Prof. Xhafer Beqiraj/
Në historinë shqiptare të shekullit XIX, pak figura kanë arritur të ndikojnë kaq thellë në vetëdijen e kombit sa Sami Frashëri, i cili me vizionin e tij të gjerë kulturor, me mendimin politik të qartë dhe me ndjeshmërinë e thellë për fatin e gjuhës e të kombit, u bë një nga shtyllat e Rilindjes sonë Kombëtare. Ai i dha procesit të vetëdijesimit shqiptar një drejtim të qartë, sepse e kuptoi se liria e një populli nuk ndërtohet duke u nisur vetëm nga përkatësia etnike, por duke u mbështetur te ndërgjegjja gjuhësore, te formimi kulturor, te gjuha si bosht dhe te mëvetësia politike. Në veprën e tij monumentale “Shqipëria ç’ka qënë, ç’është e ç’do të bëhetë?”, Samiu ndërtoi një vizion të plotë për të ardhmen e kombit, duke nxjerrë në pah paralelisht mangësitë e së shkuarës dhe mundësitë e së ardhmes; dhe përmes këtij vizioni ai ua ktheu shqiptarëve besimin se kombi nuk është një nocion abstrakt, por një realitet që mund të ngrihet përmes dijes, punës dhe unitetit. Prandaj, kur e kujtojmë sot Sami Frashërin, nuk e kujtojmë vetëm si dijetar, mendimtar, shkrimtar e gjuhëtar, por si një prej themeltarëve që ngritën kështjellën e identitetit shqiptar.
Për Samiun, gjuha ishte boshti i identitetit. Ai ishte i bindur se kombi nuk mund të marrë formë të plotë pa një gjuhë të përbashkët, të përpunuar dhe të respektuar. Në këtë kuptim, “Shkronjëtorja e gjuhës shqipe”, e botuar në Bukuresht më 1886 nën kujdesin e shoqërisë “Drita”, përbën një nga gurët e parë të themelit të gjuhësisë së shkruar shqipe. Në këtë vepër, Samiu jo vetëm ndërtoi gramatikën e parë të botuar në gjuhën shqipe, por edhe shprehu ideologjinë e tij të qartë gjuhësore: se shqiptarët duhet ta duan dhe ta nderojnë gjuhën, sepse ajo është identiteti i tyre i parë. Pa lënë anash edhe kontributin e tij për alfabetin e gjuhës shqipe që u themelua katër vjet pas vdekjes së tij, në Manastir (1908).
Megjithëse kontributi i Sami Frashërit në gjuhësi është i pazëvendësueshëm për kohën, vepra e tij më e thellë politike, kulturore dhe filozofike – për të cilën folëm më lart shkurtazi – është pikërisht “Shqipëria ç’ka qënë, ç’është e ç’do të bëhetë?”, një tekst që përmbledh historinë, analizon gjendjen dhe shpërfaq programin për pavarësi. Kjo vepër nuk shfaqet vetëm si program kombformues, por si një testament politik i një mendimtari që e sheh kombin e vet në lëvizje të pandërprerë, të lidhur me rrënjët dhe të kthyer drejt së ardhmes. Ai nuk e koncepton kombin vetëm si bashkësi gjaku, por si bashkësi vullneti, pune dhe ideali. Ai e sheh historinë e shqiptarëve jo si një shfaqje të rezistencës kundër sunduesve, por si një dëshmi të fortë të aftësisë për t’u ringritur, për të krijuar zhvillim kulturor, politik dhe kështu për të fituar mëvetësinë përballë sundimeve të huaja. Prandaj, analiza që ai i bën së kaluarës shqiptare është njëkohësisht një vëzhgim dhe një thirrje, sepse ai i sheh dobësitë jo si arsye për dorëzim, por si nxitje për ndryshim.
