Prof. dr. Begzad BALIU/
Idriz Ajeti (100 vjetori i lindjes) veprimtaria arsimore, kulturore dhe shkencore. Përgatiti Prof. dr. Isak Shema. Redaksia: Prof. dr. Isak Shema, Prof. dr. Bahtijar Kryeziu, Prof. dr. Begzad Baliu). Botoi: “Artini”, Prishtinë, 2024, f. 392.
Vëllimi i Profesor Isak Shemës për Profesor Idriz Ajetin është i pazakonshëm për historinë e përgatitjes dhe për mënyrën se si është përgatitur. Ajo ka filluar në rrethana mjaft të vështira, si një iniciativë individuale e kolegjiale për mbajtjen e një tryeze në vendlindjen e Profesor Ajetit, të cilës i ka prirë Profesor Isak Shema. Tryeza qe mbajtur pastaj si një tribunë popullore, në të cilën në njërën anë patën marrë pjesë vetëm një numër simbolik i studiuesve e në anën tjetër një numër shumë i madh i qytetarëve të Medvegjës dhe Luginës së Preshevës.
Pas mbledhjes së kumtesave vëllimi i tyre ishte mjaft modest, por Profesori nuk mund të linte iniciativën “në gjysmë të rrugës”, prandaj vendosi që ta përplotësonte atë kohë pas kohe, në mënyrën e tij dhe me ndihmën e miqve të tij e të Profesor Ajetit. Më takoi edhe mua ta ndihmojë në këtë rrugëtim: me studime, me dokumente, me të dhëna të reja nga Arkivi i Profesor Ajetit, me dorëshkrime të reja etj., deri aty se kjo vepër të mos ishte thjesht një vëllim modest i një tryeze po një trashëgimi e pasur e Profesorit dhe për Profesorin. I takoi edhe Profesor Bahtijar Kryeziut që të përzgjedhtë tekste përfaqësuese të Profesor Ajetit për një kapitull më vete.
Vëllimi i Profesor Isak Shemës, Idriz Ajeti (100 vjetori i lindjes) veprimtaria arsimore, kulturore dhe shkencore, përbëhet nga gjashtë pjesë, secila me specifikat, të cilat më parë se sa ta dallojnë, në të vërtetë e pasurojnë tërësinë e personalitetit të tij, të veprës së tij dhe të kohës së tij.
Pas një Parathënieje, që më parë se një tekst i autori është një shkrirje e tekstit të Profesor Shemës me një fjalim të Profesor Ajetit, mbajtur në 100-vjetorin e lindjes (2017) në ASHAK, për të vazhduar me kumtesat e lexuara në Konferencën shkencore Akademik Idriz Ajeti (100-vjetori i lindjes), Medvegjë, 7 nëntor 2017.
Kumtesave ju prinë Fjala përshëndetëse e Kryetarit të këshillit organizues Xhemaludin Salihut, për të vazhduar me kumtesën e Profesor Isak Shemës, mbi veprimtarinë arsimore, kulturore dhe shkencore të Akademik Idriz Ajetit, si dhe me një tekst posaçërisht të veçantë mbi kontributin shkencor të Profesor Ajetit në kongreset e Asociacionit Ndërkombëtar të Studimeve të Evropës Jug-Lindore. Teksti shumëplanësh i Profesor Shemës për ndihmesat e Profesor Ajetit në fushë të shkencës, arsimit e kulturës përmbyllet me një studim përfaqësues në dijen e Profesor Ajetit mbi marrëdhëniet gjuhësore sllavo-shqiptare, të dhënat për programet e këtyre kongreseve, dokumentet, materialet shoqëruese, dorëshkrimet dhe madje fotografitë.
Kumtesa e dytë është ajo e Begzad Baliut, e cila merret me kontributin e Profesor Ajetit në fushë të onomastikës. Fjala është për një sintezë në fushë të onomastikës në të cilin ndihmesa e Profesor Ajetit në këtë fushë është parë në rrafshin diakronik përkatësisht në boshtin vertikal: antikiteti, mesjeta dhe koha e re. Në vazhdim është botuar kumtesa e Prof. dr. Berton Sylejmanit, e cila sjell të dhëna shteruese për botimet shkencore të Profesor Ajetit në shtypin ditor, shkencor dhe konferencat e organizuara në Shkup e institucionet e atjeshme.
