Dr. Zenun Gjocaj/
Jo vetëm ndër ne është i rrallë çifti i bashkëshortëve mësimdhënës të fakultetit e punëtorë me gradë të lartë shkencore e veprimtari të bujshme mësimore-shkencore, siç është çifti BALIU (Prof. dr. Myrvete DRESHAJ – BALIU dhe Prof. dr. Begzad BALIU), që të dytë tani pedagogë të Fakultetit të Edukimit dhe studiues të frytshëm të albanologjisë, e para në fushën e letërsisë, ndërsa bashkëshorti i saj në fushën e gjuhësisë. Të dytë deri më tani kanë publikuar punime shumta e vepra shkencore. Kjo është vepër e punimeve të tyre të përbashkëta me karakter eseistik, varësisht nga natyra letrare dhe gjuhësore e tyre të ndërlidhur me dinamikën orientuese të albanologjisë së sotme bashkëkohore, si vazhdimësi e asaj të deritashme.
Vepra “Pesha e komunikimit”, e botuar këto ditë, është përmbledhje esesh, të botuara sidomos në revistën “ARS”, një inkuadrim aktiv në diskutime, me qëllim për të dhënë një kontribut të çmuar në krijimin e raporteve të mirëfillta ndërkomunikuese me kulturën, historinë e bashkëkohoren në rrjedha harmonike të mirëfillta shkencore kombëtare në rrafshin gjithëkombëtar..
Siç thuhet në parathënie, esetë janë punime dialoguese në mes krijuesve, studiuesve e publicistëve për çështje aktuale të kulturës e shqiptare, të trajtuara në planin dinamik të punës shkencore kombëtare. Ndërhyrja e këtyre studiuesve në dialog të tillë është bërë nga shkaku se është parë e nevojshme për të qitur një gur me vlerë shkencore në rrjedhat e zhvillimit jo aq të kënaqshme e të mirëfillta të vështruara, qoftë edhe në dioptrinë alternative toleruese bashkëkohore të kulturës sonë kombëtare. Aq më tepër, këtu fokusohen dukuritë që po sillen në rrethin vicioz shkencor e publicistik pa ndjenjën e mendimit kritik të mbetura në konceptet e së djeshmes, tashmë të tejkaluara.
Vepra fillohet me eseun “Arbërorët filluan të flasin”. Preket një plagë e ndjeshme politike e kombëtare, deri më tani pothuaj e harruar, por e intensifikuar në kohën e vlimeve të reja politike ndërballkanike, sidomos brenda vetë kombit shqiptar.
Problemet i ngrit A. Belushi, prift e punëtor i shquar i kulturës italo-arbëreshe, i cili, si thuhet në vepër, është futur në mesin e ishujve etnikë arbëresh të Greqisë me veladonin fetar për të nxjerrë informacione kulturo-kombëtare. Nga punimi marrim vesh se ky veprimtar i kulturës shqiptare kishte arritur t’i shënojë rreth 500 vendbanime shqiptare. Kuptojmë se, ndryshe nga lëvizja italo-arbëreshe që ka të drejta pak a shumë të nivelit evropian, pa komplekse të së kaluarës nga kombi italian, ajo greke “niset në fillim të sh. XIX, atje ku ishte ndaluar procesi i ngritjes kombëtare,” (f. 23). Megjithatë, çështja arvanitase greke ka një rrugë tjetër historike tronditëse, deri në shkallën “krra-krra” të shpërbërjes kombëtare, kur dihet se janë robëruar, shpërngulur e shpërndarë me dhunën më të egër nga trolli i tyre, përkundër fatit italo-arbëresh, të cilët janë vendosur në trojet italiane dhe të pritur mirë nga vendësit, nga shkaku i kundërshpërblimit të kombit italian për çlirimin e sjellë nga Skënderbeu me armatën e vet.
Artikulli vë në shënjestër mungesën e vullnetit grek për njohjen e mbrojtjen e identitetit, kulturës dhe trashëgimisë etnike të shqiptarëve atje. Nga studiuesit është vënë në spikamë se hapësira gjuhësore-etnike arvanitase është veç një “krra-krra” brenda një gjuhe e një populli tjetër, sa do kudo ruhet një shenjë që ka të bëjë me përmasa të brendshme psiko-gjenetike. Për ngjalljen e identitetit kulturo-arvanitas, shpresa është orientuar në aktivitetin e kosovarëve.
