Nga Gëzim Llojdia*/1.Ardhja dhe qëllimi i një misioni arkeologjik italian në viset shqiptare dëshmohet nga të dhënat e AQSH,raporte,fotografi të ruajtur nëpër arkiva,fonde personale,shkrime gazetash etj.
2.Misioni Arkeologjik Italian në Shqipëri është themeluar në vitin 1924 nën patronazhin e Ministrisë së Jashtme Italiane. Ajo ishte një element i një programi, që synon të zgjerojë hegjemoninë italiane me Adriatikun lindor …(Gilkes & Miraj 2000).
3-Prof Pirro Marconi në vitin 1939,shkruan për zbulimet e rishta arkeologjike në Shqipni (ekspoatimet) sic i quan mediumi shqiptar.Në pranverën e vitit 1924,thotë Marconi një misioni ynë i veçantë u nisë për në Shqipëri me qëllimin kryesor të këqyrë sipërfaqen e saj sidomos nga pikëpamja vjetërsirave romake. Marconi thotë se këqyrjet që do të kryenin në territorin shqiptar do të hedhin shumë dritë. Gërmimet që çuan në ringjalljen e Butrintit janë për shkak të misionit arkeologjik italian , i cili ka punuar për më shumë se 10 vjet nën drejtimin e L. M. Ugolini, P.Marconi dhe në fund të D. Mustilli shkruan , Benvenuto duke sjell një panoramë të përgjitshme të siteve arkeologjike dhe ekspeditave, që përshkruan këtë vend nga fillimi i shekullit të XX.
Pas vdekjes aksidentale tw Pirro Marconi, i cili e kishte paraprirë atë edhe në karrigen universitare, Mustilli ka drejtuar në mes të viteve 1938 dhe 1941, Misionin arkeologjik italian në Shqipëri .
”Me 20 Mars 1937 pasardhësi i Ugolinit, Pirro Marconi”shkruan Prof. As. Dr. Lida Fabian Miraj , vazhdonte gërmimet në zonën ndërmjet Teatrit e kanalit, që lidhte liqenin e Vivarit me detin, jashtë mureve rrethuese të periudhës greke, gjë që konfirmonte se Teatri ishte totalisht i gërmuar nga Ugolini. …”
Gazeta “Drita” 19 prill 1939 publikon në një seri shkrimesh nga cikli:” Zbulimet e rishta arqeologjike në Shqipni” të Prof Pirro Marconi,kur prof. italian flet për gërmimet në Finiq,nekropoli i Finiqit dhe Butrinti në epopenë virgjiliane,pozita e Butrintit etj.
Në një numër tjetër të gazetës, pra ai shkruan: I pari eksploatim arkeologjik,misioni arkeologjik i tanishëm, etj nëntituj që i kushtohen misionit arkeologjik në jug të vendit të shqiponjave.
4.
Pirro Marconi . Biografia e tij është vendosur në fjalorin biografik i italian vëllimi 69( 2007). Nga një vështrim i përgjithshëm msojmë këto të dhëna.Ai ka lindur në Verona më 1 janar 1897 dhe prindërit e tij ishin : violinisti Pietro , dhe Antonella (Nella) Levi . Ai u bashkua me fakultetin e letrave në Romë , ndërpreu studimet e tij në maj të vitit 1915 për të marr si vullnetar në Alpe . Ai u bë një oficer rezervë ,por mbeti në shërbim gjatë gjithë kohëzgjatjes së Luftës së Parë Botërore . Përvoja e luftëtarit do të kishte fituar dy medalje argjendi në vlerën e Kryqit Ushtarak të Meritës , u kujtua në një vëllim të kujtimeve ( Batalioni Monte Berico : Shkurt 1915 – gusht 1919 , Romë 1923) .
Pas shkarkimit të tij, ai ishte në gjendje të rifillojë studimet e tij që kishte përfunduar në korrik 1920, me një tezë mbi përfaqësimin e Antinous , të dhënë për shtypin disa vjet më vonë (Antinoo. Saggio sull’arte dell’età adrianea, in Monumenti antichi pubblicati per cura dell’Accademia nazionale dei Lincei, 1923-24, vol. 29, cc. 1-302).
Biografia e karakterit ,asimilimi të figurave mitologjike dhe me sfond ideologjik të kultit të tij kanë ngjallur interesin e P.Marconi vetëm në bazë të analizës formale e përfaqësive dhe përcaktimin e ndikimeve të statuja tradicionale , të identifikuara të artit egjiptian .
Marconi pa në korpusin e përfaqësive një ” përmbledhje e artit të Hadrian ” ,shprehje e një shije origjinale që nuk mund të zgjidhet në gjysmën e dytë të modeleve ikonografike ekzotike apo klasik , por është fjala për krijimin e një lloj krejt të ri, duke arritur për të krijuar një imazh të idealizuar të bukurisë melankolik .