Ndihmesës së Profesor Ajetit i kthehet edhe njëherë Prof. dr. Bahtijar Kryeziu. Njohës i thellë i onomastikës, Profesor Bahtijar Kryeziu ka sjellë një korpus shterues të gjithë punës së Profesor Ajetit, ka bërë sintezën e tyre, i ka analizuar ato në kontekstin e dijes së kohës në studimet shqiptare dhe rajonale dhe ka përmbledhur rezultatet e tyre jo vetëm në kontekst të punës së Profesor Ajetit po edhe dijes së përgjithshme albanologjike dhe madje ballkanologjike.
Prof. dr. Naile Mala-Imami, e ka sjellë kërkimin e saj në njërën prej fushave themelore të dijes së Profesor Ajetit. Fjala është për ndihmesën e tij në fushë të dialektologjisë, për të cilën Profesor Ajeti është konsideruar edhe bardi i saj, jo vetëm në kontekstin historik e diakronik po edhe sociolinguistik e etnolinguistik. Prof. Imami, njohëse e thellë jo vetëm e gjuhësisë shqiptare po edhe asaj serbe ka mundur të bëjë edhe krahasime të panjohura në këtë drejtim, kryesisht në kontekst të kërkimeve të Profesor Ajetit dhe analizave të tij.
Serinë e sintezave të Profesor Ajetit në fushë të gjuhësisë dhe dijeve të saj, parë edhe në kontekst të gjuhëve fqinje, ballkanistikës e gjuhësisë së përgjithshme e përmbyll studimi i dr. Faton Krasniqit mbi ndihmesën e Prof. Ajetit në fushë të albanologjisë, si një pasardhës i atij trungu shekullor që është krijuar edhe në përmasat evropiane të gjuhësisë edhe në raport me zhvillimet e brendshme të kësaj dijeje. Po në këtë rrjedhë mund të thuhet qëndron edhe një tekst tjetër i kësaj natyre, ai i Fatlum Hetemit për ndihmesën e Profesor Ajetit në fushë të arsimit, parë në kontekst të kujtimeve dhe vlerësimeve të bashkëkohësve.
Tekstet e kësaj tryeze i përmbyllin artikujt e Rrahman Hysenit, Rexhep Abazit, Gani Krasniqit dhe Dalip Greces. I pari portretin e Profesor Ajetit e vështron në kontekstin e burrave të mëdhenj të kombit, i dyti në kontekst të ditëlindjes shekullore të tij, i treti në raport me simbolin e gjuhës letrare dhe i fundit, me një shënim rasti në gazetën “Dielli” për organizimin e kësaj tryeze. Megjithëse në pamje të parë ata janë artikuj përgjithësies, mund të thuhet se vlerësimi i tyre dhe nderimi për Profesor Ajetin është nderim për personalitetin, që gjuhën shqipe e ka bërë monument të kombit.
Në pjesën e dytë të këtij vëllimi janë botuar gjashtë studime të Profesor Idriz Ajetit, të cilat mund të thuhet se përfaqësojnë gjashtë shtylla të lëvrimit dhe dijes së tij në fushë të albanologjisë. Profesor Idriz Ajeti ka botuar shumë studime me karakter biografik për ndihmesën e albanologëve, ballkanologëve e evropanistëve, ndërsa këtu është përfshirë kryeartikulli i tij për më të madhin linguist të shqipes, Profesor Eqrem Çabejin; Profesor Ajeti ka hulumtuar si projekt të parë të tij për disertacionin e doktoratës “Të folmen e arbneshëve të Zarës”, ndërsa kjo ishte edhe monografia e tij re parë, prandaj është botuar një nga kapitujt më të veçantë të tij mbi prejardhjen e arbneshëve të Zarës dhe lidhjet e tyre me truallin e lashtë; Profesor Ajeti ka shkruar një jetë të tërë për raportet ndërmjet shqipes dhe gjuhëve fqinje sidomos për periudhën mesjetare sa e bën atë bardin e këtyre studime në hapësirën ballkanike për dy arse: e para, sepse ia ktheu shumë fjalë e toponime shqipes, të cilat më parë konsideroheshin sllave dhe e dyta, sepse identifikoi shumë fjalë, toponime e antroponime të shqipes në gjuhët fqinje, sidomos te sllavët e jugut, hapësirën mesjetare të Malit të Zi, Bosnjës dhe Kroacisë. Në këtë rrjedhë, në këtë vëllim është botuar një studim përfaqësues i kësaj natyre “Shqipja dhe gjuhët fqinje”.
