Kësaj radhe ne kemi përgaditur për botim, një dokument origjinal që sot ruhet në: Biblioteca Museo Correr, të Venedikut me vendodhje/sginaturë: Biblioteca Museo Correr, P.D. 666 c., no 43. Dokumenti është i shkruar në pergamen fin dhe ka dimensione: vertikalisht 28.4 e horizntalisht 35.7 cm. Në dokument është vula nga dyelli i kuq, e ngjitur në pergamen. Dokumenti është i lëshuar më 25 korrik 1465 në Tivar. Ne, së bashku me faksimilin e origjinalit, botojmë edhe tejshkronjëzimin një gjuhën latine dhe përkthimin në
gjuhën shqipe. (Shpresojmë se “Lalë Zefi,” do mbetet i kënaqur”).
Prof. Dr. Musa Ahmeti
Center for Albanian Studies
Budapest
Venediku ruan një pjesë të mirë të “memories sonë kombëtare” në arkiva e biblioteka shtetërore, muze e insittucione kishtare të niveleve të ndryshme. Në fillim të viteve gjashtëdhjetë të shekullit të njëzet, (1967) Jezuiti nam-madh Át Zef Valentini (Iohannes, Giuseppe) me një përkushtim të jashtëzakonshëm filloi botimin e lëndës arkivore e cila ruhej në Venedik, ku pjesa dërmuese e saj, nuk ishte botuar kurrë, ose ishte botuar në mënyrë fragmentare ngas stuidiues e historianë të huaj, të cilët gjatë hulumtimeve për projektet e institucioneve të tyre, botuan edhe ndonjë (apo disa) dokumente për Shqipërinë e shqiptarët.
Në planin e tij botues, për botimin e njërës prej kolanave më të njohura dhe më të mëdha, të botuara ndonjëherë, me dokumente për shekujt XIV-XV për Shqipërinë dhe shqiptarët, albanologu dhe studiuesi i mirënjohur italian, që e quante veten shqiptar, át Zef Valentini, kishte vendosur që kolanën e tij, ta përfundonte me vëllimin e 30-të, përkatësisht me dokumentin numër 9.699, i cili mban datën 2 mars të vitit 1468.
Kolana “Acta Albaniae Veneta–Aktet Shqiptaro-Venedikase” përmban në vetvete dokumente burimore, origjinale, autentike, të nxjerra nga Arkivi i Qytetit të Venedikut (Archivio di Stato di Venezia), për shekujt XIV-të dhe XV-të. Përkatësisht, vëllimi i parë i botuar në vitin 1967, fillon me dokumentin nr. 1 që mban datën 17 prill 1301 dhe vëllimi i 25-t përfundon me dokumentin nr. 7.665, që mban datën 31 dhjetor 1463 (në këtë vëllim janë edhe dy regesta, përkatësisht numrat e dok. 7.666 e 7.667, që nuk kanë datën e shënuar, por vetëm vitin!) Pra nga viti 1967 deri në vitin 1977, për njëmbëmbëdhjetë vite me radhë, janë botuar 25 vëllime me gjithsej 7.667 dokumente. Të tëra këto vëllime u botuan sa ishte gjallë át Zef Valentini.
Studimi i epokave të caktuara, e në kuadër të tyre edhe i personaliteteve që vepruan e krijuan, luftuan dhe sakrifikuan jo vetëm karrierën, por edhe jetën e tyre, përbën një moment tepër të veçantë në historinë e popullit shqiptar. Në të shumtën e rasteve, për këto personalitete, veçanërisht për ata që nuk ishin shqiptarë, të dhënat dhe informacionet për jetën dhe veprat e tyre janë të shpërndara në dorëshkrime, kronika dhe dokumente burimore që ruhen nëpër shumë arkiva e biblioteka të Evropës, e rrallë ose fare pak në ato shqiptare.
Në fushën e studimeve albanologjike dhe ballkanologjike, kontributi i át Zef Valentinit është i jashtëzakonshëm dhe ka një rëndësi të veçantë, sepse njihet si një prej “lavruesve të palodhun të albanologëve.” Ai ishte ndër studiuesit e rrallë që në mënyrë shkencore, të paanshme dhe pa paragjykime, duke u mbështetur në metoda shkencore, studioi mesjetën shqiptare, kulturën dhe traditën, duke nxjerrë në dritë dokumente, dorëshkrime dhe të dhëna të tjera burimore shumë të çmuara, pothuajse të pahulumtuara të historisë sonë kombëtare.
Kontributi i át Valentinit në trajtimin e çështjes së ngritjes së dinastëve shqiptarë në Shqipërinë e Veriut dhe problemin e gjenezës së tyre, e zbërthen në atë mënyrë, që duke gjetur lidhje të ndryshme farefisnore, të gjakut apo martesore me bujarët fqinj, malazezë, kroatë, grekë, maqedonas, bullgarë apo sllavë, vëren ndikim të caktuar në organizimin e strukturës shtetërore shqiptare dhe institucionet e tjera që kishin një traditë të gjatë në këto treva. Krahas kësaj ai trajton edhe problemin e institucionit të notariatit, por edhe strukturën, formën dhe përmbajtjen e statuteve mesjetare shqiptare, gjithnjë duke u mbështetur në burime arkivore, për t’i krahasuar ato me të drejtën zakonore, të cilën e njihte për mrekulli, duke studiuar jo vetëm Kanunin e Lekë Dukagjinit, por edhe kanune të tjera. Statutet dhe notariatin, ai i analizon që nga zanafilla e tyre nëpër qytetet bregdetare shqiptare, duke tërhequr një paralele në mes zhvillimit të këtyre institucioneve në Italinë veriore dhe Dalmaci në njërën anë dhe në Italinë jugore dhe në trojet shqiptare, në anën tjetër, studim, që deri tani është ndër më të kompletuarit, përkundër botimeve të M. Shuflajt, L. Nadin dhe ndonjë tjetri.
