Dr. Nikollë Loka/
Gjatë epokës hamidiane, nacionalizmi në Perandorinë Osmane ishte një dukuri e përhapur si ndër popujt jomyslimanë edhe ata myslimanë dhe jo vetëm një projekt turk. Turqizmi ishte pjesë e një mozaiku të lëvizjeve identitare që reflektonin shpërbërjen e rendit osman dhe lindjen e ideve moderne të kombit. Në fund të shek. XIX, Perandoria Osmane po përballej me krizë të brendshme dhe me rritje të ndjenjave kombëtare te popujt e saj. Përpjekjet e reformave të Tanzimatit dhe më pas politika e centralizuar e Abdyl Hamitit II krijuan tensione mes identitetit osman dhe identiteteve etnike lokale. Kjo solli lindjen e shumë lëvizjeve që kërkonin autonomi kulturore ose politike.
Në këtë situate, turqizmi përpiqej të afirmonte identitetin turk brenda Perandorisë, etnitë që gjendeshin ende nën sulltanin: shqiptarët, arabët dhe kurdët zhvilluan ndjenja të ngjashme vetëdije për dallimet e tyre kulturore, gjuhësore dhe historike me turqit, madje edhe grupe më të vogla si çerkezët, që kishin ardhur si refugjatë, filluan të ruanin vetëdijen për origjinën e tyre. Por niveli i ndërgjegjes kombëtare ndryshonte. Shqiptarët kishin arritur në një fazë të pjekur që solli pavarësinë kombëtare, pra në një gjendje shoqërore kur ishin shtuar kërkesat e tij dhe ishte rritur vetëdija e përbashkësisë etnike, gjuhësore, historike dhe kulturore.
Lëvizja Kombëtare Shqiptare u zhvillua në rrethana tepër të vështira politike dhe diplomatike, sepse nuk gjeti mbështetje reale ndërkombëtare. Në atë kohë, Fuqitë e Mëdha europiane si: Britania e Madhe, Austro-Hungaria, Rusia, Franca dhe Italia e shihnin Shqipërinë ende si pjesë integrale të Perandorisë Osmane, prandaj çdo lëvizje shqiptare për autonomi apo pavarësi u konsiderua “si çështje e brendshme osmane” dhe jo si problem kombëtar më vete që duhej trajtuar në arenën ndërkombëtare. Nga ana tjetër, përçarjet krahinore dhe fetare e bënin të paqartë vizionin politik të Lëvizjes Kombëtare; një pjesë kërkonte autonomi brenda Perandorisë; një tjetër pavarësi të plotë.
Kjo e dobësoi qëndrueshmërinë e Lëvizjes antiosmane para opinionit ndërkombëtar. Ishte koha kur Fuqitë e Mëdha u angazhuan për ruajtjen e status quo-së, pasi diplomacia evropiane kishte frikë se shpërbërja e Perandorisë Osmane do të sillte një luftë të përgjithshme në Ballkan, prandaj preferuan ta ruanin integritetin e saj territorial përmes reformave dhe jo të nxisnin krijimin e shteteve të reja. Ndryshe mendonin shtetet fqinje ballkanike: Serbia, Greqia, Mali i Zi dhe më vonë Bullgaria, që kishin interesa të kundërta me ato të shqiptarëve. Ato mbështetën përkohësisht kryengritjet shqiptare në rastet kur këto dobësonin Perandorinë Osmane, por kurrë nuk i përkrahën kërkesat kombëtare shqiptare për autonomi apo pavarësi. Në fakt, planifikimet e tyre ushtarake dhe diplomatike kishin për qëllim ndarjen e territoreve shqiptare midis tyre, në përputhje me projektet e tyre nacionaliste.
Në gjysmën e dytë të shekullit XIX, pas Kongresit të Berlinit (1878), shqiptarët e panë qartë se fuqitë evropiane dhe shtetet fqinje nuk do ta mbronin çështjen shqiptare. Autonomia politike dhe kulturore brenda Perandorisë Osmane dukej e vetmja rrugë e mundshme për të shmangur copëtimin e trojeve shqiptare. Por për ta arritur këtë, duhej ndryshuar vetë sistemi politik i Perandorisë, i cili e mbante çdo komb nën kontrollin e rreptë të Sulltanit dhe burokracisë osmane. Kështu, një pjesë e intelektualëve shqiptarë të formuar në shkollat osmane ose evropiane si: Ismail Qemali, Nexhip Draga, Hasan Prishtina etj. e kuptuan se për t’u përmbushur objektivat kombëtare, duhej më parë të përmbysej regjimi absolutist i sulltan Abdyl Hamiti II dhe të vendosej një sistem kushtetues që do të garantonte të drejta politike për popujt e Perandorisë.
