Vilma Jazexhiu Proko/
Veprimtari përkujtuese në 60-vjetorin e ndarjes nga jeta të prof. Ziaudin H. Kodra ishte veprimtaria që u organizua në shenjë nderimi dhe mirënjohjeje për një nga personalitetet më të shquar të albanologjisë dhe letërsisë shqipe e asaj arbëreshe, prof. Ziaudin Kodrën, në vendlindjen e Tij, Dibër, nga Shoqata “Bashkësia Dibrane” (Tiranë), në bashkëpunim me Shoqatën për Histori dhe Trashëgimi Kulturore “Dibra” (Dibër), Qendrën e Studimeve dhe Publikimeve për Arbëreshët (QSPA), dhe familjen Kodra, me rastin e 112-vjetorit të Lëvizjes së Bashkësisë Dibrane në Tiranë, në të cilën morën pjesë Kryetari i Komunës-Dibër (RMV), z. Fisnik Mela; Profesor Emeritus Emil Lafe, pjesëmarrës i Kongresit të Drejtshkrimit (1972), Kryeredaktor i “Fjalor Enciklopedik Shqiptar” (2008-2009) dhe Kryetar i Këshillit të Botimeve të QSPA-së nga krijimi (2020); akademik Adem Bunguri, Drejtor i Institutit të Arkeologjisë (Akademia e Shkencave e Shqipërisë); studiueset dr. Jolanda Lila dhe dr. Vilma Proko nga QSPA; Kryetari i Shoqatës “Bashkësia Dibrane”, prof. as. Saimir Shatku, Kryetari i Shoqatës “Tirana”, z. Rruzhdi Keçi; Kryetarja e Shoqatës për Histori dhe Trashëgimi Kulturore “Dibra”, dr. Qëndresa Paçuku, pedagogë e studiues nga Universiteti i Tetovës, universitetet e Shkupit: “Nënë Tereza” dhe “Sh. Kirili dhe Metodi”; intelektualë dibranë nga të dyja anët e kufirit, të ftuar nga Tirana, Dibra, Prishtina dhe anëtarë të familjes Kodra.
Për të pranishmit u shfaq dokumentari kushtuar prof. Z. Kodrës, i siguruar nga Arkivi Qendror Shtetëror i Filmit, në të cilin u pasqyrua përkushtimi i studiuesit Kodra në dokumentimin dhe mbledhjen e të dhënave mbi komunitetin arbëresh, gjatë vizitës në ngulimet arbëreshe të Kalabrisë në v. 1965, raporti i ekspeditës studimore në po këtë vit, dhe fragmente filmike nga konferenca shkencore e mbajtur në Tiranë (1964), me rastin e 150-vjetorit të lindjes së De Radës, ku prof. Z. Kodra ishte një prej kumtuesve kryesorë.
Fjala përshëndetëse u mbajt nga prof. as. Saimir Shatku, Kryetar i Shoqatës “Bashkësia Dibrane”, ku theksoi se prof. Ziaudin Kodra (1909–1965) ishte një nga studiuesit e parë shqiptarë të gjuhës, letërsisë dhe trashëgimisë arbëreshe. I arsimuar në Liceun Francez të Korçës dhe në Universitetin e Firences, ai zhvilloi një karrierë të pasur si mësues, drejtor dhe pedagog i letërsisë shqipe në institucionet kryesore arsimore të vendit. U persekutua nga regjimi fashist dhe u internua në Itali, por vazhdoi punën shkencore me përkushtim, duke hartuar tekstet themelore mbi letërsinë e vjetër shqipe dhe arbëreshe, metodikën e gjuhës dhe letërsisë, dhe me bashkautorësi “Historinë e letërsisë shqipe”, duke mbetur ndër të parët që studioi në mënyrë sistematike kulturën dhe letërsinë arbëreshe.
