Shkruan: Prof. Dr. Besim Muhadri

Hyrje

Në përvjetorin e Pavarësisë së Shqipërisë, kujtesa jonë historike kthehet me respekt dhe mirënjohje kah figurat e mëdha që, në kohë të zymta për kombin, ndezën pishtarët e dijes, besimit dhe vetëdijes kombëtare. Në themelet e lirisë sonë moderne nuk gjenden vetëm armët e luftëtarëve, por edhe pendat e klerikëve, veprimtarëve dhe intelektualëve që mbrojtën shpirtin arbëror kur rreziku i zhdukjes ishte real dhe i afërt.

Ndër këto figura të ndritura, Pjetër Mazreku, prelati i shquar arbëror nga Mazreku i Hasit, zë një vend të veçantë dhe të pazëvendësueshëm. Ai ishte një prej atyre ndërmjetësve të mëdhenj ndërmjet Perëndimit dhe arbërorëve të nënshtruar, njëri ndër arkitektët e arsimit shqip dhe, siç dëshmon historiani hungarez Antal Molnár, një nga personalitetet e para që formuloi nocionin politik të Kosovës qysh në vitin 1620. Kjo e shndërron veprimtarinë e tij jo vetëm në një kapitull të historisë kishtare, por në një gur themeli të konceptimit të identitetit dhe shtetësisë së Kosovës.

Në historinë e zhvillimit kulturor, fetar dhe arsimor të shqiptarëve, shekulli XVII shënon një periudhë të rëndësishme të qëndresës shpirtërore dhe kombëtare. Në kushtet e pushtimit osman, kur shkollat shqipe ishin të ndaluara, lidhjet me Perëndimin të këputura dhe asimilimi fetar e kulturor i përhapur, klerikët katolikë u shndërruan në bartësit më të rëndësishëm të ruajtjes së gjuhës dhe identitetit arbëror. Brenda këtij konteksti të vështirë, figura e Pjetër Mazrekut, prelatit të shquar arbëror nga Mazreku i Hasit, shfaqet si një ndër personalitetet më me ndikim të kohës.

Qëndresa kulturore dhe fetare në shek. XVI–XVII

Qysh në fund të shekullit XVI, një numër i konsiderueshëm priftërinjsh shqiptarë kryenin studimet në kolegjet e Italisë, kryesisht në Loretto e Romë. Edhe pse lutjet dhe meshët zhvilloheshin në latinisht dhe italisht, predikimi shqip, mësimi i fesë në gjuhën amtare dhe botimi i librave shqip shërbyen si armë të fuqishme për ruajtjen e identitetit kombëtar. 

Sipas dokumenteve të Propaganda Fides dhe studimeve të Nikollë Lokës, meshtarët françeskanë ishin mësuesit e parë të shkollave shqipe në Kosovë, Shkup, Gjakovë, Pejë e Zym të Hasit. Ata hapën prefektura dhe shkolla ku mësohej shkrim-leximi dhe gramatika shqipe, duke hedhur themelet e arsimit kombëtar.

Jeta, formimi, veprimtaria dhe kontributi i Pjetër Mazrekut

Pjetër Mazreku (1584–1670) lindi në Mazrek të Hasit. Mësimet i kreu në Kolegjin Ilirik të Loretos në Itali. Ai mbajti pozitat: Kryepeshkop i Tivarit (1624–1635), Vizitor apostolik i Hungarisë, Serbisë dhe Sllavonisë (1631), Administrator apostolik i Serbisë (1634), Peshkop i Prizrenit (1642–1670). 

Një ndër kontributet më të çmuara të Pjetër Mazrekut në kulturën dhe gjuhësinë shqiptare është hartimi i një fjalori etimologjik të shqipes, që konsiderohet si ndër përpjekjet më të hershme të njohura për sistemimin shkencor të leksikut shqiptar. Kjo nismë dëshmon jo vetëm formimin e tij të gjerë humanist, por edhe vetëdijen se gjuha ishte një instrument themelor i identitetit arbëror dhe i mbijetesës së katolikëve nën sundimin osman. Edhe pse fjalori nuk ka mbërritur i plotë deri në ditët tona, burimet e kohës – sidomos relacionet e Propaganda Fides, e përshkruajnë atë si një projekt me vlerë të veçantë filologjike, ku Mazreku kishte synuar të sqaronte prejardhjen e një numri të madh fjalësh, të krahasuara me latinishten, italishten dhe gjuhët sllave të rajonit.

Ky fjalor, i cili mendohet të jetë hartuar në periudhën e shërbimit të tij si kryepeshkop i Tivarit dhe më vonë si peshkop i Prizrenit, paraqet një risi të rëndësishme për kohën. Për herë të parë, një klerik shqiptar merrte përsipër të dokumentonte elementet bazë të gjuhës amtare me aparaturë etimologjike, duke synuar ta mbrojë atë në një hapësirë ku rreziku i asimilimit ishte i vazhdueshëm. Në këtë drejtim, Mazreku paraprin iniciativat gjuhësore të shekujve pasues, duke u shndërruar në një hallkë të rëndësishme në historinë e leksikografisë shqiptare.

