Nëse pas Luftës së Dytë Botërore shqiptarët u ndëshkuan për guximin për të ndërtuar shtet, sot ata po përballen me rrezikun e ndëshkimit për guximin për ta mbrojtur atë. Ky paralelizëm historik nuk është figurë retorike, por alarm strategjik. Dhe alarmet historike, kur injorohen, rrallëherë mbeten vetëm në nivelin e fjalës.
Nga Prof.dr Skender ASANI /
Shtetformësia e popullit shqiptar në Maqedoni nuk përfaqëson një kërkesë të vonshme politike, as një ambicie të prodhuar nga dinamika e tranzicioneve të pasviteve ’90, por një proces historik të gjatë, të rrënjosur në kontribut konkret, sakrificë të drejtpërdrejtë dhe legjitimitet të fituar në momentet më përcaktuese të shekullit XX. Ajo është rezultat i pjesëmarrjes aktive të shqiptarëve në përballjen antifashiste, në ndërtimin e rendit të pasluftës dhe në përpjekjen e vazhdueshme për barazi institucionale brenda një shteti që, historikisht, e ka pranuar praninë shqiptare, por ka hezituar ta pranojë bashkëthemelimin e saj. Pikërisht në këtë kontradiktë strukturore qëndron edhe burimi i tensioneve të përsëritura politike dhe i krizave ciklike të legjitimitetit shtetëror.
Kontributi antifashist i shqiptarëve në këto hapësira krijoi një bazë morale dhe politike të padiskutueshme për njohjen e tyre si element shtetformues në rendin e pasluftës. Megjithatë, historia dëshmon se ky potencial u pranua vetëm në formë deklarative dhe u refuzua sapo u artikulua si kërkesë për pushtet institucional real. Fati i Nexhat Agollit dhe Qemal Agollit nuk përfaqëson thjesht tragjedi personale, por momentin paradigmatik kur shtetformësia shqiptare u identifikua si rrezik politik. Nexhat Agolli, ministër në organet e para shtetërore pas Luftës së Dytë Botërore, u pushkatua publikisht në qendër të Shkupit për guximin e tij për të ndërtuar institucione shtetformuese shqiptare, ndërsa Qemal Agolli u internua në burgun famëkeq të Goli Otokut si akt ndëshkues dhe paralajmërues. Këto akte nuk synonin vetëm eliminimin e individëve, por disiplinimin e një projekti politik: shqiptari lejohej të kontribuonte për shtetin, por jo ta bashkëthemelonte atë.
Ky model i përjashtimit u riprodhua në dekadat pasuese përmes mekanizmave më pak të dukshëm, por po aq efektivë. Shqiptarët u toleruan si komunitet kulturor, u pranuan si fuqi punëtore dhe u përfshinë pjesërisht në struktura administrative, por u mbajtën larg qendrave reale të vendimmarrjes. Kontinuiteti shqiptar mbijetoi si kujtesë historike, si identitet dhe si rezistencë morale, por u zhvesh nga dimensioni institucional. Kjo ndërprerje strukturore krijoi një hendek të thellë midis kontributit real dhe njohjes politike, hendek që tranzicioni postkomunist duhej ta mbyllte.
Tranzicioni post-1990 dhe, në veçanti, Marrëveshja e Ohrit u interpretuan si moment korrigjues i kësaj padrejtësie historike. Marrëveshja nuk ishte thjesht kompromis për ndaljen e konfliktit të vitit 2001, por akt themeltar që avancoi pozitën kushtetuese të shqiptarëve dhe institucionalizoi parimin e barazisë si kusht stabiliteti shtetëror. Për herë të parë, shteti u detyrua të pranojë se pa përfshirjen reale të shqiptarëve nuk mund të ketë funksionalitet afatgjatë. Megjithatë, ky avancim nuk u shndërrua kurrë në konsensus të brendshëm të qëndrueshëm, por u trajtua si koncesion i imponuar, i toleruar për sa kohë nuk sfidonte arkitekturën tradicionale të pushtetit.
Në këtë pikë fillon faza e re e rrezikut. Sot, shtetformësia shqiptare nuk po sfidohet përmes represionit të drejtpërdrejtë, por përmes një diskursi politik që synon delegjitimimin dhe eliminimin simbolik të subjektit politik të dalë nga Marrëveshja e Ohrit. Gjuha që artikulon zhdukjen e këtij subjekti nuk është retorikë e zakonshme elektorale, por shenjë e një projekti më të thellë: rikonceptimin e shtetit pa komponentin e tij shtetformues shqiptar. Këtu qëndron paralelizmi historik alarmues: atë që Nexhat dhe Qemal Agolli e përjetuan si ndëshkim fizik për angazhimin e tyre shtetformues, sot po tentohet ta përjetojnë përfaqësuesit politikë shqiptarë përmes fshirjes diskursive dhe institucionalizimit të përjashtimit.
Ky transformim nga dhuna fizike në dhunë diskursive nuk përbën emancipim demokratik, por sofistikim të mekanizmave të përjashtimit. Nëse në pasluftë shtetformësia shqiptare u ndëshkua me pushkatime dhe burgje, sot ajo rrezikon të zhbëhet përmes relativizimit kushtetues, normalizimit të gjuhës së eliminimit dhe rishkrimit selektiv të historisë politike. Ky proces përbën regres normativ dhe rrezik serioz për kohezionin shoqëror, pasi minon vetë parimin mbi të cilin u ndërtua paqja politike pas vitit 2001.
Nga perspektiva politiko-strategjike, ky vit shënon një nyje kritike. Çdo tentativë për të delegjitimuar ose zhdukur produktin politik të Marrëveshjes së Ohrit nënkupton zhbërjen graduale të arkitekturës së stabilitetit. Historia dëshmon se shtetformësia shqiptare nuk shuhet as me represion, as me retorikë, por reziston shpesh duke prodhuar kriza më të thella për vetë shtetin. Prandaj, rikthimi i diskursit të eliminimit nuk është shenjë force shtetërore, por simptomë e pasigurisë strukturore dhe e mungesës së vullnetit për të pranuar realitetin shumetnik të shtetit.
Në këtë kontekst, shtetformësia shqiptare nuk është kërkesë sektoriale, as interes i ngushtë politik, por domosdoshmëri historike dhe kusht i patjetërsueshëm i stabilitetit afatgjatë. Çdo përpjekje për ta relativizuar ose zhbërë atë përbën përsëritje të një gabimi historik të provuar, me pasoja të njohura. Heshtja përballë këtij procesi nuk mund të interpretohet si maturi politike apo neutralitet diplomatik; ajo është bashkëpërgjegjësi në institucionalizimin e ndërprerjes së barazisë shtetformuese.
Nëse pas Luftës së Dytë Botërore shqiptarët u ndëshkuan për guximin për të ndërtuar shtet, sot ata po përballen me rrezikun e ndëshkimit për guximin për ta mbrojtur atë. Ky paralelizëm historik nuk është figurë retorike, por alarm strategjik. Dhe alarmet historike, kur injorohen, rrallëherë mbeten vetëm në nivelin e fjalës.