Prof. Dr. Fejzulla BERISHA/
Nga miratimi i Kushtetutës më 7 shtator 1990 deri te afirmimi ndërkombëtar i shtetësisë së Kosovës
Miratimi i Kushtetutës së Kaçanikut më 7 shtator 1990 përbën një prej akteve më të rëndësishme të konstitucionalizmit modern shqiptar dhe një moment kthese në historinë juridiko-politike të Kosovës. Ky akt ishte përgjigje ndaj suprimimit të autonomisë kushtetuese të Kosovës të garantuar me Kushtetutën e vitit 1974 dhe ndaj centralizimit autoritar të regjimit të Slobodan Millosheviqit. Në thelb, Kushtetuta e Kaçanikut përfaqësonte një deklarim solemn të së drejtës për vetëvendosje, sovranitet dhe pavarësi shtetërore të shqiptarëve të Kosovës, duke u mbështetur në parimet universale të së drejtës ndërkombëtare publike – Kartën e Kombeve të Bashkuara (1945), Aktin Final të Helsinkit (1975),Dokumentin E Parisit 1990,për një Evropë të Re dhe të Bashkuar dhe jurisprudencën e hershme mbi parimin e effectivité në proceset e dekolonizimit.
Deklarimi i barazisë dhe sovranitetit
Kushtetuta e Kaçanikut e shpalli Kosovën njësi të barabartë federale brenda ish-Jugosllavisë, duke e pozicionuar si subjekt të së drejtës kushtetuese me elemente të shtetësisë së veçantë. Ky akt synonte të mbrojë identitetin politik dhe juridik të Kosovës nga shkrirja në strukturën unitariste të Serbisë, duke i dhënë një bazë legale aspiratave kombëtare për barazi dhe liri.
Në krahasim, aktet kushtetuese të republikave të tjera të federatës – si Deklarata e Pavarësisë së Kroacisë (1991) apo Kushtetuta e Sllovenisë (1991) – u trajtuan nga bashkësia ndërkombëtare si shprehje të së drejtës për vetëvendosje. Edhe pse Kushtetuta e Kaçanikut u injorua fillimisht, ajo përmbante të njëjtat elemente thelbësore që më vonë do të përbënin bazën e shtetësisë së Kosovës.
Heqja e autonomisë dhe represioni sistematik
Suprimimi i autonomisë me amendamentet kushtetuese të vitit 1989 shënoi fillimin e një politike represive të paprecedent ndaj shqiptarëve të Kosovës. Serbia, përmes më shumë se 50 ligjeve diskriminuese dhe mbi 500 akteve nënligjore:
-përjashtoi rreth 250.000 shqiptarë nga puna në sektorin publik,
-ushtroi kontroll të dhunshëm mbi arsimin, shkencën dhe kulturën,
/përdori arrestimet, torturat dhe ndalimet arbitrare si mekanizëm frikësimi.
Ky proces përbënte shkelje flagrante të Konventës Ndërkombëtare për të Drejtat Civile dhe Politike (1966) dhe të parimit të ndalimit të diskriminimit racor, duke i vendosur shqiptarët e Kosovës në pozitën e një populli të nënpushtuar brenda federatës.
Kushtetuta e Kaçanikut si akt mobilizues
Miratimi i Kushtetutës ishte akti që institucionalizoi rezistencën politike të shqiptarëve të Kosovës. Ajo:
-legjitimoi lëvizjen e rezistencës paqësore të viteve ’90,
-shërbeu si bazë për ndërtimin e institucioneve paralele të arsimit dhe shëndetësisë,
-krijoi kuadrin juridik mbi të cilin më vonë do të konsolidohej rezistenca e armatosur e Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës (UÇK).
Në aspektin teorik, Kushtetuta e Kaçanikut përfaqësonte konceptin e constitutionalism of resistance, të ngjashëm me përvojat historike të vendeve të Europës Lindore që sfiduan regjimet autoritare përmes akteve juridike legjitime.
