Dr. Nikollë Loka/
Edhe pas dekretit të Gjylhanesë, i cili në fushën e arsimit parashikonte që sistemi arsimor të organizohej në shkolla shtetërore, trevat shqiptare nuk përfituan asgjë, pasi shkollimi bëhej sipas përkatësisë fetare dhe vetëm në shkolla të huaja. Shkollat dhe mësimi i gjuhës shqipe ishin objekt i goditjeve të vazhdueshme, ndërkohë që me kalimin e kohës edhe në trevat shqiptare u rrit nevoja për një arsim laik, shqip nga gjuha, kombëtar nga fryma dhe praktik për jetën(Loka,2020: 86).
Megjithëse e shihte popullsinë shqiptare si potencialisht të dobishme në administrimin e Ballkanit, duke e parë atë si një shtrirje myslimane të shtetit osman, perandoria i shihte shqiptarët me dyshim. Për këtë arsye, krerët osmanë ndoqën atë që, në thelb, ishte një strategji “përçaj dhe sundo”, duke lënë një numër të madh komunitetesh të ndryshme etnonacionale në vilajetet ku jetonin shqiptarët, me qëllim që të vështirësoheshin, në mos të bëhej e pamundur çdo bashkim etnonacional i tyre në mbarë rajonin(Evered, 2012:40).Sulltani ishte kundër çdo lëvizjeje kombëtare të popullsisë shqiptare, veçanërisht kur merrnin pjesë myslimanët. Në interes të Perandorisë, ai e bëri mësimin e detyrueshëm të gjuhës në turqisht ose arabisht për myslimanët, pavarësisht nga origjina e tyre kombëtare, sepse një fe dhe gjuhë uniforme shtetërore mund të krijonte një pengesë midis elementëve të krishterë dhe myslimanë brenda saj dhe mund të pengonte formimin e kulturës kombëtare. Në fakt, Abdyl Hamidi II ndoqi një politikë arsimore dhe kulturore që synonte dobësimin e ndjenjave të nacionalizmit, veçanërisht në mesin e elementëve myslimanë me origjinë të ndryshme etnike. Qëllimi kryesor i kësaj politike, e cila u përgatit në përputhje me politikën e islamizmit, ishte futja e vlerave islame dhe besnikëria ndaj Kalifit. Në këtë periudhë do të sigurohej besnikëria ndaj shtetit, i cili ishte faktori më i rëndësishëm që mund ta mbante gjallë perandorinë. Po kështu, turqishtja, gjuha e administrimit dhe edukimit të shtetit, ishte e një rëndësie kritike për unitetin dhe integritetin e muslimanëve, të cilët konsideroheshin elementë thelbësorë të perandorisë(Gençoğlu,4922).
Pas shpërndarjes së Lidhjes së Prizrenit mësimi i shqipes në shkollat publike si dhe përdorimi i së njëjtës gjuhë në korrespondencën zyrtare u ndalua kategorikisht. Edhe përkthimet e hutbeve të së premtes nga arabishtja në shqip në xhamitë e Shkodrës mund të bëhen shkak për hetime zyrtare. Para vitit 1908 çdo korrespondencë private në gjuhën shqipe si dhe posedimi i librave të përpiluar në këtë gjuhë ishte i paligjshëm(Somel, 1997:452) Në ato kushte, shumë shkolla shqipe të mbyllura vazhduan të punonin në fshehtësi Kostovicova, 2005: 34)
Problemi i arsimit shqip ka qenë një shqetësim i madh i udhëheqësve atdhetarë shqiptarë në periudhën mbas Lidhjes së Prizrenit, si në çështjen e gjuhës dhe atë të alfabetit. Sami Frashëri e ka shprehur përmbledhurazi këtë shqetësim në librin e tij mbi Shqipërinë që u botua nga fund i shekullit: XIX: “Shqipëria nuk mund të ekzistojë pa shqiptarët, shqiptarët nuk mund të ekzistojnë pa gjuhën shqipe, dhe kjo e fundit nuk mund të ekzistojë pa alfabetin e vet dhe pa shkolla” (Skëndi, 2000: 127). Sipas tij “ Shqipëria nuk do të mund ta shpëtonte kombësinë dhe gjuhën e saj, po qe se Turqia do të vazhdonte t’i ndalonte shqiptarët të themelonin shkollat e tyre amtare, ndërsa lejonte kombësitë e tjera, armike të saj dhe të Shqipërisë të vepronin si t’u pëlqente. Po të vazhdonte sundimi turk, me kohë nuk do të mbetej gjurmë Shqipërie” (Skëndi, 2000: 160). Edhe Abdyl Frashëri do ta trajtonte në shtypin turk të kohës idenë se “shqiptarët formonin një kombësi më vete, në saj të bashkësisë së tyre gjuhësore, territoriale, kulturore dhe historike, dhe si të tillë ata gëzonin të drejtën supreme për vetëvendosje”(Pollo, Pulaha, 1989: 155).
