Analizë tematike dhe teorike e përmbledhjes poetike “Ëndërr në zarf” të Ismail Sylës.
Prof. Besim Muhadri
Poezia e Ismail Sylës është një nga zërat më të veçantë të letërsisë shqipe bashkëkohore, një poezi që vjen e ndërthurur me përvojën e poetit, publicistit dhe studiuesit, duke krijuar një univers të veçantë ku fjalët janë njëkohësisht dokument, dëshmi dhe art.
Përmbledhja Ëndërr në zarf është një kulmim i kësaj poetike, një hapësirë ku poeti i përkushtuar ndaj gjuhës dhe kujtesës shfaqet me një maturi të admirueshme estetike dhe me një ndjeshmëri të thellë shpirtërore.
Konteksti krijues: poeti mes etikës dhe estetikës
Ismail Syla vjen në letërsi me përvojën e një autori poliedrik: poet, publicist dhe studiues i letërsisë. Aautor i shumë librave poetikë, studimorë, monografikë e publicistikë. Kjo përvojë shumëdimensionale reflektohet fuqishëm në përmbledhjen Ëndërr në zarf, ku poeti jo vetëm përdor fjalën si mjet artistik, por edhe si instrument reflektimi, dokumentimi dhe filozofie jetësore. Në këtë libër poezia nuk është thjesht vetëm krijim estetik, por shpesh edhe analizë e brendshme, dialog me botën, përballje me vetveten dhe me realitetin, apo edhe shenjë e një përvoje jetësore që kërkon të rishkruhet në dritë simbolike. Tekstet bartin pjekuri intelektuale, qartësi të mendimit poetik dhe një qëndrim etik ndaj botës – tipare të rralla në poezinë bashkëkohore shqiptare.
Fragmente të një bote të brendshme
Ëndërr në zarf është i ndërtuar mbi një strukturë të përmbajtur, ku secila poezi funksionon si copëz e një mozaiku të madh: mozaiku i shpirtit. Poezitë janë të shkurtra, të thjeshta në sipërfaqe, por të ngarkuara me peshë të brendshme. Minimalizmi i gjuhës nuk fsheh, por zbulon thelbin. Në këtë strukturë, secili varg funksionon si një “zarf” që përmban një “ëndërr”, një copë realiteti të shndërruar përmes simbolit dhe introspeksionit.
Mungesa e tepricave stilistike është zgjedhje estetike dhe filozofike: poeti i ikën fjalës së zbukuruar, duke i hapur vend fjalës së saktë, të qenësishme.
Temat kryesore të poezive të këtij libri janë Kujtesa dhe përjetimi, Mungesa si prani, Dashuria e heshtur etj. Kujtesa është boshti tematik i librit. Jo kujtesa si histori, por kujtesa si përvojë intime, e cila rikthehet nëpër poezi si dritë e zbehur mbi fotografi të vjetra. Kujtimet nuk shfaqen në formë rrëfimesh të drejtpërdrejta, por si kujtime të thyera, hije kujtimesh, copëza zëri dhe figura që dalin e zhduken brenda vargut. Poeti nuk kujton për nostalgji, por për të rindërtuar një identitet të brendshëm që koha ka përpjekur ta shpërbëjë.
Poezi e heshtjes
Një prej veçorive më të arrira të kësaj përmbledhjeje është “poetika e mungesës”. Personazhet që mungojnë janë sa më të pranishëm: dashuria e larguar, vendlindja e humbur, njerëzit që nuk kthehen më. Kjo mungesë është prani e fortë. Poeti i jep zë asaj që nuk dëgjohet, e bën të prekshme atë që nuk duket: zarfet pa adresë, hapat pa zë, dritaret e mbyllura, letrat e grisura etj. Poezitë funksionojnë si monologë të brendshëm, ku mungesa shndërrohet në metaforë të identitetit modern.
Në këtë libër dashuria nuk shpërthen. Ajo është e përmbajtur, elegante, e heshtur, me peshë të brendshme dhe me dhimbje të thinjur. Poeti e trajton dashurinë si një kujtim, një brengë, një përgjysmim të vetvetes dhe një korridor të errët që çon në dritë.
Në poezinë e Sylës, të prezantuara në këtë libër, dashuria është e paarritshme, e ndërprerë, e paplotësuar. Pikërisht kjo e paplotësuar i jep vlerë estetike poezisë. Poeti ballafaqohet me vetveten, me kohën dhe me absorbimin e realitetit. Melankolia e tij është melankoli krijuese, jo dërrmuese. Ai përpiqet të gjejë kuptim në atë që ka humbur, në atë që ka mbetur dhe në atë që mund të vijë.