Pas diplomimit , Marconi mori pjesë në Shkollën italiane të Arkeologjisë në Romë , ku u takua me gruan e tij të ardhshme, Jole Bovio , me të cilin ka ndarë përvojën e shokut në Shkollën italiane Arkeologjike të Athinës ( 1923-1924 ) , në të njëjtën kohë ai mori një diplomë në filozofi ( 1923) . Në shtator 1925 ai mori shkallën në arkeologji dhe si rezultat i konkurrencës (1926) ai u bë inspektori i parë në mbikëqyrjen e Venetos dhe më vonë ( 1927) në Muzeun Kombëtar të Palermos , nga e cila ai u emërua drejtor në vitin 1929 .Vitet e veprimtarisë në Sicili shënoi prodhimin e Marconi: më shumë se njëqind e veprave të tij , duke përfshirë monografi , duke pasqyruar aktivitetet intensive të gërmimit të kryera në krahinat e Agrigento , Palermo dhe Trapani .
Monumentet dhe topografia e Agrigento në arkaike dhe klasike përfaqësojë një nga pikat kryesore të interesit të “periudhës siciliane” të Marconi.Tashmë në vitin 1926 ai botoi eshtrat e katër nga telamons kolosale Olympieion, zbuluar kohët e fundit në jug të tempullit (I telamons Olympieion Agrigento, në Buletinin Art, VI [1926], f. 33-45)
Në të njëjtin vit pasnjë një marrëdhënie të gjatë të gërmimeve në disa kisha përshkroi hulumtim i kryer në kishat e S. Biagio dhe S. Nicholas , kryesisht matëriali ka të bëjnë me vendet e caktuara të adhurimit , të tilla si të ashtuquajturit ” oratori i Phalaris ” dhe tempullin e Demeter.
Një monografi e interesit të përgjithshëm për qytetin ( Agrigento , Firence 1929 ) , u pasua nga një të dytë e Agrigento arkaik . Shenjtë i hyjnisë dhe tempulli i quajtur Volcano chtonie ( e Romës 1933) . Në këtë publikim Marconi ka vijuar me rezultatet e një gërmimi të kryer në veriperëndim të portit V të fortifikimeve të qytetit , gjatë të cilit solli në dritë një vend të shenjtë kushtuar hyjnive chthonic , që u zhvilluan në tarraca me pamje nga Kolymbethra shkëmbore . Me interes të barabartë ështëhulumtimi i kryer në Segesta , në skenën e teatrit , hulumtim i skenë dhe teatër , Lajme nga gërmimet e antikave , , në tempullin e Fitores ( gërmimi i tempullit të Fitores dhe TEMENOS , Romë 1931) .
Marconi solli në dritë tempullin e prishur në vitet 1928-1929 .Sipas një praktikë të përhapur në atë kohë ,gërmimet përbëheshin nga një gërmim i vërtetë i cili kishte për qëllim për të liruar vendin nga ndërtesa , e cila i përkiste shekujve të 480-460 p.e.s. Vëmendje e konsiderueshme i është kushtuar dekorimeve. Art figurativ (Selinunte adoleshente , Romë 1929 Skulpture dhe plastike në Sicilin e lashtë , në Historia , IV [ 1930 ] , f 645-674. Italicity në artin e Greqisë së lashtë , në të cilin ai shkoi përcaktimin tiparet e një ” teori art ” personale , ndikuar menjëherë nga trendet mbizotëruese në kulturën italiane dhe politikë të periudhës ,neo – idealizmi dhe nacionalizmi i mbështetur nga regjimi fashist .
Në të njëjtat vite, Marconi publikoi një studim të përgjithshëm të pikturës së romakëve ( Romës 1929) .Në këtë vëllim ai përshkruan rreth tre shekuj e pikturës , nga shekulli i dytë para Krishtit shkatërrimin e Pompeit , me qëllimin e deklaruar për të demonstruar origjinalitetin e artit romak .
Afresket në Villa e Mistereve – të cilit Marconi më vonë u ka dedikuar një studim monografik (Villa e Mistereve , Bergamo 1938) –të cilat përfaqësojë shembullin më të dukshëm të këtij arti , pas të cilit , sipas tij , është e mundur për të identifikuar një personalitet të plotë artistik .
Nga vitet 1931-1933 , Marconi ishte superintendent i Antikiteteve të pritjes . Në dhjetor 1933 ai u emërua profesor i jashtëzakonshëm i arkeologjisë ,në Universitetin e Cagliari , (tetor 1935) . Prodhim shkencor i këtyre viteve u fokusuar kryesisht në çështjet e Artit romake (Augustus i Ankona , në Buletinin Art , XVI [ 1932 ], f . 149-157 , Roman Verona, Bergamo 1937) dhe Picena kultura artistike . Puna e bërë në rajonin e Piceno gjatë shekujve V – VII para Krishtit , duke e bërë publike disa komplekset tw një rëndësie, dhe adresimin e çështjeve në thellësi deri tani të injoruara .
Në dhjetor 1936 u emërua drejtor i misionit arkeologjik italian në Shqipëri . Në vitet 1937-1938 ai ka e hulumtuar pjesët e brendshme të zonës arkeologjike të Butrintit , duke e kthyer vëmendjen e saj , në sajë të bashkëpunimit Luigj Cardini edhe në fazat parahistorike .
Kjo stuhi e aktivitetit u ndërpre tragjikisht pas kthimit nga një udhëtim në Shqipëri , 30 prill 1938, kur Marconi humbi jetën në një aksident ajror në qiellin e Formia .
Mbeti e papërfunduar , ndër të tjera , hartimi i një sinteze të re të përgjithshme të artit romak , që Marconi ishte gati për të kryer në vitet e mësimdhënies në Napoli .