Viola Isufaj/
Te “Të shprehunit poetik të bukurisë”, poeti, besojmë, më klasik shqiptar i të gjitha kohërave, Ndre Mjedja, shkroi: poesia e shfaq me t’shprehun, e jo sido, po me njât’ të shprehun, qi i del prej tugës së zemrës e prej fuqis’ së perfytyrimit. Mjedja do të shkonte më tej kur të flitej për atë çka duhet të kërkojë poezia:…të zgjedhi sendet ma te bukra, ma te ndershme, ma te shieshme, por edhe qi ma fort të përkojnë me arsye e kto do të shfaqi ne vjershí të vet…
Mjeda është përfaqësuesi më i lartë i estetikës së kulluar dhe mendimit të thellë poetik. Poezia e tij është ndërtuar mbi një vetëdije të rrallë për harmoninë formale, për finesën tingullore dhe dendurinë konceptuale. Pak poetë shqiptarë të kohës së tij arritën – një mjeshtëri të tillë që vjen jo vetëm nga talenti, por edhe nga një punë këmbëngulëse mbi gjuhën si substancë e vyeshme dhe e mistershme artistike, si tingull.
Në lirikën mjedjane pulson një ndjeshmëri që shkon përtej teologjisë: është poeti që i flet vetes në heshtje, që vë në pikëpyetje kuptimin e ekzistencës, që ballafaqon jetën me vdekjen jo aq si fate biologjike, sesa si përvoja metafizike. Këtu, vetmia s’është thjesht gjendje emocionale, por edhe një terren kërkimi për të vërtetën dhe kuptimin. Tek Andrra e jetës dhe në shumë nga vargjet e tij, Mjeda s’është vetëm poet i shpirtit të thellë, por edhe i ëndrrës së jetës si koncept estetik dhe etik. Poezia e Mjedës është një përpjekje për të artikuluar eksperienca universale — dhimbjen, vetminë, vdekjen, shpresën — me një ndjeshmëri të lartë etike dhe estetike. Ai lexon botën dhe veten njëkohësisht, dhe na mëson një mënyrë të thelluar të të kuptuarit të njeriut.
Poezia e tij nuk është vetëm personale, ajo bart një kujtesë kombëtare. Mjeda ndërton një galeri figurash emblemë për identitetin shqiptar: nënën si arketip të jetës, Skënderbeun si mit të qëndresës, shqipen si simbol të shpirtit kolektiv. Ai e ngre lirikën në një akt themelimi identitar.
I cilësuar lirik klasik, Ndre Mjedja përmes sintezës së mendimit dhe ndjesive, shpërfaq një lloj qasjeje, mund të themi, moderne ndaj qenies, ndaj gjuhës e formës. Është klasik në kuptimin e përjetësisë së vlerës por modern në ndjeshmërinë dhe mënyrën me të cilën shpalos të përjetshmen.
Mjeda nuk e kupton kombëtarizmin thjesht si thirrje politike, por si projekt arsimor, etik dhe shpirtëror. Ai është një Mësues me pasion, një gjuhëtar me horizont europian dhe një intelektual që i shërben kombit jo përmes retorikës, por përmes veprës.
Si përkthyes i Virgjilit, Horacit, Racines, dhe si stilist i rrallë i shqipes, Mjeda shtron themelet e një shqipe letrare të nivelit europian. Kontributi i tij si gjuhëtar dhe ai në poetikë shkrijnë gjuhën dhe artin në një akt të vetëm themeltar.
Jeta dhe formimi i Mjedës përfshin shumë vende e kultura — Shkodër, Francë, Spanjë, Itali, Poloni — dhe kjo prani në horizonte të ndryshme kulturore i jep poezisë së tij një dimension të jashtëzakonshëm ndërkulturor. Ai sjell në gjuhën shqipe mençuri nga botët ku ka kaluar.
Mjedja, ndonëse shpesh i quajtur neoklasik apo romantik, i shmanget respektimit të rreptë të çdo modeli letrar. Ai përvetëson format, por shpesh edhe i thyen ato në funksion të një tensioni të brendshëm poetik. Ky mospajtim me konvencionin e bën krijimtarinë e tij thellësisht individuale dhe të papërsëritshme. Veprat si Andrra e jetës apo Vaji i bylbylit mbajnë brenda një grishje për interpretim dhe gjithmonë një pasiguri të domethënies, një hendek ku pyetjet mbeten të hapura dhe ku përjetimi nuk shteron në shpjegim.
Mjeda nuk përdor simbole për zbukurim apo për të konfirmuar kuptime të parapërcaktuara por për të shënjuar tensione, mungesa, shpërthime të papritura semantike. Situatat simbolike, jo elementët e traditës, janë ato që e ushqejnë ligjërimin e tij poetik. Ai shmang çdo formë didaktike apo përshkrimore. Natyra nuk është as objekt përshkrimi realist, as sfond dekorativ, por mbart sinjale të domethënieve të brendshme, shpesh të paartikuluara në mënyrë të drejtpërdrejtë. Vëmendja ndaj detajit është selektive, pothuaj profetike: një metaforë e ndryshimit jetësor, e përmbysjes së qetësisë. Mjeda sidomos te kryevepra e tij përdor aluzione ndaj erotikes, por jo në mënyrë të hapur, as në kuptimin sentimental, por si ngjarje e pashmangshme e jetës, që paralajmërohet nga vetë poezia përmes simboleve të përzgjedhura me kujdes. Këto shenja e afrojnë me poetët modernë të Europës Jugore, sidomos me poetët italianë të kohës. Në vargun e Mjedës ndihen rezonanca të poetëve të mëdhenj italianë të kohës — si për nga struktura metrikore, ashtu edhe nga figuracioni, muzikaliteti dhe ngarkesa kulturore që bartin simbolet e përdorura.
Vargjet e tij janë tërësi kuptimore: atyre nuk mund t’u hiqet e shtohet asnjë rrokje, shkronjë, presje a pikëpresje pa prishur balancën semantike dhe ritmike. Figura poetike vjen befas, me kthjelltësi të rrallë dhe me përqendrim të madh konceptual, larg sentimentalizmit të romantikëve apo rrëfimit të shtrirë të realistëve. Stilizimi duket në mënyrën e lidhjes së frazës, mirëpo, figura e tij në varg, ndryshe nga figura e romantikëve, është e beftë, e papritur dhe shumë e kthjellët. Kurrë më parë në letrat shqipe nuk janë përdorur lidhje figurative të këtij kalibri.
Për Mjedën, mitet, figurat e historisë dhe gojëdhënat nuk kanë funksionin për të ngjallur ndjenja patetike. Mitet, simbolet, gojëdhënat historike nuk e kanë karakteristikë evokimin kuptimor sesa stilizimin. Ato shfaqen si struktura të koduara në tekstin poetik dhe pësojnë një proces stilizimi që i vendos në kohë përtej kohës, në një kohë poetike të përhershme.
Nga të gjitha këto, e përtej, mendojmë se deshifrojmë:
Në fund të shekullit të nëntëmbëdhjetë me Mjedën, në letërsinë shqipe, po njoftohet për të parën herë modernizmi.