Në jetën shkencore të një krijuesi shpesh identifikohen studime për thellësinë e studimit të tyre dhe studime për përmasën e ndikimit të tyre në shoqëri. I pari, identifikohet për peshën dhe jetëgjatësinë e tyre, ndërsa i dyti për diskursin e komunikimit dhe ndikimin në shoqëri. E tillë është edhe vepra shkencore e intelektuale e Idriz Ajetit. Nëse studimet e tij në fushë të dialektologjisë karakterizohen për veçantinë dhe thellësinë e studimeve në rrafshin diakronik dhe janë shkruar disa monografi, studimet në fushë të shqipes standarde dhe historisë së gjuhës janë vetëm disa sinteza dhe artikuj përgjithësues, por ndikimi i tyre në jetën politike dhe kulturore është posaçërisht i madh. Një artikulli i kësaj natyre është kumtesa e lexuar në Beograd me titull “Origjina ilire e gjuhës shqipe”(1982) e cila pati nxitur diskutime dhe polemika të gjëra në shtypin serb, duke përfshirë këtu edhe kërcënimet e individëve dhe grupeve të caktuara.
Në jetën kombëtare të popullit shqiptar, Profesor Idriz Ajeti ka dhënë shumë kontribute nga fusha e arsimit, kulturës, shkencës dhe gjuhësisë në veçanti, por nëse kjo vlerë i vendoset në kontekst të ngritjes nacionale të popullit shqiptar, atëherë ndihmesa e tij në fushë të standardizimit të shqipes, merr vlerësimin më të lartë. Kjo është edhe arsyeja pse në këtë korpus tekstesh, zë vend edhe trajtesa e lavdishme e botuar në prag të mbajtjes së Konsultës së Prishtinës me titull “Rruga e formimit të gjuhës letrare shqipe”.
Korpusi i studimeve të zgjedhura, në të vërtetë përfaqësuese të Profesor Idriz Ajetit, mbyllet me një trajtesë “Për ngritjen e kulturës së gjuhës”. Në tekstet mendore, shkencore, kulturore e intelektuale, kishte shumë aspekte, të cilat i lakmonin bashkëkohësit e tij, e ato janë fjalët, resemantizimi i fjalësit popullor, një traditë kjo e filluar që në vitet ’30 dhe e vazhduar edhe më vonë nga bardët e gjuhësisë shqiptare. Sikur e ka theksuar Adem Demaçi në veprën e tij “Dashuria e kuantike e Filanit”, Profesor Ajeti kishte një afri të pazakontë me tekstet e Ernest Koliqit dhe sikur do ta provoj edhe unë një ditë, Profesor Ajeti ka vjelë gjatë dhe shumë nga tekstet letrare e eseistike të Koliqit në revistën autoritative të kohës “Shenjzat”. Një anë tjetër posaçërisht e veçantë e kulturës letrare të Profesor Ajetit ishte kultura e shkrimit, për të cilën ka madje shumë anekdota.