Në këtë vepër, Sami Frashëri i vë theks të fortë domosdoshmërisë e arsimit në gjuhën shqipe, në mënyrë që shqiptarët të mos mbeten pas në krahasim me popujt e tjerë të Ballkanit e të Europës. Ai ngre tezën se arsimi është themeli i çdo përparimi shoqëror, moral e politik, sepse vetëm përmes arsimit mund të krijohet një shtresë intelektuale që e udhëheq kombin. Në mënyrë të qartë, ai pohon se shkollat shqipe nuk duhet të shihen si luks, por si një domosdoshmëri jetike; dhe se, për aq kohë sa shqiptarët nuk e shkruajnë dhe nuk e studiojnë gjuhën e tyre, ata nuk mund t’i afrohen përparimit. Pikërisht këtu del në pah vizioni i tij i gjerë prej rilindësi: ndërtimi i shtetit modern shqiptar nuk mund të bëhet pa përgatitjen e njerëzve që ta mbështesin atë me dije, punë dhe frymë qytetare.
Një ndër aspektet më të rëndësishme të veprës “Shqipëria ç’ka qënë, ç’është e ç’do të bëhetë?” është konceptimi i qartë i qytetërimit si një proces ku kombet e vogla duhet të gjejnë vendin e tyre jo përmes izolimit, por përmes hapjes ndaj dijes dhe bashkëpunimit. Samiu e kupton se shqiptarët nuk mund të zhvillohen duke mbetur të mbyllur brenda vetes; përkundrazi, ata duhet të ndërtojnë marrëdhënie kulturore dhe arsimore me botën. Si rrjedhojë, ai nuk e sheh shqiptarinë duke u mbështetur te e shkuara e idealizuar, por si ndërthurje të traditës me përparimin dhe zhvillimin. Pikërisht kjo e bën mendimin e tij aktual dhe modern, sepse ai i ka parë rreziqet e prapambetjes si pasoja të mungesës së organizimit kombëtar dhe jo si cilësi të brendshme të popullit.
Rilindësi ynë e analizon gjendjen e shqiptarëve të kohës së tij me një qartësi që të habit, sepse ai nuk lë anash asnjë nga faktorët që kanë penguar zhvillimin: mungesën e arsimit, ndarjet krahinore e fetare, qëndrimet e ngurta të disa shtresave konservatore, ndikimin e politikave osmane dhe mungesën e vetudhëheqjes. Por, në të njëjtën kohë, ai thekson se këto vështirësi nuk janë pengesë e pakalueshme, por sfida që kërkojnë vullnet kombëtar. Për të, bashkimi i shqiptarëve është detyrë historike dhe nuk mund të lihet në dorë të rastësisë. Ai e sheh bashkimin si proces që mund të ndërtohet vetëm nëpërmjet punës së përbashkët të të gjithëve, pa përjashtuar asnjë shtresë shoqërore.
Përveç mendimit gjuhësor dhe politik, Samiu është një prej figurave të rëndësishme të letërsisë së Rilindjes. Ai botoi vepra letrare, përkthime dhe vepra të tjera, të cilat i dhanë kulturës shqiptare një drejtim të qartë. “Besa”, drama e tij e njohur, nuk është vetëm vepër letrare, por një manifest i fortë i etikës shqiptare, sepse përmes saj Samiu ia bëri të njohur botës se shqiptarët janë një popull me dinjitet, me ndershmëri dhe me normë morale të veçantë. Veprat e tjera e plotësojnë portretin e tij si mendimtar poliedrik. Pra, të gjitha këto vepra të vlefshme qëndrojnë në funksion të një qëllimi të madh: përgatitjes së themeleve të identitetit shqiptar.
Nuk do të lëmë pa vënë në dukje se te “Shqipëria ç’ka qënë, ç’është e ç’do të bëhetë?” ai u jep shqiptarëve një program të qartë kombëtar, ku arsimi, gjuha, kultura, uniteti dhe përparimi përfshihen në një rrjedhë të vetme. Për Samiun, kombi nuk është statik; ai duhet të ecë përpara, sepse po qëndroi në vend, humbet. Kjo filozofi e zhvillimit i ka dhënë kësaj vepre vlerë të jashtëzakonshme jo vetëm në kohën kur u shkrua, por edhe sot, sepse përmban një thirrje të përhershme për vetëdijesim dhe veprim. Ai nuk e sheh lirinë si akt ceremonial, por si përgjegjësi për të ndërtuar një shtet të drejtë dhe të aftë të përballojë sfidat e kohës.
