Ndriçim Kulla/
Në shumicën dërmuese të mandateve, klasa drejtuese e nxitur nga vetë struktura e qenësishme e prirjeve të saj më favorizuese, parapëlqen një model edukativ të orientuar kah rezultateve ekonomike të arritura brenda një periudhe afatshkurtër. Aspirata për të kthyer në sokratike shkollat fillore dhe të mesme nuk është aspak utopike, as nuk kërkon aftësi të jashtëzakonshme në mësim-dhënie. Ajo është absolutisht e mundshme për çdonjërin prej komuniteti të studimit që respekton inteligjencën e të rinjëve të vet dhe mëtimet e një demokracie vitale. Ndërkohë që sot gjërat po përkeqësohen me të shpejtë, “aq sa mund të themi se jemi në prag të kolapsit të idealit sokratik”, pasi demokracitë e të gjithë botës janë duke nënvleftësuar, e për rrjedhim anashkaluar, llojin e njeriut që ai formon, me dije e kapacitete për të cilat shoqëria e sotme ka dëshpërimisht nevojë. Ky është konstatimi alarmist i Nussbaumit, prej të cilit burojnë edhe premisat e projektit të saj pedagogjik. Tre janë shtyllat e tij. Së pari, spikatja e aktivitetit sokratik në promovimin e kapaciteteve të çdo njeriu për t’u vetë-gjykuar dhe për t’u vetë-qartësuar, duke favorizuar një kulturë publike, të hapur dhe më reflektive, ku pjesëmarrësit të jenë më pak të ndikuar se sa janë sot nga të tjerët, nga autoritetet dhe “vala e momentit”. Së dyti, kapaciteti për të menduar si “qytetar të botës”, sipas të cilit çdo qytetari “të kultivuar” i kërkohet jo vetëm të dashurojë rrënjët e veta, por të njohë edhe ato të të tjerëve, për të kapërcyer pengesat që ato krijojnë nëpërmjet ç’dekodifikimit të problemeve që qenie njerëzore të ndryshme nga ne, jetojnë brenda traditave të tyre. Pra, në thelb, një “qytetarësi” bote me frymëzim aristotelik. Së treti, kultivimi i të ashtuquajturit “imagjinatë simpatike” ose e emërtuar ndryshe “kopetencë e tretë”. Çdo qytetar nuk mund t’i referohet në mënyrë pozitive kompleksitetit të asaj që e rrethon duke u bazuar vetëm tek logjika dhe dija e fakteve (që gjithsesi, janë të domosdoshme). Kopetenca e tretë e çdo qytetari, e ndërlidhur ngushtësisht me dy të parat është “imagjinata narative”, që do të thotë kapaciteti për të menduar në “rrobën”, (ose në veten) e një personi tjetër, për të qenë lexues inteligjentë të historisë së tij, për t’i kuptuar kështu emocionet, pritshmëritë dhe dëshirat. Kërkimi i një empatie dhe simpatie të tillë është pjesë thelbësore e konceptimeve më të mira të edukimit ndaj demokracisë. Nga kjo buron edhe ai roli parësor që ky projekt pedagogjik i jep studimit të lëndëve të shkencave humane si çelësi i parë për hapjen e mendjes kah kuptimit të “tjetrit”, aq të rëndësishëm për të kuptuar edhe vet veten tonë. Propozimi pluralist dhe kozmopolit i Nussbaumit, i konsideruar ndryshe edhe si një sistem etiko-politik, i bazuar në konceptin kompleks të “qytetarisë liberale”, është mjaft i pëlqyer pikërisht sepse i hedh rrënjët e veta në kulturën klasike. Nuk bëhet fjalë për një recetë, por për një refleksion mbi metodën e edukimit, ku protagonist kryesor është bota klasike. Në sintezë, mund të themi se ky model është një orvajtje pedagogjike për t’i vendosur leksionet e autorëve të klasiçizmit në shërbim të mësimdhënies. Rizbulimi i klasikëve në themel nënkupton pashmangshmërinë e një formimi humanist mbi bazën e filozofisë. Të rinjtë kanë aq shumë nevoje për të, sidomos kur edukimi i tyre po rrezikon të qendërzohet kah aspektit tekniko-shkencor, duke mënjanuar pikërisht artin, letërsinë dhe filozofinë, pasi ato arrijnë të japin vetëm kopetenca të përgjithshme, jo specifike. Për këtë arsye, përbri dijeve të shkencës dhe teknikës rekomandohet një rritje e dijeve filozofiko-humaniste të bazuara në modelin sokratik, i cili nuk