Ligjëruan me kumtesat e tyre: Profesor Emeritus Emil Lafe, i cili në fjalën e tij theksoi që emrin e Ziaudin Kodrës e njeh nga teksti “Letërsia e vjetër shqipe dhe arbëreshe”, që përdorej në vitet ’50 në shkollat e mesme, kur prof. Lafe qe nxënës. Më pas, e njohu nga afër gjatë studimeve në Universitetin e Tiranës. Ajo që i mbetet e pashlyer në kujtesë kujtdo që e ka njohur prof. Z. Kodrën, – tha prof. Lafe, – është njëjtësimi i tij me objektin e punës: të dukej sikur ai dhe Bota Arbëreshe përbënin diçka të pandashme: Bota dhe letërsia arbëreshe ishin jeta dhe shtëpia e tij e përjetshme. Prof. Z. Kodra u nda nga jeta 56 vjeç, kur kishte arritur shumë falë pasionit të studiuesit dhe punës së tij të ngulët, por ai kishte në mendje e në letër edhe shumë shestime shkencore për të sjellë studime e vështrime të reja për letërsinë dhe folklorin arbëresh. Bibliografia e tij shkencore është mjaft e pasur dhe zbulon një intelektual aktiv e energjik. Deri sot trashëgimia e tij studimore, e përderdhur në revista dhe botime të ndryshme shkencore, nuk ishte mbledhur në një botim të veçantë.
Bashkë me kolegun e vyer dr. Thoma Qendro, e quajtëm si detyrim qytetar që ta nderonim kujtimin e prof. Z. Kodrës, duke kryer punën filologjike për botimin e veprës së tij. Z. Ilir Kodra, nip i prof. Z. Kodrës, qe gjithnjë në gatishmëri për të mbledhur dhe kompjuterizuar gjithë lëndën. Jemi përpjekur që të përgatisim një ribotim cilësor të shkrimeve të autorit, që shtrihen në një periudhë 30-vjeçare: 1935–1965, gjatë së cilës gjuha letrare shqipe në tërësi dhe stili i veprimtarisë shkencore në veçanti, patën një zhvillim dinamik. Për këtë arsye kemi mënjanuar luhatjet e zakonshme drejtshkrimore e gramatikore dhe shumë luhatje të tjera që kanë të bëjnë me emërtime arbëreshe, por natyrisht kemi ruajtur gegërishten letrare që ka përdorur autori deri nga mesi i shekullit të shkuar.
Vëllimi i pranishëm përbën një vepër konsultimi dhe studimi për letërsinë arbëreshe deri në gjysmën e parë të shek. XX, por është njëkohësisht edhe një antologji e vlerave më të spikatura të asaj letërsie, përfshirë edhe letërsinë popullore. Pjesët më të rëndësishme të vëllimit janë kapitujt e hartuar nga prof. Z. Kodra për veprën “Historia e letërsisë shqipe”, të botuar nga UT (dy vëll., 1959), që mbetet ende e pakapërcyer nga gjerësia dhe kriteret shkencore të hartimit, po ashtu edhe një varg artikujsh për autorë të veçantë arbëreshë që thellojnë e plotësojnë trajtimin e tyre në atë vepër. Prandaj, shpreh bindjen se kjo përmbledhje studimesh të prof. Z. Kodrës, e nisur si një peng nderimi ndaj tij, është gjithashtu një vepër studimi, që u drejtohet studentëve të letërsisë shqipe në universitetet tona, po ashtu mësuesve të kësaj lënde në mbarë hapësirën shqiptare dhe gjithë atyre që kanë dëshirë, kureshtje e interes kulturor për letërsinë arbëreshe. Këtu do të gjejnë pa dyshim materiale dhe analiza nga një specialist i dorës së parë në këtë fushë.