Programi politik i Rilindjes shqiptare filloi me kërkesën për sigurimin e së drejtës më elementare, – atë të mësimit të gjuhës shqipe (Pollo, 2003: 211). Në Kanonizmën e “Shoqërisë të të shtypurit shkronja shqip” theksohej roli i kulturës në zhvillimin e një kombi: “Gjithë sa kombe janë të ndrituarë dhe të qytetëruarë janë ndrituarë dhe qytetëruarë prej shkronjash ndë gjuhë të veta” (AQSH, F.101, D.48, fl. 66).
Prandaj rilindasit e shihnin mësimin në gjuhën shqipe dhe shpërndarjen e librve shqip si mjetin më të mirë për zgjimin kombëtar.(Vickers, Pettifer, 2000: 44). Ndikim të madh në lëvizjen kulturore të shqiptarëve pati “Shoqëria e të shkruarit shkronja shqip” e Stambolli (Jevalich, 2004: 209), që nisej nga teza e shpallur prej rilindësve të parë, se “çdo komb që nuk e shkruan gjuhën e tij dhe nuk ka alfabetin e vet kombëtar, është një komb i prapambetur”(Buda, 2002: 337-370). Krijimi i saj ishte hapi i parë për të dalë nga faza e veprimeve të veçuara dhe për të krijuar një bërthamë organizative e përfaqësuese të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare(Buda, 2002: 126).Synimi i saj ishte themelimi i shkollave laike shqipe, të përbashkëta për të gjithë shqiptarët, pavarësisht nga feja e tyre.Shkollat laike shqiptare kishin si detyrë që nëpërmjet përhapjes së gjuhës shqipe, të ndihmonin në zgjimin e ndërgjegjes kombëtare dhe në rritjen e përpjekjeve të shqiptarëve për autonomi.
Pa dashur të ndalemi në kontekstin historik të hapjes së shkollës së parë laike shqipe, na duhet të theksojmë se nevoja për zhvillimin e arsimit kombëtar bëhej më e ngutshme, duke qenë se arsimi në gjuhë të huaj u zhvillua shumë në këtë periudhë. “Në vitet ’80-të të shekullit të XIX-të, qyteti i Korçës kishte 3 shkolla në gjuhën turke, 4 shkolla në gjuhën greke, ndër të cilat një gjimnaz, një shkollë fillore vllahe (themeluar në 1885) dhe një bullgare (themeluar më 1891(Kryeziu, 2017:100). Shqiptarët që kishin themeluar shoqerinë shqiptare në Stamboll arritën të marrin nga Ministri i Arsimit të Turqisë leje për të çelur shkollë private në gjuhën shqipe, në Korçë. Leja u dha në emrin e Pandeli Sotirit(Xhanari (Latifi), 2017:173). Kjo leje u dha me kusht që në këtë shkollë të pranoheshin vetëm fëmijë që i përkisnin konfesionit jomysliman(Egro, 2017:94). Por shqiptarët nuk e morën parasysh kushëzimin. Regjistrimi i nxënësve për vitet e para ishte afër dyqind. Në vitin 1888, për shembull, shkolla kishte 160 nxënës, me një shpërndarje fetare prej rreth gjashtëdhjetë myslimanë dhe qindra të krishterë(Gawrych, 2006:88).
Familjet u përballën me disa presione lokale kundër dërgimit të fëmijëve të tyre në shkollë. Patriarkana Ekumenike e Rumit kundërshtoi themelimin e shkollës. Ai dhe kryesisht klerikët grekë kishin frikë se çdo zhvillim i ndërgjegjes kombëtare midis shqiptarëve ortodoksë mund të çonte përfundimisht në krijimin e një kishe ortodokse autoqefale shqiptare(Gawrych, 2006:89).
Dy javë më vonë u çel shkolla shqipe në Pogradec, pastaj me radhë në Ohër, Rekë, Ersekë, Leskovik, Polenë, Luaras, Elbasan. Mësimi dhe librat shqip u përhapën gjithashtu në viset e Kosovës, si në Prizren, Gjakovë, Pejë, Ferizaj, Drenicë, etj (Historia e Arsimit 2003: 16).
Për të ndihmuar mbarëvajtjen e arsimit dhe çeljen e shkollave të reja, në vitin 1888 u themelua “Shoqëria e Mësimit Shqip”, që arriti të kishte 160 antarë, shqiptarë të dy besimeve, ku çdonjëri prej tyre paguante një kuotë mujore(Historia e arsimit, 2003: 136) që shkonte për financimin e shkollave.