Në pjesën e tretë janë botuar një cikël studimesh të viteve të fundit për Profesor Idriz Ajetin. Ato hapen me një sintezë tipike të Profesor Besim Bokshit për të folmen e arbneshëvet të Zarës në monografinë e Profesor Ajetit; një studim të pazakonshëm të Profesor Xhevat Lloshit për etimologjitë e shqipes, mbështetur në leximet e veprës së Idriz Ajetit; studimin e Profesor Bardhyl Demirajt për “kosovarin që unifikoi shqipen standarde”; sprovën e Profesoreshës Shefkije Islamaj për Idriz Ajetin dhe arritjet më të mira të gjuhës shqipe të kohës së tij, për të cilat Profesor Ajeti ka dhënë ndihmesë të veçantë; sintezën e Prof. dr. Qemal Muratit për dimensionin akademik dhe njerëzor të Profesor Ajetit, parë në disa rrafshe të jetës dhe veprës së tij; studimin themeltar të Profesor Rami Memushajt për konceptet kombëtare dhe shkencore të Profesor Ajetit në planifikimin gjuhësor të shqipes në trojet shqiptare të ish-Jugosllavisë, me theks të veçantë periudhën 1945-1972; informacionin e zgjeruar për laurimin e Profesor Ajetit me Çmimin “Aleksandër Stipçeviq” në Kolegjin Iliria në Prishtinë; si dhe hulumtimin e dokumentuar të Begzad Baliut për tri ditëlindjet e Profesor Ajetit.
Në pjesën e katërt të këtij vëllimi janë përfshirë intervistat, bisedat dhe bibliografia e Profesor Ajetit. Për Profesor Ajetin janë botuar shumë vëllime të përzgjedhura tematike e shkencore, po një vëllim e një përmbledhje të tillë përmbajtjesore e tematike, si ky me intervista nuk e kishim, prandaj kjo pjesë e veprës prej rreth 100 faqesh përfaqëson një interes të veçantë autorësh e temash. Korpusit të teksteve të kësaj pjese i prinë intervista e parë e Profesor Ajetit dhënë gazetarit e kritikut Vehap Shita, për gazetën e Prishtinës “Rilindja”, vetëm pak ditë pas mbrojtjes së temës së doktoratës në Universitetin e Beogradit (1958). Më tej botohet një intervistë ekskluzive dhënë gazetarit të kulturës Sylë Osmanaj për të përditshmen “Rilindja” (2004), në të cilën gjerësisht janë analizuar shumë probleme të karakterit shkencor, metodologjik, gjuhësor, historik e kulturor të një periudhe prej rreth një shekulli. Më tej botohet si një referencë artikulli përkujtimor i Bexhet Hasanit për shkencëtarin erudit e faqendritur, për të vazhduar përsëri me një intervistë shumë të pasur, historike e aktualizuese, kritike e polemizuese, personale e institucionale, identifikuese e gjithëpërfshirëse, me gazetarin Smajl Smaka për gazetën “Telegraf”, të vitit 2011.
Ndoshta intervista me portalin “Presheva jonë” nuk do ta kishte përmasën që ka sikur Profesor Ajeti, në një moshë shumë të shtyre, për herë të parë të mos fliste për tema krejtësisht politike, për tema ditore me të cilat merreshin pothuajse të gjithë: politikanët, shkencëtarët, intelektualët, gazetarët e qytetarët. Në këtë intervistë ai flet për trashëgiminë historike e për gjendjen aktuale në Medvegjë e Luginë të Preshevës. Atë e ka mbarështruar në tri pjesë: biografia kronologjike e jetës dhe veprës së tij, ndihmesën e tij shkencore, si dhe pikëpamjet e tij për gjendjen aktuale në Luginën e Preshevës. Po në këtë rrjedhë botohet edhe një tekst me karakter informativ mbi shënimin e 100-vjetorit të lindjes së Idriz Ajetit në Shqipëri përgatitur nga Dalip Greca në gazetën “Dielli” të Amerikës.
Në serinë e bisedave me Profesor Ajetin botohet një intervistë e dokumentuar shkencore e Begzad Baliut me theks të veçantë kujtimet e tij me Profesor Çabejin, shënimi i Sevdail Hysenit për Konferencën shkencore në Medvegjë kushtuar Profesor Ajetit, një bisedë e përzemërt e Profesor Isak Shemës me Profesor Ajetin, një tekst i Jonuz Fetahut për një vizitë të shoqatës humanitare “Medvegja” në familjen e Profesor Ajetit etj., prej të cilave sigurisht krijohet një pamje mjaft e plotë për jetën dhe veprën e tij, për kujtimet e tij, për rrethet shkencore në të cilat ka jetuar, për miqtë me të cilët ka komunikuar, për literaturën që ka konsultuar, për vlerat kulturore, arsimore e shkencore që ka krijuar etj.
