Studim socio-linguistik nga Rafael Floqi/
T’u thuash policëve “cops” në SHBA është një zakon që daton që nga shekulli XIX. Asnjë fjalë zhargoni për një profesion nuk e ka zëvendësuar aq shumë emrin origjinal të punës sa fjala “cop”. Fjala “cop”, (shqiptohet kap) përdoret si zhargon për “polic”, rrjedh nga folja angleze “to cop”, që do të thotë “të kapësh” ose “të arrestosh”. Kjo folje është dokumentuar që nga viti 1704 dhe besohet se vjen nga frëngjishtja e vjetër “caper” dhe latinishtja “capere”, që do të thotë “të kapësh” ose “të marrësh” . Me kalimin e kohës, “copper” u përdor për të përshkruar një polic, që më pas u shkurtua në “cop”. Ndërsa mediat dhe dokumentet zyrtare qëndrojnë te termi i gjatë “police officer” (oficer policie), shumica e njerëzve thonë shkurt “thirra cops,” “u ndalova nga një cop,” ose, nëse dita ishte me të vërtetë e trazuar, “u arratisa nga cops.”
Por si përfunduan oficerët e rendit të quhen “cops” dhe origjina PIE e fjalës.
Ka disa versione “të bukura” për origjinën e kësaj fjale që qarkullojnë, por fatkeqësisht asnjë nuk është e vërtetë. Jo, fjala “cop” nuk është akronim për Constable on Patrol (qëndrues në patrullë – “constable” që është termi britanik për policin). As nuk është shkurtim i copper, që lidhet me materialin prej bakri të përdorur dikur për stemat ose butonat e uniformave të policisë.
Origjina e fjalës angleze “cop”
Në SHBA, “cop” u bë termi më i përdorur, ndërsa në Britani dhe Australi mbeti popullor copper. Edhe pse zakonisht shihet si një fjalë neutrale – ndryshe nga pig (derr), që ka kuptime fyese – disa nuk e pëlqenin. Sipas Snopes, J. Edgar Hoover e urrente të quhej “top cop” kur ishte drejtor i FBI-së. Po, ekziston një lidhje interesante midis fjalës angleze “cop” dhe fjalës shqipe “kap”, të dyja të lidhura me konceptin e kapjes ose arrestimit, dhe që ndajnë një origjinë të përbashkët indoevropiane.
Origjina e fjalës shqipe “kap”
Fjala shqipe “kap” gjithashtu ka kuptimin “të kapësh” ose “të marrësh”. Ajo rrjedh nga proto-shqipja “*kapa”, e cila ka origjinën nga rrënja proto-indoevropiane “*kap”, që do të thotë “të kapësh” ose “të marrësh” . Kjo rrënjë është e përbashkët në shumë gjuhë indoevropiane, duke përfshirë latinishten “capere”, gjermanishten e vjetër “habjaną” dhe greqishten e lashtë “κάπτω” (káptō) .
Fjala shqipe bazë “kap” që ka të njëjtin shqiptim si në anglisht dhe ka rrënjë të qarta në fondin indoevropian, por udha e saj deri në formën e sotme ka kaluar nëpër ndikime të shumta gjuhësore dhe historike.
Shumë studiues e lidhin “kap” me një rrënjë të lashtë indoevropiane që ka kuptimin “të marrë, të zërë me dorë”. Disa kandidatët kryesorë janë: *kap- ose *kapə- (PIE – Proto-Indo-European) → kuptimi themelor “të marrë, të kapësh, të mbash”.
Nga kjo rrënjë kanë dalë: latinishtja capere (“të marrë, të kapësh”) frëngjishtja e vjetër caper, chaper (“kap, merr”) ; italishtja capire (“kuptoj”, fjalë që fillimisht lidhej me “kapjen mendore” kuptimin e një ideje); anglishtja capture (përmes frëngjishtes nga latinishtja); spanjishtja coger (nga e njëjta rrënjë latine).
Rruga e fjalës “kap” në shqip
Në shqip, fjala “kap” është pothuajse me të njëjtën formë si latinishtja capere në temën e saj themelore (cap-). Ky fjalë e hershme (para latinishtes së vonë), sepse ruan strukturën e thjeshtë njё rrokëshe kap- pa prapashtesa. Trashëgimi më e lashtë nga proto-ilirishtja me të njëjtën rrënjë PIE (*kap-), e përforcuar më pas nga ndikimi latin. Në këtë skenar, ilirishtja kishte tashmë një folje të ngjashme me kuptimin “zë, marr”, dhe latinishtja “capere” vetëm sa e konsolidoi formën.
