisë, por si fillim i një kulture tjetër, asaj që na mungon më shumë: kultura e përgjegjësisë dhe e njeriut që ka guximin të pranojë gabimin dhe të thotë “më fal”. Ne nuk jemi të lirë. As nga e kaluara, as nga njëri-tjetri. Ne ruajmë fyerjet si të ishin trofe. Ndaj çdo cikël politik kthehet në një hakmarrje të ripërsëritur. Asgjë nuk zgjidhet përfundimisht. Vetëm përmbyset. Dhe mbi rrënojat ndërtohet një hakmarrje e re.
Dhe kur të mësojmë t’i themi tjetrit me zë të qetë: “Më fal, isha gabim.” atëherë do kuptojmë se shoqëria nuk ndërtohet mbi krenarinë që nuk lëshon pe, por mbi përulësinë që pranon të ndryshojë. Deri atëherë, vazhdojmë me ritualin e zakonshëm: “Po unë nuk bëj njeri më të mirë se veten?”