Vëllimi Idriz Ajeti (100 vjetori i lindjes) veprimtaria arsimore, kulturore dhe shkencore, përmbyllet me një bibliografi shteruese e përshkruese, më të plotën, të botuar ndonjëherë, për veprën intelektuale, mendore e shkencore të Profesor Idriz Ajetin, në rreth 50 faqe. Ndërsa më tej një bibliografi po kaq e veçantë dhe e plotë e Profesor Isak Shemës.
Botimi i këtij vëllimi më parë se sa një projekt besoj lexuesit dhe njohësit e raporteve ndërmjet Profesor Ajetit dhe Profesor Isak Shemës janë të veçanta, për të theksuar gjithashtu se të veçanta ishin edhe raportet e Profesor Ajetit me anëtarët e redaksisë së librit Profesor Bahtijar Kryeziun dhe Begzad Baliun.
E para, Profesor Ajeti dhe Shema ishin profesorë universitarë dhe miq të një periudhe para themelimit të Universitetit të Prishtinë; për më shumë se një gjysmë shekulli ata ishin bardët më tipik të zhvillimit të gjuhës dhe letërsisë në veçanti dhe arsimit shqip në Kosovë, në përgjithësi; ata mbështetën njëri-tjetrin shumë gjatë kalimit të kapërcyellit të madh historik nga periudha dogmatizmit rankoviqist në periudhën e autonomisë së viteve ’70; ata ishin miq dhe të mbështetur në njëri-tjetrin edhe në ditët e vështira të diferencimit politik pas demonstratave të vitit 1981; ata ishin miq dhe konsultuan njëri-tjetrin në betejën e madhe të mbrojtjes së teksteve shkollore në gjuhën shqipe nga përpjekja e Beogradit për t’i pastruar ato nga shkrimtarët më të mirë të letërsisë shqipe dhe jugosllavizimin e tyre me shkrimtarë serbë, maqrdonas, sllovenë, malazezë, boshnjakë etj.; megjithëse Profesor Ajeti shkoi në pension të merituar, Profesor Shema kurrë nuk pushoi së prituri në Fakultetin Filologjik e së përcjelli deri në prag të Fakultetit, deri te taksi, e madje deri në shtëpi, sa herë e sillte puna që Profesor Ajeti të kthente në Fakultet për arsye nga më të ndryshmet, e ato nuk ishin të rralla. A është e rastit prandaj pse përkushtimi i tij për realizimin e këtij projekti ishte posaçërisht i madh dhe veçanërisht i suksesshëm.
E dyta, sepse anëtari i dytë i redaksisë Profesor Bahtijar Kryeziu ishte student i tij, i diplomuar, i magjistruar në Prishtinës dhe i doktoruar në Tiranë nën mentorimin e tij, i propozuar për anëtar në Akademinë e Shkencave dhe Arteve të Kosovës me nënshkrimin dhe vlerësimin e tij; autor i dhjetëra studimeve për Profesor Ajetin e veprën e tij; bashkautor i një vëllimi me studime kushtuar Profesor Ajetit dhe i paraqitjes së tij në disa konferenca shkencore. A është e rastit që në këtë vëllim në përzgjedhjen e tij, janë përfshirë studime përfaqësuese, që dëshmojnë më së miri kulmet e arritjeve të Profesor Ajetit në gjuhësinë shqiptare.
E treta, autori i këtij teksti ishte student i Profesor Ajetit, i propozuari i tij për Anëtar të Akademisë së Shkencave dhe Arteve të Kosovës, bashkëpunëtor i tij, mik shtëpie, trashëgimtar i arkivit dhe bibliotekës së tij personale dhe i autorizuar që të shkruaj biografinë jetësore dhe shkencore të tij. A është e rastit që në këtë vëllim janë përfshirë disa studime, bibliografia shteruese dhe disa dokumente, të cilat kanë mundur të gjenden vetëm në arkivin personal të Profesor Ajetit, tani pasuri e trashëguar e jona.