Prof. Muhamed Mufaku/
Historia e “Shqiptarëve të Egjiptit”, ose “Shqiptarët e Misirit”, siç ishin të njohur në traditë, është pjesë e historisë kombëtare nga se kolonia shqiptare e Egjiptit, që u formua qysh nga fillimi i shek. XIX dhe u zgjerua dukshëm në gjysmën e dytë të shek. XIX, paraqet një nga vatrat më të rëndësishme të Rilindjes kombëtare shqiptare. Mjafton të shënohet këtu “Bleta shqiptare” e Thimi Mitkos, e cila u botua në Aleksandri më 1878, por, gjithashtu, mjafton të përmenden këtu se sa rilindës shqiptarë jetuan krejtësisht ose pjesërisht në Egjipt, nga se disa u kthyen në Shqipëri pas 1912 për të kontribuar në ngritjen e shtetit kombëtar: Thimi Mitko, Spiro Dine, Thoma Krei, Milo Duçi, Andon Zako Çajupi, Filip Shiroka, Thanas Tashko, Jani Vruho, Fan S. Noli, Aleksandër Xhuvani, Sotir Kola, Loni Longeri e të tjerët.
Ndonëse në literaturë përmendet si “Kolonia e Kajros”, në të vërtetë shqiptarët u vendosën në shumë qytete të Egjiptit nga veriu deri në jug: Aleksandri, Roseta, Dimjat, Mansura, Shibin el-Kom, Zekazik, Kajro, Fajum, Beni Sueif dhe Megaga (Asjut). Megjithatë, shqiptarët u përqendruan më shumë në veri: Aleksandëri, Roseta dhe Kajro. Në bazë të asaj që tregon S. Dine në veprën “Valët e detit”, botuar më 1908, del se shqiptarët e Egjiptit me përqendrimin e tyre, me ruajtjen e identitetit, me botimet në gjuhën shqipe, krijuan një “Shqipëri të vogël” në atë vend të Lindjes së Mesme.
Ç’është e vërteta, ardhja e mijëra ushtarëve shqiptarë në Kajro në fillim të shek. XIX, që u bënë fuqi kryesore në vend në krye me Mehmet Ali pashën, e shndërruan Kajron me kohë në një bazë të kolonisë shqiptare. Kështu, kolonia shqiptare u formua nga gjysma e shek. XIX me ardhjen e dendur të shqiptarëve nga jugu i Shqipërisë për arsye ekonomike, pasi që Egjipti nën sundimin e dinastisë shqiptare në atë kohë dukej si pjesë e Evropës. Me zhvillimin e infrastrukturës (Egjipti u bë vend i dytë në botë me hekurudhë pas Anglisë) dhe e ekonomisë erdhën dhe u vendosën në Egjipt shumë evropianë, sa që, bie fjala,Aleksandria kishte më shumë pamje e popullsi evropiane se sa orientale. Ardhja e vendosja e shqiptarëve në Egjipt vazhdoi deri më 1912, pra me Shpalljen e Pavarësisë, kurse me stabilitetin e shtetit kombëtar nga viti 1920 një pjesë e shqiptarëve u kthyen në atdhe. Vet Tirana zyrtare kërkonte prej disa intelektualëve të Egjiptit të kthehen në Shqipëri për të dhënë kontributin e vet, si Sotir Koleja, i cili u thirr më 1929 për të organizuar e drejtuar Bibliotekën kombëtare.
Mirëpo, në anën tjetër, në periudhën midis dy luftërave botërore, ka pasur edhe një valë shpërngulje për në Egjipt, me çka numri i shqiptarëve arriti në kulm. Kështu, sipas një raporti të vitit 1936 në Arkivin Qendror të Shtetit, numri i shqiptarëve në Egjipti arriti në tetë mijë, me potencial të madh në ekonominë e vendit, me çka kolonia shqiptare zinte vendin e pestë në Egjipt, pas atyre greke, italiane, franceze e angleze.