Paralele në gjuhë të tjera indo-evropiane Latin: capere – “të marrësh vesh, të zësh” ;; Sanskrit: gabhasti (“kapje, dore” – rrënjë e ngjashme semantikisht) Greqisht e vjetër: καπτω (kaptō) – “marr, kap, gëlltit” Lituanisht: kãpti – “ta kapësh me gojë”; Gjermanishtja e vjetër: hafjan (kap, merr) – nga rrënjë tjetër por me kuptim të njëjtë.
Zhvillimi semantik në shqip
Në shqip, “kap” ka ruajtur kuptimin fizik bazë (“të marrë me dorë, të zësh”), por është zgjeruar edhe në: kap me mend – në kuptim figurativ “të kuptosh” ; kap shpejt – “reagoj shpejt”; kap në flagrancë – përdorim ligjor. Ky zgjerim kuptimi është i njëjtë me atë që ndodhi në latinisht (capere → “kuptoj”) dhe italisht (capire).
Gjuha proto-Indo-Europiane (PIE) nuk ishte një gjuhë monosilabike siç pretendojnë disa të ashtuquajtur gjuhëtarë facebuku,— rrënjët e saj themelore leksikore zakonisht ishin të formës (B)BZB(B), shpesh me zanore të plota ose të reduktuara. Rrënjë si *bher- (“të mbartësh”), *dʰewbʰ- (“thellë”) ose *ster- (“i ngurtë”) ishin kryesisht rrënjë monosilabike, por mund të zgjeroheshin me prapashtesa dhe mbaresa inflekcionale. Shumë fjalë PIE ishin kështu monosilabike në rrënjën e tyre, por u bënë polisilabike pasi u shtuan mbaresa ose parashtesa.
Gegërishtja tenton të ruajë disa grupe bashkëtingëlloresh dhe të zvogëlojë zanoret e patheksuara më agresivisht sesa toskërishtja. Shembull: Gegërishtja kryp “kripë” kundrejt toskërishtes kripë < latinishtja salem përmes një forme më të hershme. Kjo mund ta bëjë gegërishten të duket “më e vjetër” ose “më koncize” në numrin e rrokjeve, por kjo nuk është gjithmonë një mbijetesë e drejtpërdrejtë nga PIE — shpesh është njё erozion fonetik i mëvonshëm.
Ca fjalë për fjalën “polic”
Fjala angleze “police” rrjedh nga frëngjishtja e mesme (Middle French) police, që do të thotë “rend publik”, “administratë” ose “qeverisje”, e cila nga ana e saj vjen nga latinishtja politia, që do të thotë “administratë civile”. Kjo termologji gjurmohet deri tek greqishtja e lashtë πολιτεία (politeía), që do të thotë “qytetari”, “administratë” ose “polici civile”, dhe rrjedh nga fjala πόλις (pólis), që do të thotë “qytet”. Etym Online More Merriam-Webster.
Në përdorimin e hershëm anglez (rreth viteve 1530–1600), fjala “police” i referohej në mënyrë të gjerë rregullimit dhe kontrollit të komuniteteve – praktikisht është sinonim me policy (politikë) Etym Online Patricia Meredith. Me kalimin e kohës, veçanërisht në fund të shekullit XVII dhe fillim të shekullit XVIII, kuptimi u ngushtua duke filluar të përfshinte menaxhimin e rendit publik dhe zbatimin e ligjit, ndikim i cili erdhi kryesisht nga përdorimi në France Deri rreth viteve 1800–1810, fjala “police” filloi t’i referohej veçanërisht një force të organizuar civile, e ngarkuar me mbajtjen e rendit publik dhe parandalimin e krimit. Subjekti i parë në Angli që quhej “police” ishte Marine Police, themeluar në vitin 1798 për të mbrojtur mallrat në Portin e Londrës.
Ne shqip fjala polic, oficer policie ka hyre vonë. Në shqip, madje termi “milic” (ose “milici” në disa përdorime) dhe “polic” (ose “polici”) kanë dallime të qarta historike, strukturore dhe kontekstuale.