Prof. Lafe e përfundoi fjalën e tij me disa mbresa nga vizitat e tij në vendbanimet arbëreshe të Kalabrisë rreth viteve ’80. Dr. Jolanda Lila, QSPA mbajti on line fjalën e titulluar “Tri hullitë kryesore të veprimtarisë së Ziaudin Kodrës”, përmes së cilës paraqiti rolin e studiuesit Kodra për njohjen e figurës së De Radës në Shqipëri në vitet 1952-1965, kur ai ndahet para kohe nga jeta, përmes tri mënyrave: Përshtatjes së 15 kangjeljeve të kryeveprës deradiane “Milosao” për lexuesit e sotëm; Hartimit të kapitujve me të dhëna rreth jetës e veprës së De Radës (krahas autorëve të tjerë arbëreshë) në tekstet historiografike: “Letërsia e vjetër shqipe dhe arbëreshe”, 1952 dhe “Historia e letërsisë shqipe” (1959, I, II), si dhe botimit në shtypin shkencor dhe kulturologjik të shkrimeve për De Radën.
Dr. Vilma Proko nga QSPA mbajti kumtesën “Trashëgimia arbëreshe dhe kontributi i prof. Ziaudin Kodrës në studimet shqiptare”, të cilën po e paraqes shkurtimisht më poshtë: Studiuesi poliedrik Ziaudin Kodra (1909–1965) mbetet një nga përfaqësuesit më të rëndësishëm të letërsisë dhe kulturës arbëreshe në Shqipëri dhe një ndër zërat më të angazhuar në studimin dhe përhapjen e vlerave të letërsisë arbëreshe në vitet e pas Luftës II Botërore. Krahas veprimtarisë së vyer si studiues i arsimit, u dallua edhe në mbledhjen me kujdes dhe durim të veçantë të këngëve lirike dhe liriko-epike arbëreshe, të cilat përbëjnë një thesar të çmueshëm gjuhësor, duke i përshtatur tekstet letrare dhe folkloritike arbëreshe me një shqipe të qartë e të rrjedhshme, të pasur me të dy dialektet e saj kryesore. Më 1957 u botua përmbledhja e përgatitur prej Tij: “Poezija popullore arbëreshe”, me rreth 200 faqe, një antologji që mbetet edhe sot një dëshmi e gjallë e trashëgimisë shpirtërore të arbëreshëve, ku çmon rolin e rëndësishëm të folklorit në ngjizjen e letërsisë arbëreshe.
E kam ndeshur për herë të parë emrin Ziaudin Kodra gjatë punës për hartimin e “Fjalor Enciklopedik Shqiptar”, 3 vëll., ASHSH, 2008-2009, e më pas, që nga v. 2020 e në vijim, gjatë punës në Qendrën e Studimeve dhe Publikimeve për Arbëreshët (QSPA) përmes një materiali të gjerë të dokumentuar në revista shkencore, botime të ndryshme, shtypin e kohës etj., e deri me pjesëmarrjen në Simpoziumin shkencor “Ziaudin Kodra–Studiuesi i vyer i botës arbëreshe”, organizuar më 18 dhjetor 2024 nga QSPA, në nder të 115-vjetorit të lindjes. Në këtë simpozium u mbajtën kumtesa nga Prof. Emeritus E. Lafe, prof. Y. Çiraku, prof. Klara Kodra etj., përmes të cilave u dhanë vlerësime mbi veprën dhe kontributin shkencor të këtij personaliteti.
Në kumtesën e mbajtur prej meje të titulluar: “Ziaudin Kodra i vështruar si studiues i shqipes dhe i arbërishtes” u përpoqa të paraqes figurën e shumanshme të Z. Kodrës si studiues i historisë së letërsisë shqipe e sidomos asaj arbëreshe dhe punën e tij të kujdesshme për mbledhjen e këngëve lirike dhe liriko-epike arbëreshe, të cilat përbëjnë një pasuri të çmuar gjuhësore, si dhe aftësinë për t’i përkthyer e përshtatur ato në një shqipe të pastër, të rrjedhshme dhe të pasur me elemente të dy dialekteve. Vlerësohet botimi i v. 1950 i “Gjahut të malësorëvet” të Kristoforidhit, që mundëson lexim paralel në gegërisht dhe toskërisht.