Eseu lidhet edhe me javën e Kulturës Arvanitase të mbajtur në Prishtinë, pos tjerash me një ekip dijetarësh arvanitasë të përmasave kulturore europiane, si Aristidh Kola, i cili edhe kulturës greke i kishte sjellë frymën evropiane të lirisë së fjalës dhe të mendimit. Nga arvanitasit ishte dëgjuar të krahasohet me Nënë Terezen e Adem Jasharin. Dinamizimi i këtij eseu jo vetëm nga autorët, qëndron në hedhjen e idesë së vënies së Kosovës në funksion të Besës së Re për zgjidhjen e fatit të gjakut të pashuar të arbërorëve grekë e italianë, si reliktë etnike e popullit shqiptar, që lidh gjakun e gjuhën e pashuar të shpirtit arbëror me kombin amë.
Autorët i preokupon kafshimi qençe i viseve skajore shqiptare nga lakmuesit e uritur përreth, ku më dhunë, ku me teza pseudoshkencore edhe sot e kësaj dite. Në eseun “Komunikimi i përulur ndërballkanik” luftohet fushata pseudoshkencore e paargumentuar e Akademisë së Shkencave maqedone kundër gjuhës dhe kulturës shqiptare, ku haptas bien në sy përpjekjet për zhdukjen e gjurmëve të historisë autoktone shqiptare ku janë sot, pa ditur se me urrejtje ndaj shqiptarëve, maqedonasit nuk mund të shkojnë sot në Evropë. Porositet të mos humbet kohë për këtë, sot në kohën e integrimeve evropiane, kur çështja shqiptare ka marrë rrugë e pikëpamje të mirëfillta ndërkombëtare.
Në vijim (Riciklimi i debatit letrar, f. 38).trajtohen nevojat për një organizim të ri institucional, letrar dhe estetik, përgjithësisht kombëtar me prirje të reja bashkëkohore gjithëkombëtare me baza unike, sepse nuk qiten molla të shëndosha mbi ato të kalbura. Punimi kërkon kriteret kronologjike, kombëtare e historike, prirjet dhe shijet estetike letrare-artistike në prizmin e orientimeve bashkëkohore letrare, për t’u shkoqur nga amullitë e vjetra
Interes të veçantë zgjon eseu sarkastik “Kafeneja kulturore”, një si dramë në tri akte e tri pamje, aty ku pijnë, bisedojnë e diskutojnë Barbarusi, Poeti i vetmisë së madhe, Kopili i eposit / Bali Katravella/, pastaj Ajnishahe / Hanemshahja / Shahadija, të cilët vdesin pa dhënë shpirt e pa ditur si e kë ta sulmojnë. Njëri ndër ta,. poeti i pa futur në histori të letërsisë, pa pasur mundësi kurrë të shkoqet nga simpatitë e vjetra politike e letrare ndaj “marshall Titës n’kali t’bardhë”, la testament të varroset pranë stëgjyshërve të tij në fshat, por e varrosën pranë personazheve të tij titistë, ashtu si e meritoi. Këto personazhe të kafenesë janë të paemra, sepse “nomina sunt odiosa!”. Shkrimi i tillë ka vlerë e ngjyrime cinike, sarkastike, ironike, përgjithësisht kritike me retushime artistike ndaj pseudoshkrimtucëve të kohës së sotme me botëkuptime të djeshme, që defilojnë mjerueshëm dhe përbaltueshëm në patosin e fildishtë të letërsisë së sotme.
Në anën tjetër, autorët e këtyre eseve demaskojnë jo vetëm pseudovlerat e disa veprave letrare, por të krijuesit sipas çejfit, diku tjetër, jo të krijuesit, por të qendrës urbane, jo të qendrave, por të krahinave familjeve, barqeve fiseve dyerve prej kah ka ardhur krijuesi, Sot, “në kohën e lëvizjeve të mëdha kulturore, në kohën e konkurrencës së madhe planetare të dijeve e vlerave, bien në sy përpjekjet për përjashtimin e disa shkrimtarëve”, qofshin të burgosur dikur, si Adem Demaçi, Kasem Terbeshina, Bilall Xhaferi, etj (f. 107) apo disa të sotëm me prejardhje të ndryshme politike e sociale të prejardhur nga regjionet e tjera kombëtare, nga Presheva e Ilirida e Shqipëria perëndimore në Kosovë dhe anasjelltas. Në këtë kontekst, edhe së brendshmi, është i çuditshëm anatemimi i ndonjë nga veprat e J. Gervallës (Dy florinj të një dashurie), M. Ramadani (Romani pa kornizë), A. Demollit, S. Rrustemit, E. Kabashit, Z. Gervallës. Mes tjerash, autorët i mundon iritimi i ndokujt për prejardhjen e akëcilit krijues, si “i importuar”, nga një tjetër regjion etnik!