Kjo temë e pasur për historinë tonë më tërhoqi me kohë gjatë studimeve për magjistraturë në Degën e historisë të Universitetit të Prishtinës 1974-1976, kur kam shkruar e botuar një punim seminarik për Mehmet Ali pashën, kurse gjatë verës 1979 kam qëndruar në Egjipt një muaj për kërkime shkencore me një bursë të Bashkësisë Krahinore për Shkencë, ku pata fat të takohem me disa veprimtarë të shquar të kolonisë shqiptare (Qerim Haxhiu, Musa Shehu e të tjerët), të cilët më ofruan materiale burimore (botime origjinale, fotografi të rralla etj.). Në bazë të materialeve të grumbulluar, kam botuar një fejton me titull “Shqiptarët e Egjiptit” në gazetën Rilindja në korrik-gusht 1979, i cili zgjoi interesim dhe më nxiti të vazhdoj hulumtime në këtë fushë dhe ta paraqes temën për disertacion të doktoratës me titull “Shqiptarët në botën arabe gjatë shekujve XVIII-XIX dhe në fillim të shek. XX. ”Shqiptarët e Egjiptit” u mblodhën në një kaptinë të këtij disertacioni që u mbrojt më 1986 dhe u botua në Prishtinë më 1990.
Ndërkohë, më 1984 u nënshkrua marrëveshja për bashkëpunim kulturor midis Shqipërisë dhe Egjiptit dhe, në bazë të saj, Patrika Thëngjilli dhe Jorgo Bulo shkuan në Egjipt për kërkime shkencore në lidhje me shqiptarët e Egjiptit që sollën rezultate të mira. Kështu, u zbulua një fond i pasur me dorëshkrime të Thimi Mitkos që arrin në 5-6 mijë faqe, i cili u konsiderua si “një nga fondet më të mëdha që është gjetur deri me sot për Rilindjen Kombëtare, gjë që solli risi në studimet për figurat e kolonisë shqiptare në Egjipt.
Në fillim të viteve 90, pas botimit të librit “Shqiptarët në botën arabe”, u shtua interesimi për këtë temë në kushtet e reja pas shuarjes së Jugosllavisë. Kështu, në Shkup doli më 1993 udhëpërshkrimi i gazetarëve Sh. Halimi dhe E. Azemi “Shqiptarët e Egjiptit”, që solli freski në këtë fushë. Po ashtu, në atë kohë (1993-1997) në Kajro shërbeu ambasadori i ri i Shqipërisë demokratike, Faruk Borova, i cili tregoi interesim për shqiptarët e Egjiptit gjatë mandatit të tij, kurse më vonë, më 2012, botoi librin “Dinastia shqiptare që sundoi Misirin 1805-1952”, kurse më 2018 librin tjetër “Rrugëtimi i një ambasadori në Lindjen e Mesme”, në të cilën kemi një kaptinë për punën e tij në Kajro dhe lidhjet e tij me shqiptarët e Egjiptit.
Me kalimin në punë më 1989 jam bërë më i afërt i Egjiptit, pra kisha më shumë shanse të shkoj atje për konferenca e kërkime shkencore në lidhje me shqiptarët e Egjiptit. Si pasojë, kjo vepër u planifikua për 100 vjetorin e Pavarësisë, pra për 2012, por gjendja e re në Egjipt nuk lejoi të kryhen hulumtimet e planifikuara. Mu për këtë vepra doli në versionin e parë me titull “Nga historia e shqiptarëve të Egjiptit gjatë shekujve XV-XX” në botim të Akademisë së Shkencave dhe Arteve të Kosovës në Prishtinë më 2016. Mirëpo, me botimin e tij filloi puna për një versioni të ri më të gjerë dhe më të plotë, duke shfrytëzuar fondin e pasur për shqiptarët e Egjiptit në Arkivin Qendror të Shtetit, që doli në gjuhën arabe në Kajro më 2018 në botim të Shtëpisë botuese Sar al-Shorouk. Kuptohet, vetë mbititulli (Kolonia e fshehur) që e zgjodhi botuese tregonte domethënien e këtij botimi për lexuesin egjiptian, pra për një koloni me rol të madh që mbeti “e fshehur” për vet Egjiptin.