Ky libër është dëshmi e njërës prej dilemave më të thella të njeriut modern: Si të jetosh me plagët që nuk shihen? Ismail Syla ka një aftësi të rrallë: ta bëjë heshtjen të flasë. Vargjet e tij janë të thjeshta, por të mbushura me nëntekste. Përdorimi i figurave është i matur, i kontrolluar, i brishtë. Ky stil i përmbajtur krijon një poezi të qetë në sipërfaqe, të trazuar në thelb, të heshtur në zë dhe të fortë në dritë. Shmangia e zhurmës së panevojshme e bën këtë poezi të afërt me poezi moderne europiane, ku dominon minimalizmi liriko-refleksiv.
Dimensioni teorik: interdisiplinariteti i vargut
Poezia e Ismail Sylës komunikon me parimin e Barthes-it mbi tekstin e hapur, ku kuptimi nuk mbyllet brenda një interpretimi të vetëm, por është një proces i vazhdueshëm i prodhimit semantik. Në Ëndërr në zarf, autori nuk e udhëzon lexuesin drejt një përfundimi të prerë; përkundrazi, i lë vargjet të jenë një hapësirë e lirë interpretuese. Sipas Barthes-it, teksti i hapur është “i shkruar për t’u lexuar pafund”, gjë që vlen për strukturën lirike të Sylës, e cila refuzon mbylljen semantike.
Shumë nga metaforat e Sylës – sidomos ato të ëndrrës, dritës, zarfeve, hijeve dhe ujit – komunikojnë shpirtërisht me teorinë imagjinatës poetike të Bachelard-it të. R. Bachelard thekson se objekti poetik është një “çelës i shpirtit të poetit” dhe nuk shërben vetëm për përshkrim, por si strukturë emocionale e përvojës. Te Syla, zarfi nuk është objekt i pajetë, por hapësirë e përjetimit të humbur; ëndrra nuk është gjendje e errët, por ndërfaqe mes jetës dhe kujtesës.
Poezia e Sylës e përfshin kujtesën jo si depo të së shkuarës, por si proces interpretimi. Kjo lidhet drejtpërdrejt me hermeneutikën e Paul Ricoeur-it, i cili e sheh kujtesën si akt etik dhe narrativ. Vargjet e Sylës ripërpunojnë dhimbjen, e rikodojnë përmes simbolit dhe e paraqesin si pjesë të identitetit të subjektit lirik. Në këtë kuptim, poezia dallohet si një formë narrative e ndërgjegjes, që ruan përvojën dhe e ngre në simbol.
Ismail Syla përdor një gjuhë të reduktuar, precize dhe estetike, duke përmbushur parimin e Roman Jakobsonit për funksionin poetik të gjuhës: dominimin e formës mbi referentin.
Teksti nuk thotë, por shfaq; nuk përshkruan, por përfton ndjesinë. Përdorimi i metaforave të ndërthurura, ritmi i ngadaltë dhe pauzat semantike përforcojnë këtë funksion.
Në qasjen psiko-poetike të Sylës gjejmë elemente të intertekstualitetit, sipas konceptit të Julia Kristevës. Poezia e tij qëndron në kufijtë e unit lirik të copëzuar dhe të botës së jashtme, duke krijuar atë që Kristeva e quan “subjekt në proces”. Autori nuk përpiqet ta paraqesë veten si identitet të plotë, por si qenie në lëvizje, në rikrijim të vazhdueshëm. Shumë poezi të Sylës flasin më shumë përmes heshtjes sesa përmes fjalës. Kjo lidhet me nocionin e Maurice Blanchot
Përfundime
Ismail Syla, si poet dhe studiues, i ka dhënë letërsisë sonë poezi të një niveli të lartë emocional e intelektual; studime të rëndësishme mbi letërsinë shqipe; monografi që trajtojnë figura, tema dhe dukuri letrare dhe publicistikë me vlerë kulturore-spirituale. Libri i tij Ëndërr në zarf është një libër që e lë gjurmën e vet jo me krismë, por me frymë. Poezia e këtij libri është poezi që nuk synon të impresionojë, por të depërtojë.
Ëndërr në zarf është, në thelb, një meditacion i gjatë për njeriun, për mungesën, për kujtesën dhe për përpjekjen për të jetuar me dashuri, pavarësisht humbjeve. Poezia e këtij libri është poezi që nuk synon të impresionojë, por të depërtojë. Poezi që kërkon lexuesin e durueshëm, të thellë, një lexues që di të dëgjojë tingullin e heshtjes.
Libri poetik Ëndërr në zarf, i Ismail Sylës, si një meditacion i gjatë për njeriun, për mungesën, për kujtesën dhe për përpjekjen për të jetuar me dashuri, pavarësisht humbjeve, mund të vendoset brenda traditës së poezisë refleksive shqipe, ndërsa autori i saj pranë emrave që kultivojnë elegancën e mendimit dhe thjeshtësinë e fjalës. Duke qenë i brumosur me këto kualitete artistike, Ëndërr në zarf rikonfirmon se Ismail Syla mbetet një nga poetët më të qëndrueshëm të brezit të tij, një autor që e trajton poezinë si art dhe si përgjegjësi, si ndjesi dhe si dëshmi.