Ndryshe nga kjo dukuri negative intelektuale, në mese të veçanta, mbivlerësohen figura letrarësh të periudhës titiste, si Hivzi Sulejmani e ndonjë tjetër, madje caktohen edhe çmime vjetore në emër të tij, dhe jo vetëm të tij. Fundja, “kemi një histori aq të thjeshtë sa nuk kemi pse ta kompleksojmë, as të kompleksohemi prej saj”, shprehen autorët.
Letërsia shqipe e përbën tërësinë e saj, autorët godasin pikën e dobët të letërsisë studimore, etnikisht të krahinarizuar: si letërsia shqipe (e shtetit shqiptar londinez), letërsi e shqiptarëve në Jugosllavisë, (kur tanimë nuk i gjendet mbi kokë as pushtuesi, as shteti jugosllav) dhe letërsia arbëreshe. Andaj studiuesit Baliu nuk e pëlqejnë sintagmën “Letërsia shqipe” të prezantuar ndaras tani e pesëdhjetë vite për shkaqe ideo-politike e ndërshtetërore, përkundër aspiratave shekullore për njësinë e gjithanshme kombëtare.
Autorët – çifti Baliu të veprës ngacmojnë dhe nevojën e mundësinë e hapjes dhe moshapjes së dosjeve të shkrimtarëve. (A ka dosje të shkrimtarëve në Kosovë, Pse duhet të hapen dosjet në Kosovë, Cilat dosje mund të hapen, por edhe Pse të mos hapen disa dosje). Janë pjesë të debatit të hapur në revisëen letrare “ARS” të kundruara nga konceptet politike, psikologjike e kulturo-arsimore të kohës sonë, të mbetura nën plaf, e që kanë nevojë për hapje e shqyrtim. Është i pranueshëm pohimi se mund të hapen dosjet e krijuesve të vdekur e të gjallë, që kanë ndërruar gëzofin sipas politikës ditore ndër sisteme, klanore si dhe në shërbim të huaj, të cilët sot e kësaj dite nuk kanë kërkuar falje. Por nuk ka mundësi të hapjes së dosjeve të rrëmbyera nga sigurimi serb e programimi i tyre i hapjes, deri në një të ardhme të largët në rrethana politike të tyre kombëtare të dëshirueshme, apo ndërkombëtare si donë ata. Por ajo verë më kurrë nuk do t’i trokasë në derë, sepse historia s’dimë se ka pasur kthim prapa.
Dy shkrimet e fundit Neveria dhe Dyshimi godasin jo vetëm foto-retushimet e bëra në emër të ideo-politikës ditore, në emër të shtetit / Partisë, të veprave me rëndësi kombëtare, ku shkelen, përdhosen e fyhen të drejtat e njeriut, në anën tjetër, nënvlerësimi, i përkthimeve kosovare, sidomos të E. Sabatos e R. Ismajlit, që e prishin sadopak vijimësinë kombëtare, intelektuale letrare-shkencore e njerëzore të saj.
Vepra përbëhet prej tre kapitujve. I pari trajton kryesisht jetën e kafenesë letrare, i dyti trajton (mos) komunikimin tonë në rrafshin e pashallëkut (Letërsia e pashallëqeve letrare), pastaj të hapësirës mozaike intelektuale-letrare (Mbi komunikimin tonë) dhe, në rrafshin mbarëkombëtar, eseu “Letërsinë shqipe e përbën tërësia e saj). Ndërkaq, kapitulli i tretë trajton kryesisht çështjen e dosjeve të shkrimtarëve e disa vepra të tyre letrare.
Autorët trajtuan disa nga çështjet më të ndjeshme të kulturës komunikuese letrare, disa të trajtuara për herë të parë jo si artikuj, por si probleme jetike, mjaft aktuale në planin kombëtar, kulturor e letrare-shkencor.
Mbështetur në të gjitha sa u thanë, çifti Baliu kanë arritur të botojnë një vepër me vlera të çmueshme shkencore gjuhësore, letrare esesh të ndryshme dinamike, të përmasave gjithëkombëtare, disa nga këto, problemesh të sapo filluara në formë debatesh të kulturës gjuhësore-letrare me qëllim të përvijimit të mirëfilltë të çështjeve aktuale të Kulturës gjuhësore, letrare, e përgjithësisht kombëtare, si dhe eliminimin e devijimeve që e pengojnë mirëvajtjen e këtij procesi.