Relacionet e Mazrekut – burime të pazëvendësueshme për historinë e shqiptarëve

Një tjetër dimension madhor i veprës së Mazrekut janë relacionet e tij të dërguara Selisë së Shenjtë, të cilat përbëjnë sot ndër dokumentet më të rëndësishme për studimin e gjendjes religjioze, kulturore dhe politike të shqiptarëve në shekullin XVII. Në këto relacione, Mazreku paraqet një panoramë të qartë dhe të argumentuar të realitetit të katolikëve shqiptarë në Kosovë, në viset e Hasit, në Prizren, Gjakovë, Janjevë e deri në viset e Prokuplës. Ai përshkruan me detaje strukturën kishtare, numrin e besimtarëve, rrezikun e islamizimit të detyruar, situatën arsimore, si dhe përpjekjet e klerit për të ruajtur gjuhën shqipe dhe traditat e krishtera.

Relacionet e tij, të shkruara me gjuhë të matur diplomatike, por me shqetësim të hapur për shuarjen e kulturës dhe të trashëgimisë arbërore, kanë sot një vlerë të shumëfishtë historike, gjuhësore, kulturore dhe politike. Rëndësia historike qëndron, sepse ato japin të dhëna autentike për strukturën demografike, fetare dhe arsimore të trevave shqiptare në shek. XVII;

Rëndësia gjuhësore, sepse Mazreku shpesh përfshin terma shqip, duke dëshmuar 

përdorimin e gjuhës amtare në mësimin fetar. Rëndësia kulturore, sepse aty përshkruan zakonet, normat shoqërore, dhe dinamikat identitare të kohës. Ndërkaq ao politike, sepse duke qenë se shumë nga raportet e tij, të cituara edhe nga studiues si Antal Molnár, ato ndërtojnë kuadrin më të hershëm administrativ e etnokulturor të nocionit “Kosovë”.

Veçanërisht i rëndësishëm është relacioni i vitit 1620, i identifikuar nga Molnár, ku Mazreku përdor termin “Kosovë” jo thjesht si emërtim gjeografik, por si njësi të veçantë politike dhe kulturore, duke e lidhur atë ngushtësisht me komunitetin shqiptar dhe me identitetin e tyre. Ky dokument konsiderohet sot si një ndër dëshmitë më të hershme të konceptimit të Kosovës si një hapësirë me identitet të qëndrueshëm historik.

Kontributi arsimor – themelimi dhe mësues i shkollës së Janjevës

Një ndër meritat më të mëdha të Mazrekut është themelimi i shkollës laike shqipe të Janjevës. Sipas dokumenteve të Propaganda Fides, shkolla u hap në dhjetor 1665, me kërkesë të André Bogdanit (nëntor 1664). Në letrën drejtuar Romës, André Bogdani kërkon që mësues të emërohet don Pjetër Mazreku, i përgatitur në Itali dhe me përvojë të gjerë pastorale. Pas Mazrekut, në shkollë shërbeu edhe Gjon Bogdani, nip i Pjetër Bogdanit.

Shkolla e Janjevës u bë ndër qendrat më të rëndësishme të arsimit shqip. Aty mësonin nxënës nga Janjeva, Vushtrria, Prokupla dhe trevat e Trepçës. Mësimi zhvillohej në latinisht dhe shqip, dhe krahas mësimeve fetare jepeshin lëndë të shkrimit, leximit, gramatikës dhe artizanateve. Nxënësit e kësaj shkolle shpesh vazhdonin studimet në kolegje të larta në Itali.

Këto shkolla, të quajtura “laike” nga studiuesi Avdullah Vokrri, përbëjnë themelet e arsimit shqip në Kosovë.

Mazreku figurë e identitetit kombëtar

Historiani hungarez Antal Molnár, ndër studiuesit më të njohur të marrëdhënieve kishtare në Ballkan, e vlerëson Mazrekun si ndër nismëtarët kryesorë të formësimit të identitetit kombëtar katolik shqiptar, por edhe si personalitet që e ngriti çështjen shqiptare në një rrafsh evropian. Studiuesi hungarez atë e cilëson edhe si klerikun e parë që hartoi nocionin politik të Kosovës, qysh në vitin 1620, në një dokument që Molnár e identifikon si dëshminë më të hershme të konceptit politik “Kosovë”. Mazreku, Kosovën e trajton si një hapësirë të veçantë etnokulturore dhe administrative brenda Perandorisë Osmane.

Po ashtu Mazreku ishte ai që nxiti shkollimin e André Bogdanit dhe të nipit të tij Pjetër Bogdanit në Itali, duke krijuar një brez të ri intelektualësh që do të shërbenin si bartës të kulturës dhe identitetit shqiptar. Falë këtij programi vizionar, Kosova u shndërrua, sipas Molnárit, në “djep të identitetit kombëtar shqiptar”.