Për hapjen e shkollës protestante të vajzave në Korçë u angazhua Naim Frashëri, i cili siguroi lejen për Gjerasim dhe Sevasti Qiriazin që të themelonin një shkollë vajzash në vitin 1891, e cila do të modelohej sipas shkollave të tjera të krishtera protestante në Stamboll dhe në Ballkan. Frashëri mbështeti arsimimin në gjuhën shqipe të shqiptarëve, qofshin arsimin fetar apo laik dhe e dinte se leja ishte thelbësore për suksesin e kësaj veprimtarie në një qytet me personalitete kishtare dhe qeveritare që kundërshtonin kultivimin e gjuhës shqipe (Historia e arsimit, 203:142).
Rëndësi të veçantë pati sidomos shkolla shqipe e Prizrenit, e çelur në 1 maj 1889 nga mësuesi i gjuhës shqipe, Mati Logoreci, i cili bëri një punë të madhe jo vetëm me nxënësit, por edhe me popullsinë me synim për të përhapur mësimin në gjuhën shqipe(Qafa, 2017:22).
Fillimisht shkolla shqipe e Korçës kishte katër klasa dhe një përgatitore (kopsht). Të gjitha lëndët jepeshin në gjuhën shqipe. Tekstet e përdorura ishin shkruar nga rilindësit iluministët; u botuan në Bukuresht që nga viti 1886 dhe përfshinin librat e Naim Frashërit “Poezi për shkollat e para shqipe”; “Histori e përgjithshme”; “Shkenca”, “Historia e Shqipërisë” dhe librat e Jani Vretos: “Edukata qytetare”; “Gjeografia” dhe librat e Sami Frashërit: “Abetare”; “libri i leximit” dhe “libri i shkrimit”. Përveç kësaj, u mësuan edhe gjuha frënge dhe ajo greke(Lito, 2004: 75-76).
Shkollat në Shqipëri ekzistonin që në mesjetë, por Mësonjëtorja shqip e Korçës besohet të jetë shkolla e parë në Shqipëri me karakter kombëtar, demokratik dhe laik, në të cilën gjuha shqipe përdorej si gjuhë mësimi dhe i gjithë personeli mësimdhënës. ishin shqiptare. Më vonë kurrikula në Mësonjëtoren e parë përbëhej nga tetë lëndë: Gjeografia, Zoologjia, Anatomia, Astronomia, Fizika, Kimia, Aritmetika dhe Gjeometria. Edukimi përmes punës u fut në kurrikulë për të inkurajuar njerëzit të punojnë(Lito, 2004: 76). Qeveria osmane shkoi aq larg sa urdhëroi dëbimin e fëmijëve shqiptarë nga shkollat shqipe të Korçës. Gjithashtu ndaloi librat në gjuhën shqipe, madje edhe përdorimin e gjuhës shqipe si mjet komunikimi.
Shkollat shqipe të hapura në jug të vendit, nën presionin e Mitropolisë së Korçës dhe Patriarkut të Kostandinopojës filluan të mbyllen nga autoritetet osmane. Të gjitha shkollat që ishin hapur deri në vitin 1888 u mbyllën. E vetmja që shpëtoi me vështirësi, ishte ajo e Korçës, e cila u përball me sulme të vazhdueshme dhe në vitin 1891 vdiq drejtori i parë i saj shkolle Pandeli Sotiri. Mësues të tjerë si Gjok Shqiptari ishte vrarë dhe Petro Nini Luarasi helmua(Lito, 2004:76) Mësonjëtorja e parë” hyri në histori si pionierja e arsimit tonë kombëtar dhe dita e çeljes së saj si festë historike e tij.
Autoritetet osmane arritën deri aty sa të mbyllin edhe dy shkollat e Korçës, që i kishin lejuar vetë vite më parë. Në qeshor të vitit 1902 pas 15 vjet pune ishte mbyllur Mësonjtoria Shqipe për djem. Vështirësi po kalonte edhe shkolla shqipe e vazjave në Korçë. Pas urdhërit të Stambollit që ndalonte vijimin e kësaj shkolle nga nxënëset myslimane në vitin 1904, Porta e Lartë ndaloi përdorimin e gjuhës shqipe si gjuhës mësimi në këtë shkollë dhe në fillim të vitit 1907, u lëshua urdhëri nga Veziri i Madh për mbylljen e saj.
Me hapjen e shkollave laike shqipe që filluan me shkollën shqipe të Korçës, rëndësia e ndarjeve fetare të shqiptarëve u zvogëlua(Kostovicova,2005:33). Inkurajimi i zhvillimit të gjuhës shqipe dhe “shqiptarizmi” gradual i sistemit arsimor në krahinat shqiptare, tregoi kundërshtimin e shqiptarëve ndaj otomanizmit të dhunshëm dhe në të njëjtën kohë rikonfirmoi vendosmërinë e shqiptarëve për të ndërtuar një identitet të veçantë kombëtar shqiptar.