Në këtë frymë, vepra e Samiut e lidhi përfundimisht shqiptarinë me të ardhmen e vet. Ai e kuptoi se kombi nuk mund të mbijetojë nëse nuk ndërton institucione, nëse nuk përparon në arsim, nëse nuk krijon kulturë të qëndrueshme dhe nëse nuk e ruan gjuhën e vet. Prandaj, vizioni i tij për Shqipërinë e ardhshme është njëkohësisht moral, politik, arsimor dhe kulturor. Dhe pikërisht ky vizion e bëri Samiun zërin më të fuqishëm të Rilindjes sonë Kombëtare. Për të gjitha këto arsye, rilindësi ynë mbetet figura themeltare e mendimit kombformues shqiptar. Ai jo vetëm e deshi gjuhën dhe kombin, por edhe punoi për ta. Ai jo vetëm i analizoi dobësitë e shqiptarëve, por na tregoi rrugën e përparimit. Ai nuk foli vetëm për liri, por shpjegoi se si ndërtohet liria përmes veprimit, organizimit dhe ndërgjegjes. Ai nuk ishte vetëm një rilindës, por një prej vizionarëve të vetëdijes shqiptare.
Në përmbyllje të kësaj trajtese, me rastin e festave të Nëntorit, kur rikthehemi te vepra madhore e Sami Frashërit, shohim se fjala e tij nuk ka humbur as peshën, as kthjelltësinë, as autoritetin e dikurshëm. “Shqipëria ç’ka qënë, ç’është e ç’do të bëhetë?” mbetet një gur themeltar i mendimit kombformues shqiptar, sepse në të nuk përshkruhet vetëm e shkuara, me plagët, sfidat dhe mangësitë e saj, por ngrihet me qartësi të rrallë vizioni i një të ardhmeje që kërkon dije, disiplinë, rend shoqëror, arsim cilësor dhe bashkim të ndërgjegjshëm. Në këtë dritë, vepra e Samiut nuk është thjesht një testament politik i shekullit XIX, por një testament i gjallë i ndërgjegjes kombëtare shqiptare. Meqë ai e shikoi kombin jo si një bashkësi që trashëgohet mekanikisht, por si një trup etik e shpirtëror që ushqehet me punë, dije dhe përkushtim. Në fjalët e tij qëndron qartësia e një mendimtari që e di se kombi humbet jo nga armiqtë, por nga plogështia e vet dhe urrejtja ndaj njëri-tjetrit; jo nga rrethanat, por nga mungesa e vullnetit dhe e dashurisë.
Prandaj, Samiu nuk kërkon që shqiptarët të gjejnë arsye, por të marrin përgjegjësi; jo të shikojnë jashtë vetes, por të shikojnë brenda, aty ku fillon ndërtimi i kombit. Pikërisht për këtë arsye, përfundimi më i natyrshëm i kësaj trajtese mbyllet me një thënie të Samiut si porosi, e cila në vetvete është akt vetëdijësimi, gjykimi dhe amaneti: “S’na ka faj kombi, s’na ka faj gjuha, faji ësht’ yni.” (f. 94). Këto fjalë, të shkruara me thjeshtësinë e mendjendriturit, bartin peshën e etikës qytetare dhe kombëtare që nuk duhet harruar kurrë. Ato na kujtojnë se askush nuk mund të na ndërtojë atdheun, nëse nuk e ndërtojmë vetë; se asnjë gjuhë nuk zhvillohet, nëse nuk e kultivojmë ne; se asnjë komb nuk ngrihet, nëse nuk ngrihet ndërgjegjja e tij. Dhe kështu, vizioni i Sami Frashërit ngrihet sot po aq fuqishëm sa atëherë, si busull orientuese për një komb që dëshiron të mbetet i gjallë, i denjë dhe i qëndrueshëm. Ai na mëson se e ardhmja e kombit shqiptar nuk është dhuratë, por projekt; nuk është fat, por përkushtim; nuk është pritje, por veprim.