Po ashtu analizova studimin “Përkujtime” mbi “Bletën Shqiptare” (me rastin e 70-vjetorit të vdekjes së Thimi Mitkos), si dhe disa çështje të arbërishtes të trajtuara prej Z. Kodrës në revistën “Studime filologjike” si edhe në shkrime e studime për Gavril Darën, Zef Seremben dhe Françesk Santorin, duke nxjerrë në pah origjinalitetin e tyre dhe rolin e gjuhës arbëreshe si një laborator të gjallë të shqipes. Madje Z. Kodra, e ka përcaktuar Seremben si “poet të lindur” (në kuptimin e një talenti spontan, individual) dhe duke u ndalur në begatinë e figuracionit në poezinë e tij, të cilën për herë të parë e lidh me poezinë popullore, ka theksuar karakterin aktual dhe modern të poezisë së Serembes, duke hedhur një hap para në zbulimin e origjinalitetit të tij. (Marrë nga V. Proko, “Në 180-vjetorin e lindjes së Zef Serembes”, (f. 281), në Kuvendin e Parë të Studimeve Arbëreshe: “Gjendja aktuale e studimeve për arbëreshët”, organizuar nga Qendra e Studimeve dhe Publikimeve për Arbëreshët (QSPA), Tiranë, 27-29 shtator 2021, botuar më 2022.
Po ashtu, përmenda edhe paraqitjen time me kumtesën: “Kontributi i Ziaudin Kodrës për gjuhën dhe letërsinë arbëreshe”, në Konferencën shkencore “Figura me vlera shkencore dhe kulturore shqiptare nga Lugina e Preshevës dhe vise të tjera shqiptare”, organizuar nga Shoqata për Trashëgimi dhe Krijimtari Kulturore e Luginës së Preshevës (25-26 tetor 2025), ku ndër të tjera analizova faktin se prej letërsisë arbëreshe ky studiues i zellshëm ka arritur të sjellë e dëshmojë kumtet shpirtërore të një komuniteti të larguar prej shekujsh nga toka e të parëve, por që e mbajtën përherë gjallë kujtimin e saj.
Akademik Adem Bunguri në fjalën e tij përshëndetëse shprehu mirënjohjen për ftesën e foli për kontributin e bashkëvendasit të tij, prof. Z. Kodrës, në fushën e studimeve albanologjike, e sidomos atyre arbëreshe, duke theksuar se ky përkujtim është një homazh për studiuesin dibran, prof. Ziaudin Kodra që jetoi për dijen dhe kulturën shqiptare, dhe që shërben si një nxitje për brezat e rinj të ndjekin shembullin e tij të ndershmërisë intelektuale, përkushtimit dhe dashurisë për gjuhën e kombit.
Dr. Qëndresa Paçuku, Kryetare e Shoqatës për Histori dhe Trashëgimi Kulturore “Dibra” e përmbylli fjalën e saj me shprehjen: “Unë, në mënyrë metaforike mund të them, se dibranët e Tiranës nuk u shkëputën kurrë nga Dibra, por Dibrën e morën me vete në Tiranë!”
Në fund të takimit u promovua edhe vepra shkencore “Studime Arbëreshe” (përmbledhje e dorëshkrimeve dhe studimeve në botime të ndryshme etj., pa përfshirë dorëshkrimet në Institutin e Gjuhësisë dhe të Letërsisë, ASHSH), përgatitur nga Familja Kodra, redaktuar nga prof. Emil Lafe dhe Dr. Thoma Qendro, dhe botuar nga Fondacioni Kulturor & Social Alsar, Tiranë 2025. Në fjalën përmbyllëse, z. Ilir Kodra, nipi i i prof. Ziaudin Kodrës, falënderoi të pranishmit dhe shprehu mirënjohjen e thellë për kumtuesit në këtë përvjetor të 60-të të ndarjes së prof. Kodrës, me theks kontributin e tij të vyer në studimet mbi letërsinë arbëreshe, të cilat përbëjnë një kontribut të çmuar për letërsinë shqipe e botën arbëreshe.