formon një dije të parafabrikuar, por kapacitetin për të pyetur dhe argumentuar në formë autonome, pa iu bindur gjykimeve jo kritike. Një edukim i prirur në një kah të tillë është sot mjaft urgjent, jo vetëm për të plotësuar apo ekulibruar tekniçizmin apo specializimin kudo-mbizotërues, por kryesisht për të na ndihmuar të bashkëjetojmë në një botë gjithnjë e më komplekse. Është një orientim pragmatist ky model i propozuar nga Nussbaum, ndaj jo më kot librat dhe teoritë e saj kanë ndikuar, përtej skenës së debateve intelektuale bashkëkohore, edhe praktikat e mjaft qeverive të ndryshme, deri dhe në politikat ndërkombëtare. Sidomos e shquar është “teoria e kapaciteteve” e ideuar prej saj në fillim të viteve 80-të së bashku me çmimin Nobel për ekonominë Amartia Sen, një teori kjo që është kthyer në një paradigmë mjaft të ndjekur e të brendësuar në shumë sisteme perëndimore të zhvillimit. Ideja qëndrore qëndron në mendimin e zhvillimit të një vendi jo të reduktuar vetëm tek rritja ekonomike ose tek të ardhurat personale, por të interpretuar në termat e shtrirjes së lirive thelbësore të çdo individi. Prej këtej, rrjedhin edhe pasojat politike që mund të ketë ideja e një welfare-i të qëndërsuar në paradigmën e kapaciteteve dhe mbi edukimin si burim të drejtësisë shoqërore. Për Nussbaum, ideali sokratik i këndvështruar si praktikë sociale, konfirmohet si një ideal i një fuqie të madhe inovative, i aftë të vihet përballë e të kundërshtojë modelet e qenderzuara tek parësia e fitimit, si rruga e vetme për sigurimin e rritjes ekonomike të një vendi. Bëhet e qartë se sot ekziston një dikotomi modelesh zhvillimi, ku përparësia duhet t’i jepet modelit të qendërzuat tek kultura humaniste, të orientuar kah “ndërtimit” të mendjeve të hapura ndaj bukurisë, imagjinatës dhe empatisë (të gjithë cilësorë të rëndësishëm në pedagogjinë e re që ofron Mussbaum), krahasuar me modelet e orientuara kryesisht kah një kulture tekniko-shkencore, të fokalizuar mbi premisën e mbrojtjes së një mentaliteti të prirur drejt produktivitetit. Pasuria e vërtetë njerëzore, nuk qëndron, pra, vetëm tek P.B.B por gjetkë, në të gjitha mundësitë e realizimit të projekteve të jetës që individët kanë arsye të zgjedhin e të ndjekin falë kapaciteteve që zotërojnë. Janë motivacionet motori i kërkimit të kapaciteteve dhe baza e piramidës së tyre është pikërisht vlerësimi i personave dhe i kapacitetit të tyre formativ të kompozuar nga dimensionet e përcaktuara nga autorja, të tilla si: jeta, shëndeti, fiziku, integriteti, ndjenjat, arsyeja praktike, përkatësia, lidhja dhe kontrolli i ambjentit. Në këtë kuptim, të krijosh kapacitete do të thotë të krijosh demokraci, d.m.th. një formim dhe një edukim autentik politik në të cilin ethosi i qytetarësisë formësohet përmes emocioneve të vetë njerëzve. Është pikërisht kjo e ashtuquajtura “terapi e pasioneve” ajo që i bën aktive kapacitetet, është imagjinata e trajtuar si pushtet, janë ndjenjat ato që i japin një trup vital. Pa ekzistencën e një edukimi estetik, perceptiv dhe emotiv (një tip edukimi ky deri tani i anashkaluar), nuk mund të ndërtohet asnjë ind social i fortë, i drejtë dhe i qëndrueshëm shoqëror, kësisoj as edhe një lidhje demokratike midis qytetarëve, e endur me fijet e drejtësisë dhe të pathosit që arrin ta shtrijë hapësirën e qytetarësisë nga lokalja më e ngushtë tek ajo mbarëbotërorja. Nisur nga këto parime, edukimi “sokratik” i një jete dinjitoze sot do të nënkuptonte të vendosësh premisat e një edukimi demokratik në brendësi të një paradigme alternative me atë të rritjes ekonomike. Kjo është pedagogjia, kjo dhe teoria e modelit që duhet të zgjidhim për një zhvillim në perspektivë të qëndrueshëm ekonomik, politik e demokratik.