Nga Hektor Çiftja
Universiteti Aleksandër Xhuvani, Elbasan
Çdo korrik, admiruesit e kulturës shqiptare përkujtojnë Profesor Arshi Pipën (1920–1997), poet dhe studiues i shquar shqiptaro-amerikan, ndikimi i të cilit shtrihet përtej kufijve gjuhësorë e kulturorë. Arritjet e tij akademike përfshijnë prezantimin e poetit italian Eugenio Montale në qarqet akademike anglishtfolëse, duke e bërë çmimin Nobel të Montales më 1975 një moment krenarie për shqiptarët. Për më tepër, Pipa prezantoi me dinjitet akademik figura të rëndësishme të letërsisë shqiptare si Jeronim De Rada dhe Migjeni në arenën ndërkombëtare përmes veprave si Trilogia Albanica dhe shumë të tjerave.
Megjithatë, në këtë homazh, në vend që të skicoj gjithë ndikimin e tij akademik, zgjodha të reflektoj shkurt mbi nje poezi nga libri i tij Autobiography, një koleksion unik shumëgjuhësh i hartuar më 1988 dhe botuar pas vdekjes në vitin 2000. Kjo poezi paraqitet kryesisht në gjuhën e saj origjinale italiane, pasi variantet në shqip janë tashmë të njohura dhe të studiuara gjerësisht në Shqipëri. Ndërsa ndryshimet midis varianteve shqipe dhe atyre në gjuhë të huaja meritojnë një studim më vete. Ky shkrim modest përkujtimor fokusohet në kremtimin e thelbit të poezive në kontekstin e udhëtimit jetësor dhe letrar të Pipës.
Poezia që vendosa të prezantoj është poezia “Navigare Necesse” e cila vjen nga vëllimi i parë poetik i Pipës, “Lundërtarë”, botuar fillimisht në Tiranë më 1944. Ky version në italisht më vonë u përfshi në antologjinë e tij shumëgjuhëshe “Autobiography”:
“Navigare Necesse
….je regrette L’Europe aux anciens parapets — Rimbaud
“Affidanti a dei legni cavi
sull’infido oceano, incauti,
che cercate sulle voragini,
quali sirene, o argonauti?”
“S’alza il vento, la navicella
balza avanti, scricchiola il pino.
Colma Amore le nostre vele,
e bussola abbiamo il Destino”
Titulli “Navigare Necesse” i referohet drejtpërdrejt shprehjes së njohur latine “Navigare necesse est…” (Të lundrosh është e domosdoshme), e cila historikisht evokon domosdoshmërinë dhe pashmangshmërinë e eksplorimit dhe aventurës. Pipa e pasuron këtë nuancë tematike duke cituar Rimbaud-in: “Je regrette l’Europe aux anciens parapets” (Më mungon Europa me parapetet e saj të lashta), nga Le Bateau Ivre. Ky imazh i anijes që noton duke dëshiruar sigurinë e Europës krijon një tension poetik të reflektuar në vargjet e Pipës, duke shfaqur një zgjedhje ekzistenciale mes sigurisë dhe të panjohurës.
Në poezi, referencat mitologjike e thellojnë këtë kërkim ekzistencial. Vendosja përballë njëra-tjetrës e “sirene, o argonauti?” kontraston rrezikun joshës me kërkimet fisnike, duke iu referuar mitologjisë greke ku sirenat me këngët e tyre joshëse çonin detarët drejt humbjes, ndërsa argonautët heroikë të Jasonit kërkonin arritjet mitologjike me sakrifice. Në këtë mënyrë, Pipa eksploron dualitetin e udhëtimit njerëzor apo artistik, duke theksuar si rreziqet ashtu edhe mundësitë e aventurës në territore të panjohura.
Lundrimi, siç përdoret nga Pipa, funksionon si një metaforë e thellë për përpjekjet jetësore apo kërkimet artistike. Lundërtarët, të përshkruar si “incauti” (të pakujdesshëm apo të guximshëm), përballen me “infido oceano” (oqeanin tradhtar). Megjithatë ata udhëhiqen me besim nga “Amore” (Dashuria) dhe “Destino” (Fati), duke simbolizuar një besim romantiko-heroik te pasioni dhe fati si orientues nëpër pasiguri e rrezik.
Konteksti historik i “Navigare Necesse” e thellon rezonancën e saj. E shkruar në fund të viteve 1930, kur Pipa ishte student i filozofisë në Firence (diplomuar më 1942), poezia pasqyron idealizmin rinor, ndikimet kulturore evropiane dhe pritjen e një bote që së shpejti do përfshihej në luftë. Pas luftës, jeta personale e Pipës u paralelizua dramatikisht me temat e poezisë: ai u përball me persekutimin e regjimit komunist shqiptar, kaloi një dekadë në burg (1946–1956) dhe më vonë emigroi në SHBA. Kështu metafora e lundrimit larg brigjeve të njohura mori një rezonancë të thellë si simbol i ekzilit dhe mbijetesës së tij.
“Navigare Necesse” u shfaq fillimisht në Lundërtarë më 1944 dhe dekada më vonë në Autobiography (Phoenix, 2000). Kjo antologji shumëgjuhëshe pasqyron diversitetin gjeografik, kulturor e emocional të jetës së Pipës. Përfshirja e saj në italisht thekson shpirtin letrar europian, duke përdorur referenca klasike dhe metafora romantike për të theksuar domosdoshmërinë dhe guximin universal të eksplorimit.
Si përfundim, “Navigare Necesse” mishëron në miniaturë universin artistik të Arshi Pipës. Përmes kësaj poezie, ne shohim qartë forcën intelektuale, guximin rinor dhe angazhimin filozofik të tij me fatin. Libri Autobiography shërben si një testament letrar kyç për kuptimin e jetës së tij, duke rrëfyer historinë e tij përmes vargjeve.
Duke vendosur përkrah njëra-tjetrës poezi në shqip, italisht, anglisht e gjuhë të tjera, Pipa kapërceu kufijtë kombëtarë letrarë, duke pasqyruar ekzistencën e tij ndërkulturore. Leximi i poezive të tij na fton të përjetojmë zërin e tij, i cili është sa thellësisht shqiptar aq edhe thellësisht kozmopolit.
Në këtë përvjetor, ne kujtojmë Arshi Pipën jo vetëm për arritjet e tij akademike dhe qëndresën ndaj shtypjes, por edhe për trashëgiminë e tij të fuqishme poetike. Poezitë e tij na kujtojnë se edhe në errësirën më të thellë agimi vjen përsëri, dhembja e mërgimit zbutet nga dashuria dhe dhembshuria fiton mbi mizorinë.
Korrik 2025