Vdekja tragjike e Pjetër Mazrekut

Sipas një letre të Pjetër Bogdanit drejtuar Propagandës Fide, më 6 dhjetor 1670, vdekja e Mazrekut ishte e dhunshme, e papritur dhe jashtëzakonisht tronditëse për komunitetin katolik shqiptar. Ai u sulmua dhe u vra barbarisht nga disa ushtarë osmanë pranë brigjeve të Drinit në Prizren. Sulmuesit e goditën me shpatë dhe Mazreku iu këput supi, duke thirrur tri herë në çastet e fundit: “Jezu, Jezu, Jezu…”. Trupi i tij u zhvesh dhe u hodh në lumë, duke simbolizuar jo vetëm dhunën fizike, por edhe përpjekjen për të shkatërruar figurën e tij morale dhe autoritetin shpirtëror që mbante mbi komunitetin katolik arbëror.

Ky akt barbar nuk ishte i izoluar. Rrethanat politike dhe fetare të kohës ishin jashtëzakonisht të tensionuara: Perandoria Osmane ndiqte me kujdes dhe shpesh me brutalitet çdo figurë të shquar katolike që përfaqësonte jo vetëm autoritet fetare, por edhe një identitet kombëtar të pavarur. Mazreku, si kryepeshkop i Prizrenit dhe vizitor apostolik në rajon, simbolizonte lidhjen e drejtpërdrejtë me Perëndimin dhe me Vatikanin, si dhe rolin e arsimit shqip si instrument i vetëdijes kombëtare. Për autoritetet osmane, kjo përfaqësonte një kërcënim të qartë ndaj kontrollit të tyre në Ballkan.

Ngjarja e vrasjes së tij na kujton një ngjarje të ngjashme që kishte ndodhur një gjysmë shekulli më parë, në vitin 1621, kur një tjetër figurë e shquar katolike shqiptare, gjithashtu e lidhur me promovimin e shkollave dhe identitetit arbëror, u vra dhe u mbyt në lumin Drin. Ky veprim i përsëritur, përmes sulmit dhe mbytjes në të njëjtin lumë, tregon një model të dhunës së sistemuar ndaj klerikëve shqiptarë dhe përdorimin e brutalitetit fizik si mjet për të frikësuar komunitetin dhe për të ndërprerë lidhjet e tyre me Perëndimin.

Si Pjetër Budi dhe më vonë Pjetër Bogdani, edhe Pjetër Mazreku mbeti një nga klerikët më të shquar shqiptarë pa varr, duke u bërë simbol i sakrificës, i qëndresës fetare dhe i ruajtjes së identitetit kombëtar në kushte të jashtëzakonshme presioni dhe dhune. Vdekja e tij nuk shënoi vetëm një humbje personale, por edhe një moment kritik në historinë e komunitetit katolik në Kosovë, duke treguar se guximi dhe veprimtaria e klerikëve shqiptarë shpesh hasnin në rezistencë brutale dhe vdekje të parakohshme nga pushtuesit.

Përfundime

Pjetër Mazreku shfaqet sot si një nga kolonat më të fuqishme të identitetit shqiptar në 

Kosovë dhe në hapësirën e gjerë arbërore të shekullit XVII. Ai ishte një strateg i arsimit, një formësues i vetëdijes politike dhe një themelvënës i nocionit të shtetësisë kosovare.

Arsimi ishte instrumenti i tij kryesor i emancipimit kombëtar. Me shkollën e Janjevës dhe përkrahjen e shkollimit të André dhe Pjetër Bogdanit, ai ndërtoi themelet e një elite të re intelektuale arbërore që do të mbante gjallë gjuhën dhe kulturën shqiptare. Në të njëjtën kohë, dokumentet e vitit 1620 të identifikuara nga Antal Molnár tregojnë qartë se Mazreku ishte ndër të parët që konceptoi Kosovën si një entitet politik të veçantë, duke e lidhur fatin e saj me identitetin shqiptar.

Duke e ngritur çështjen shqiptare në instancat më të larta të Evropës së kohës, Mazreku i dha Kosovës dhe shqiptarëve një dimension ndërkombëtar. Vepra e tij është pjesë e themeleve mbi të cilat ngritet sot ndërgjegjja kombëtare dhe shtetformimi modern i Kosovës. Në këtë përvjetor të Pavarësisë së Shqipërisë, kujtimi i tij është homazh për të gjithë ata që ndriçuan rrugën tonë drejt lirisë.

Referencat

1. Barleti, Marin. Historia e Skënderbeut. Versione të studiuara. Faqet 210–212.
2. Loka, Nikollë. Studime mbi klerikët shqiptarë të shekullit XVII. Tiranë: Botime Toena, 1995. Faqet 48–53.
3. Malcolm, Noel. Kosovo: A Short History. London: Macmillan, 1998. Faqet 85–90.
4. Molnár, Antal. Hungarians and the Papacy in the Early Modern Period. Budapest: Central European University Press, 2000. Faqet 112–115.
5. Propaganda Fide Archives. Lettres de Pjetër Bogdani. Roma, 1670.
6. Vokrri, Avdullah. Arsimi shqip në Kosovë – Historia dhe zhvillimi. Prishtinë: Instituti Albanologjik, 2003. Faqet 72–80.