Artan Nati/
28 nëntori 1912 nuk ishte thjesht një pasdite historike. Ishte një shpërthim emocionesh të mbledhura për shekuj, një çlirim i përmbajtjes së një populli që kishte jetuar mes heshtjes së imponuar dhe shpresës së fshehur. Ora shënonte 16:00 kur delegatët, të ardhur nga të gjitha anët e trojeve shqiptare, u ngritën në këmbë dhe me një zë, si të udhëhequr nga një instinkt i brendshëm i përbashkët, vendosën:
“Shqipëria me sot të bëhet në vete, e lirë e më vete.”
Ky moment ishte kulmi i një procesi të gjatë dëshire për identitet. Kur Luigj Gurakuqi shkroi me dorë Vendimin e Pavarësisë, ai nuk po hartonte thjesht një dokument shtetëror. Ai po mbyllte një plagë kolektive: mungesën e zërit politik të shqiptarëve. Çdo shkronjë që vendoste në letër ishte një domosdoshmëri e brendshme për t’u vetëthënë, për t’u dëshmuar, për të dalë nga errësira e perandorive. Kuvendi i Vlorës, i hapur pas fjalës së shkurtër të Ismail Qemalit, nuk ishte një mbledhje formale. Ishte një proces terapeutik kombëtar. Delegatët dorëzuan aktpërfaqësimet, dhe Ismail Qemali lexoi emrat një e nga një, sipas rendit alfabetik të krahinave, një detaj që sot duket teknik, por që atë ditë ishte simbolik: Shqipëria e re po ndërtohej pa dallim krahine, feje, dialekti apo prejardhjeje.
Branko Merxhani, një nga vëzhguesit më të mprehtë të psikologjisë shoqërore shqiptare, përshkroi atë çast me një emocion të rrallë: “Në murin ballor, një flamur i madh që simbolizon flamurin e 28 Nëndorit.” Për popujt e tjerë flamuri është simbol shteti; për shqiptarët atë ditë ishte rikthimi i identitetit, rikthimi i vetes. Ishte sikur gjithë energjia e kombit, e përshpëritur brez pas brezi, të ishte materializuar në atë copë pëlhure të kuqe me shqiponjën e zezë.
Pastaj ndodhi një skenë që i dha Vlorës një lartësi morale më të madhe se çdo kufi politik: tre klerikë, nga tre besime të ndryshme: prifti Marko Moçka, Baba Selimi dhe Dom Nikoll Kaçorri u bashkuan në lutje për flamurin. Nuk ishte një ritual fetar, ishte një akt emancipimi. Në një vend të lënduar nga ndarjet, në një ballkan të përflakur nga konflikte fetare, Shqipëria dha shembullin më të pastër se si dallimet nuk janë mallkim, por vlerë.
Psikologjikisht, ky ishte çasti kur një popull që përjetoi shekuj shtypjeje ndaloi së luftuari për të mbijetuar dhe nisi të luftonte për të qenë dhe egzistuar me dinjitet. Toleranca, në atë pasdite, u shpall feja e vërtetë e shqiptarëve. Jo toleranca e heshtur, por ajo aktive, e vetëdijshme, që nuk të kërkon të heqësh dorë nga besimi yt, por të mos lejojë askënd të shtypet për të vetin. Askush nuk e përshkruan më bukur këtë metaforë se imazhi biblik i Abrahamit, patriarkut që ëndërronte paqen mes fëmijëve të tij: ajo ëndërr, atë pasdite, mori jetë në Vlorë.
Në atë kuvend morën pjesë 40 delegatë, një numër i vogël për t’u përballur me peshën e historisë, por një numër i mjaftueshëm për të ndryshuar fatin e një kombi. Shpallja e Pavarësisë u shndërrua menjëherë në veprim institucional: u krijua qeveria e parë shqiptare dhe Pleqësia duke i dhënë kornizë juridike aspiratës morale të popullit. Historikisht, 28 nëntori 1912 nuk ishte as fitore ushtarake, as imponim politik. Ishte një deklaratë e pastër vullneti. Mbërritja e shtetit shqiptar nuk ishte dhuratë nga Fuqitë e Mëdha, por produkt i një këmbënguljeje të gjatë, një procesi të gjatë “psikologjie rezistence”, ku shqiptarët mësuan të ruajnë gjuhën, kulturën, traditat, edhe kur gjithçka rreth tyre kërkonte t’i zhdukte.
Dhe më në fund, pasardhësit e ilirëve, një popull i lindur i lirë, u bënë zot të trojeve të tyre. Në Vlorë nuk triumfoi vetëm pavarësia politike; triumfoi dinjiteti. Triumfoi e drejta për të thënë “ne jemi këtu”. Triumfoi ideja se një komb i vogël mund të mbijetojë jo me forcë, por me vetëdije, me tolerancë dhe me besim në veten.
Përse Pavarësia e Shqipërisë ishte ndryshe?
Pavarësia e Shqipërisë nuk ndodhi në vakum. Ajo ishte pjesë e një vale më të gjerë lëvizjesh kombëtare në Europë, por kishte tiparet e veta unike.