“Milic” / “Milicioner” vinte nga sistemi i ish-Jugosllavisë dhe periudha komuniste, ku administrata dhe strukturat e rendit ishin formatuar sipas modelit të “Milicisë” (srbo-kroatisht: milicija). Për shembull, në Kosovë gjatë komunizmit, përdornin tituj si milicioner, organ i punëve të brendshme, etj..
“Polic / Policia” është term modern, i cili është adopuar nga ndikimet perëndimore (italiane, angleze e amerikane). Në Shqipëri prej vitit 1913 u themelua “Policia e Shtetit” (State Police, Policia e Shtetit) si autoriteti kryesor i zbatimit të ligjit Wikipedia. Termi shqiptar “Policia e Shtetit” vjen prej direkt nga Polizia di Stato italiane. Milicia dhe Policia ishin struktura të epokës komuniste që nuk funksiononte vetëm si polici civile, por edhe për shtypje politike dhe ruajtje ideologjike. Në Shqipëri, në periudhën 1945–1991, ekzistonte “Policia Popullore” ishte pjesë e sistemit të brendshëm nën kontroll të ngushtë politik të regjimit komunist.
Po pse ka shumë fjalë zhargon pёr policët
Fjalët zhargon për policët në anglisht dhe në shqip janë të pafund, por vetëm disa terma kanë mbijetuar.
Në shqip , rrufjan – term i vjetër për autoritet të padëshiruar, rendori – nga “policia e rendit”, garda – në të kaluarën për trupat e mbretërisë, xhandar – përdorur gjatë Perandorisë Osmane për forcat e rendit, i plotfuqishëm, polici i lagjes, uniformat Blu, shqiponjat, etj. Në të folurin urban, sidomos në Tiranë, Durrës e Shkodër, fjala “kalec” përdoret për njё polic që bën punët e pista për dikë tjetër: “Ai është vetëm kaleci i shefit.”
Origjina e termit 12 në anglisht nuk është aq e qartë. Ky numër, i përdorur shpesh në hip-hop për policët, mund të lidhet me kodin radiofonik të policisë 10-12, që do të thotë se ka civilë të pranishëm ose të pritet për udhëzime të tjera. Me kalimin e kohës, komunitetet mund ta kenë shkurtuar në “12” për t’u paralajmëruar për praninë e policisë.
Origjina e termit 12 në anglisht nuk është aq e qartë. Ky numër, i përdorur shpesh në hip-hop për policët, mund të lidhet me kodin radiofonik të policisë 10-12, që do të thotë se ka civilë të pranishëm ose të pritet për udhëzime të tjera. Me kalimin e kohës, komunitetet mund ta kenë shkurtuar në “12” për t’u paralajmëruar për praninë e policisë.
Një tjetër teori thotë se një njësi narkotikësh në Atlanta kishte numra njësish që fillonin me 12, duke e lidhur kështu numrin me policinë. Terma të tjerë zhargoni për policët : Cop, Copper, Pig, 5-0, 12 , Fuzz, Boys in blue (djemtë në blu) , Po-po.
Një shembull është 5-0 (Five-0), që mendohet se vjen nga seriali policor “Hawaii Five-0” (1968–1980). Në serial, “Five-0” i referohej faktit që Hawaii ishte shteti i 50-të.
Humoristi i madh, Charlie Chaplin, e ngarkon figurën e policit si një simbol të dhunës së shtetit, dhe për këtë arsye në filmin e tij Police (1916) e portretizon atë si objekt humori. Kjo mënyrë për t’u tallur me ligjet apo ata që i zbatojnë ofron një mënyrë të sigurt dhe komike për të sfiduar autoritetin. Në filmin Police të vitit 1916, Chaplin luan rolin e një ish-fajtori i liruar nga burgu që përfshihet në situata komike me policinë dhe shoqërinë në përgjithësi shkakton humor, por fjala “cop” nuk është e tillë dhe s’ka konotacion negativ.
Edhe pse fjalët “cop” dhe “kap” janë fjalë në gjuhë të ndryshme, ato ndajnë një origjinë të përbashkët nga rrënja proto-indoevropiane “*kap-“, që lidhet me aktin e kapjes ose marrjes. Kjo tregon se, pavarësisht zhvillimeve të ndryshme gjuhësore, disa koncepte bazë kanë mbetur të qëndrueshme në shumë gjuhë të familjes indoevropiane si shqipja dhe anglishtja.