Pas botimit shqip të versionit të parë dolën disa botime me peshë që ofruan të dhëna të reja në bazë të burimeve të ndryshme, që është dashur të merren parasysh. Në mesin e këtyre vlen të përmenden këtu dy prej tyre. I pari është “Operacioni shqiptar” që u planifikua dhe u zhvillua si aksion i përbashkët midis CIA amerikane dhe MI6 britanike në kuadër të Luftës së ftohtë gjatë viteve 1949-1953 për zbarkimin e çetave të armatosura në Shqipëri, me qëllim që të krijohet një kryengritje kundër regjimit komunist. Në këtë libër janë botuar për herë të parë dëshmi të oficerëve dhe pjesëmarrësve të gjallë, që ndriçojnë rolin e Kajros si një prej qendrave të këtij “Operacioni shqiptar”, i cili përfundoi më 1953 në saj të “tradhtisë së madhe” dhe mbeti sekret deri vonë. Nga ana tjetër, pas historianit egjiptian, Antoni Surjal, i cili e botoi më 1984 librin në Kajro për Lidhjen e Prizrenit 1878-1881, i cili mbeti i vetmi libër në arabisht për këtë ngjarje të madhe të historisë shqiptare, kohëve të fundit u paraqit historiania egjiptiane, Prof. Dr. Fajze Meluk, e cila botoi një kontribut origjinal për praninë e shqiptarëve në Roseta dhe rolin e tyre në jetën ekonomike e shoqërore, që na solli të dhëna të reja, të vjela nga regjistrat e gjykatave të sheriatit të qytetit që mbajnë të gjitha kontratat për shitblerje, martesa, themelimin e objekteve ekonomike-shoqërore në kudër të vakëfeve etj.
Sa për materialin e përpunuar dhe paraqitur këtu, mund të them se puna u përqendrua në kronikat e veprat e historianëve egjiptianë të shekujve XV-XIX, të cilat ofrojnë të dhëna nga burimi për praninë shqiptare në Egjipt. Kështu, vetëm në bazë të këtyre burimeve u zbuluan për herë të parë dy sulltanë shqiptarë të shekullit XV, pra para fillimit të sundimit osman në Egjipt. Nga ana tjetër, duke marrë parasysh monumentet që i ngritën shqiptarët në Egjipt, që kanë vlerë historike, janë shfrytëzuar dy burime specifike: vakëfnamet ose dokumentet themeluese të këtyre monumenteve që ruhen në Arkivin e Ministrisë së Vakëfit, si dhe regjistrat e gjykatave të sheriatit në Kajro e Aleksandri, që mbajnë të dhëna të ndryshme në lidhje me themelimin dhe funksionimin e këtyre monumenteve. Po ashtu, kemi shfrytëzuar Arkivin e Shtypit Egjiptian në Kajro, kur ruhen gazetat e shekullit XIX, duke filluar nga al-Ahram dhe fillimit të shekullit XX, të cilat kishin të dhëna të vlershme për shqiptarët. Nga ana tjetër, në Arkivin Qendror të Shtetit në Tiranë, është shfrytëzuar fondi i pasur “Shoqëritë shqiptare në Egjipt”, por ende ka punë në thesarin e rilindësve shqiptarë të Egjiptit që akoma është në përpunim.
Për gjithë punën më duhet të përmend në mënyrë të veçantë mikpritjen e të ndjerit Qerim Haxhiu, i cili më ofroi botime origjinale dhe fotografi të rralla të kolonisë shqiptare në Egjipt, si dhe mirëkuptimin e të ndjerit, Vehbi Ismajlit, i cili në shumë letra më ofroi informacione për koloninë shqiptare në Egjipt, pasi që ai jetoi aty gjatë viteve 1939-1949. Në mënyrë të veçantë duhet ta falënderoj Princin Leka II, i cili më ofroi albumet e familjes mbretërore që kanë të bëjnë me qëndrimin në Egjipt 1946-1955, dhe më lejoi të zgjedh disa fotografi që botohen për herë të parë. Po ashtu, duhet përmendur me një falënderim të posaçëm Skënder Zogun, nip i mbretit Ahmet Zogu, i cili ka ruajtur shumë kujtime nga qëndrimi në Aleksandri gjatë asaj kohe, duke m’u përgjigjur në çdo pyetje.