1. Ndryshe nga Greqia (1821) dhe Serbia (1878): Shqipëria nuk kishte rebelim të armatosur të qëndrueshëm të mbështetur nga Fuqitë e Mëdha. Greqia pati mbështetje të gjerë nga Anglia, Franca dhe Rusia. Serbia u mbështet fort nga Rusia. Shqipëria nuk kishte askënd. Ishte e vetme në tryezën diplomatike, shpesh e parë si “problemi i fundit i Ballkanit”. Kjo e bën aktin e 1912-ës më shumë se politik, e bën akt të vetëbesimit të pastër.
2. Ndryshe nga Italia (1861): shqiptarët nuk u bashkuan rreth një dinastie apo monarkie të fortë. Garibaldi dhe Mbreti Viktor Emanuel ishin figura unifikuese. Shqipëria nuk kishte princ, dinasti, ushtri, aparat shtetëror. Kishte vetëm një ideal të përbashkët: të mbijetonte si komb.
Ky është një rast unik në Europë: një shtet lind nga vullneti moral, jo nga fuqia e armëve.
3. Ndryshe nga Rumania, Bullgaria apo Hungaria: shqiptarët nuk kishin kishë kombëtare.
Këto shtete unifikuan identitetin përmes fesë kombëtare. Shqipëria kishte tre fe, asnjëra me status dominues politik. Dhe pikërisht ky diversitet, që për shumë vende të Europës ishte burim konflikti, në Vlorë u shndërrua në forcë integruese. Klerikët e tre besimeve, që u lutën së bashku për flamurin, krijuan një moment që shumë kombe të Europës së asaj kohe nuk e kishin njohur ende.
Albanologjia dhe historia e letrave shqipe: Dy hemisferat e kujtesës kombëtare
Në një kohë kur politika ditore prodhon më shumë zhurmë se vizion, shqiptarët rrezikojnë të harrojnë dy shtyllat themelore që mbajnë gjallë vetëdijen e tyre: albanologjinë dhe historinë e letrave shqipe. Ato nuk janë luks akademik, por hartat e brendshme që tregojnë nga vijmë dhe kush jemi. Siç thoshte Eqrem Çabej: “gjuha është pasqyra më e saktë e shpirtit të një kombi”. Dhe nëse kjo pasqyrë thyhet, kombi humb fytyrën. Albanologjia është shkenca që ka për detyrë të rindërtojë identitetin e shqiptarëve, duke studiuar gjuhën, kulturën, traditat, folklorin, epikën, mitologjinë dhe vijimësinë historike. Ajo lindi jo vetëm si kërkim shkencor, por si nevojë ekzistenciale për të provuar një identitet që shekujt e pushtimeve e lanë në mjegull.
Studiues si Buzuku, Budi, Bardhi, Bogdani, më vonë Çabej, Demiraj, Shuteriqi e deri te Robert Elsie, i dhanë dimensionin europian dhe shkencor kësaj fushe. Pikërisht për këtë, Çabej e quante misionin e albanologjisë një “kthim te rrënjët që vetëm e ardhmja mund t’i japë kuptim”.
Në thelb, ajo studion jo vetëm faktet, por plagët. Kërkon të rindreqë ndërgjegjen e një populli që ka jetuar shekuj të tërë nën rrezikun e asimilimit. Prandaj albanologjia është edhe një formë terapie kombëtare: ajo na mëson t’i lexojmë traumën, vazhdimësinë dhe rezistencën tonë kulturore.
Historia e letrave shqipe: Kronika e shpirtit shqiptar
Nëse albanologjia studion identitetin, letërsia e shkruar tregon historinë e shpirtit. Që nga “Meshari” i Buzukut, vepra e parë e njohur e shkruar në shqip, letërsia jonë ka qenë një testament i luftës për të ekzistuar. Naim Frashëri i dha shqiptarëve mitologjinë e rilindjes. Ai e tha qartë: “Gjuha nuk është vetëm fjalë, por komb.” Migjeni, në krahun tjetër, i vuri gishtin plagëve sociale që Rilindja kishte idealizuar. Ai shkroi: “Shpirti im asht plot me dhimbë… dhe dhimbja duhet thanë.”
Fishta e ngriti në epikë shqipen, duke e shndërruar në monument gjuhësor, ndërsa Noli i dha frymë europiane, filozofike, prej njeriu që e shihte kombin në duel me modernitetin. Kadareja, më vonë, i dha letërsisë shqipe dimensionin universal: “Letërsia është kujtesa që i kundërvihet harresës.” Nëpërmjet Kadaresë, letërsia shqiptare përshkroi frikërat, idealet, rebelimin, nostalgjinë dhe pasiguritë tona. Ai e bëri letërsinë manual psikologjik të popullit, të shkruar me metafora.
Nëse kërkojmë një bosht të brendshëm mbi të cilin rrotullohet identiteti shqiptar, atëherë mund ta shohim kombin si një triptik prej tre shtyllash që, megjithëse të ndryshme, ushqejnë njëra-tjetrën: Pavarësia, Albanologjia dhe Letërsia Shqipe. Ato nuk janë thjesht tri fusha studimore apo tre kapituj historikë, por një lloj Triniteti laik, përmes të cilit shqiptarët kanë mësuar të kuptojnë veten, të mbrojnë ekzistencën e tyre dhe të ndërtojnë kuptimin e përbashkët.