Kontributi i juristëve dhe elitës intelektuale
Kushtetuta u hartua nga një grup eminent juristësh dhe intelektualësh, ndër ta Akademik Gazmend Zajmi dhe Prof. Dr. Ismet Salihu, të cilët u kujdesën që teksti kushtetues të mishëronte:
-parimet e demokracisë kushtetuese,
-garantimin e të drejtave dhe lirive themelore,
-ndarjen e pushteteve dhe kontrollin reciprok,
-mbrojtjen e gjuhës, kulturës dhe identitetit kombëtar.
Ky proces dëshmon se Kushtetuta nuk ishte akt i improvizuar politik, por dokument i bazuar në doktrinat më të avancuara të së drejtës kushtetuese krahasuese, i krahasueshëm me përvojat e Lituanisë, Letonisë e Estonisë në periudhën e tranzicionit post-sovjetik.
Reagimet ndërkombëtare dhe mosnjohja formale
Bashkësia ndërkombëtare, në fillim të viteve ’90, nuk e njohu Kushtetutën e Kaçanikut për shkak të ruajtjes së status quo-së territoriale të Jugosllavisë. Megjithatë, ajo:
-nxiti rritjen e ndërgjegjësimit ndërkombëtar mbi represionin serb,
-shërbeu si bazë për mbi 50 rezoluta të Parlamentit Evropian,
-ndikoi në miratimin e katër rezolutave të Këshillit të Sigurimit të OKB-së mbi shkeljet e të drejtave të njeriut në Kosovë.
Ky dualitet – mosnjohje formale por pranim faktik të represionit – e vendosi çështjen e Kosovës në agjendën ndërkombëtare, duke e përgatitur terrenin për ndërhyrjen e NATO-s në vitin 1999.
Nga represioni te ndërhyrja humanitare
Pas Kushtetutës, Serbia intensifikoi dhunën, duke arrestuar delegatët dhe duke kriminalizuar strukturën institucionale të Kosovës. Kjo situatë përshkallëzoi konfliktin që kulmoi me luftën e viteve 1998–1999 dhe ndërhyrjen humanitare të NATO-s, të mbështetur në Kapitullin VII të Kartës së OKB-së dhe në doktrinën e Responsibility to Protect (R2P).
Kështu, rruga e nisur me Kushtetutën e Kaçanikut përfundoi me krijimin e një realiteti të ri juridiko-politik – administrimin ndërkombëtar të Kosovës dhe më vonë shpalljen e Pavarësisë më 17 shkurt 2008.
Dimensioni juridiko-historik
Kushtetuta e Kaçanikut përfaqësonte një akt të konstitucionalizmit të rezistencës, ku populli shqiptar u përpoq fillimisht të përdorë mjete paqësore dhe juridike përpara se të detyrohej në rezistencë të armatosur. Ajo mbetet shembull i rrallë i kombinimit të legjitimitetit popullor me legalitetin kushtetues, i krahasueshëm me rastet e Çekosllovakisë gjatë Pranverës së Pragës apo të Polonisë me lëvizjen “Solidarnost”.
Mesazh për të ardhmen
Në 35-vjetorin e saj, Kushtetuta e Kaçanikut duhet të lexohet si testament politik dhe si dokument themeltar i shtetësisë së Kosovës. Për të avancuar më tej afirmimin ndërkombëtar, është e domosdoshme që:
-Qeveria e Kosovës të zhvillojë diplomaci proaktive,
-të angazhojë kapacitetet akademike dhe institucionale të ASHAK-ut dhe juristëve eminentë,
-të forcojë partneritetin strategjik me SHBA dhe BE.
Vetëm përmes kohezionit kombëtar dhe strategjisë së integruar diplomatike e juridike, Kosova do të mund të sigurojë anëtarësimin në OKB, NATO dhe BE, duke përmbyllur ciklin historik të nisur në Kaçanik.
Kushtetuta e Kaçanikut nuk ishte vetëm një akt juridik, por një testament historik i vendosmërisë së shqiptarëve të Kosovës për liri dhe pavarësi. Ajo shënoi pikënisjen e procesit që përfundoi me shpalljen e Pavarësisë më 17 shkurt 2008 dhe që mbetet sot bosht i identitetit shtetëror dhe juridik të Republikës së Kosovës.