Politika e Sulltanit, që synonte t’i paraqiste shqiptarët si “kurorën e Perandorisë” dhe si element besnik të pushtetit osman, nuk arriti t’i largojë ata nga vetëdija e përkatësisë së tyre kombëtare. Përkundrazi, klasa e re intelektuale dhe politike shqiptare, e frymëzuar nga lëvizjet kombëtare europiane, e kuptoi se ardhmëria e kombit nuk mund të mbështetej më mbi strukturat e një perandorie në shthurje, por mbi krijimin e një shteti të pavarur kombëtar, sipas modeleve moderne të Evropës së kohës. Në këtë kuptim, lëvizja kombëtare shqiptare gjeti përkohësisht një pikë takimi me lëvizjen e turqve të rinj (xhonturqve), e cila synonte rikthimin e Kushtetutës së vitit 1876 dhe vendosjen e një monarkie kushtetuese.
Por, ky bashkim interesash ishte më shumë taktik sesa strategjik. Shqiptarët e shihnin përmbysjen e regjimit si një hap drejt autonomisë kombëtare dhe ruajtjes së tërësisë territoriale të Shqipërisë, ndërsa turqit e rinj synonin forcimin dhe unifikimin e Perandorisë nën një identitet të vetëm osman apo turk. Për shqiptarët, liria kishte kuptimin e autonomisë politike e kulturore, ndërsa për xhonturqit ajo nënkuptonte modernizimin e shtetit osman, pa e prishur unitetin e tij.
Revolucioni i vitit 1908 u perceptua fillimisht si një frymë e re lirie dhe reformash, që premtonte përmbysjen e autokracisë së Sulltan Abdyl Hamitit II dhe rikthimin e Kushtetutës së vitit 1876. Për shqiptarët, ky zhvillim dukej si mundësi për të fituar autonomi administrative, arsim shqip dhe përfaqësim politik, pa qenë e nevojshme shkëputja e menjëhershme nga Perandoria Osmane. Në këtë kontekst, bashkëpunimi me turqit e rinj kishte dy motive të qarta: Për të shfrytëzuar ndryshimet kushtetuese në dobi të zhvillimit kombëtar shqiptar brenda Perandorisë; për të forcuar pozitën politike të shqiptarëve në raport me fqinjët ballkanikë, që synonin copëtimin e trojeve të shqiptarëve. Mirëpo, ky bashkëpunim, qe në fillim i mbështetur mbi ideologjinë e osmanizmit (osmanlıcılık) dhe të konstitucionalizmit dhe kishte kundërthënie të brendshme. Për shqiptarët, osmanizmi ishte një mjet për të fituar barazi e liri; për xhonturqit, ishte një mjet për uniformizim dhe centralizim, që në praktikë do të nënkuptonte asimilim kulturor e politik të kombeve joturke. Kjo bëri që shumë shqiptarë ta kuptonin se osmanizmi binte ndesh me aspiratat e tyre për autonomi.
Të huajt kërkonin një shtet të unifikuar, ndërsa shqiptarët kërkonin njohje të veçantë për gjuhën, arsimin dhe administratën lokale. Koha e parë e sundimit të xhonturqve do të ishte më liberale në raport me çështjen shqiptare, sidomos në fushën e arsimit dhe të kulturës. Prej ngadhënjimit të revolucionit e deri në pranverën e vitit 1909, duke shfrytëzuar liberalizmin e jetës shoqërore dhe politike, patriotët shqiptarë u angazhuan në hapjen e klubeve dhe të shkollave shqipe. U nxorën shumë gazeta dhe revista shqipe që i dhanë hov zhvillimit të arsimit dhe kulturës kombëtare e krahas me të edhe ngritjes së vetëdijes kombëtare.
Revolucioni xhonturk do të bënte ndryshime të mëdha në Perandorinë Osmane. Ky revolucion do të sillte edhe ndryshime të theksuara te shqiptarët, të shoqëruara me përplasje të madhe midis nacionalizmit shqiptar dhe atij turk. Revolucion tregoi qartazi se Lëvizja Kombëtare Shqiptare nuk mund të priste që programi i saj politik të realizohet përmes lëshimeve të xhonturqve. Revolucioni kushtetues i vitit 1908 ishte një moment i dyfishtë në historinë shqiptare: njëherazi “shpresë për ndryshim” dhe “fillim i zhgënjimit politik”. Ai shënoi kulmin e afrimit me turqit e rinj nën flamurin e osmanizmit dhe konstitucionalizmit, por edhe pikën e kthesës, kur shqiptarët kuptuan se rruga e tyre drejt lirisë nuk mund të përputhej me interesat e një Perandorie që kërkonte uniformizim, dhe jo barazi.
Turqit e rinj filluan të ndalojnë hapjen e shkollave shqipe, të mbyllin gazetat dhe klubet shqiptare, dhe të centralizojnë administratën, duke e parë çdo kërkesë kombëtare si kërcënim ndaj unitetit të Perandorisë. Kjo solli zhgënjimin e shqiptarëve dhe kalimin nga faza e bashkëpunimit në atë të kundërshtimit të hapur, që do të shpërthente me kryengritjet e viteve 1909 -1912 dhe do të përfundonte me shpalljen e pavarësisë së Shqipërisë më 1912.