Qëllimisht u ndalëm te vepra madhore e Át Zef Valenitnit, sepse viteve të fundit po shfrytëzohet puna e tij, dorëshkrimet dhe informacionet tjera, të mbledhura nga ai, dhe sidomos, disa studiues të huaj, (por jo vetëm), nuk citojnë apo japin ndonjë informacion se kanë shfrytëzuar punën dhe veprën e tij.
Kësaj radhe ne kemi përgaditur për botim, një dokument origjinal që është edituar e botuar, me lëshime e gabime në disa editime si te: Š. Ljubić (1874), Z, Valentini (1973), O. J. Schmit (1999 e 2000)…, etj, por që asnjëher deri me sot nuk është botuar në gjuhën shqipe.
Ne së bashku me faksimilin e origjinalit, botojmë edhe tejshkronjëzimin një gjuhën latine dhe përkhtimin në gjuhën shqipe. (Shpresojmë se “Lalë Zefi,” do mbetet i kënaqur”).
Ky dokument – diplomë, sot ruhet në: Biblioteca Museo Correr, të Venedikut me vendodhje/sginaturë: Biblioteca Museo Correr, P.D. 666 c., no 43. Dokumenti-diploma është e shkruar në pergamen fin, origjinal, dhe ka dimensione: vertikalisht 28.4 e horizntalisht 35.7 cm. Në dokument është vula nga dyelli i kuq, e cila është shtypur në letër, e pasataj e ngjitur në pergamen, poshtë, në mes të tekstit. Për fatë të mirë, vula është në gjendje të regullt dhe pa problem mund të zbërthehen momentet helraldike dhe teksti që është në të.
Dokumenti-diploma ka 20 rreshta tekst. Dimensionet e tekstit të shkruar janë: 12 x 24.3 cm. Teksti është shkruar me stil humanist kancelareskt, italik, të shekullit XV-të. Në anën e djathë poshtë, pergameni është i dëmtuar, aty ku është i shënuar emri i “cancelarit” që ishte edhe “scribesi” i diplomës: A[ndreas] Landi, nga Tivari. Dokumenti-diploma është kryesisht në gjendje të mirë, përkundër disa dëmtimeve të vogla që janë shkaktuar na palosja, kur është dërguar te imzot kryeipeshkëv Pal Engjëlli, dhe sot lexohet pa vështërsi. Shkurtesat e shumta të kohës, paraqesin problem në lexim dhe interpretim të drejtë të këtij dokumenti, për ata që nuk kanë njohuri paleografike dhe të gjuhës latine.
Dokumentin e ka lëshuar “Gabriel Trevizano, proveditor, për shumë të ndriturin dhe shumë të shkëlqyerin zotin dukal të Venedikut në viset e Shqipërisë” dhe i drejtohet kryeipeshkvit të Durrësit, imzot Pal Engjëllit. Në vijim janë të shkruara dhe shënuara radhazi lëvdatat për meritat e imzot Pal Engjëllit, për kontributin e tij dhe shërbimet e bëra për llogari të Senjorisë së Venedikut, duke mos kursyer asgjë, as jetën, as shëndetin e as pasurinë.
Në një pjesë të këtij dokumenti shkruhet se: Ai [imzot Pal Engjëlli] as nuk mori parasysh rrezikun e jetës për shkak të murtajës që në këto kohë është përhapur nëpër mbarë Dalmacinë dhe në tokat venedikase as shpenzimet dhe mundimet, por të gjitha këto udhëtime i përballon me shpenzimet e veta personale që pa dyshim arrijnë deri në dhjetëmijë dukatë. Për të vazhduar edhe me një moment mjaft interesat, i cili jo rrallë, kryesisht nga studiusit shqiptar që asnjëher nuk e kanë pasur në dorë dokumenti origjnal, është quajtur si “apokrif” ose “falsifikat” për të shkruar deri në ekstrem se “është fabrikim i familjes së Engjëlloreve”!
Për fat të mirë, na është ruajtur origjinali, autograf, në pergamen, me vulë origjinale të kohës, që largon çfardo dyshimi dhe njëher e mirë mbyll këtë diskutim që është i dëmshëm dhe i paargumentuar nga persona që nuk i duan të mirën popullit shqiptar dhe familjeve fisnike shqiptare nga mesjeta, përkatësisht nga shekulli i XV-të, për të cilin tani po flasim, jo për shekuj të mëvonshëm.
Në fund të dokumentit gjejmë emrin e scribesit dhe datën e lëshimit të këtij dokumenti me 25 korrik 1465, në portin e Tivarit.
Tejshkronjëzimi në gjuhën latine i dokumenit-diplomës nga 25 korriku 1465
Nos Gabriel Trivisano, pro illustrissimo et excellentissimo Ducali Domino Venetiarum in partibus Albaniae provisor.
Universis et Singulis
Ad quos presentes advenerint notum facimus et manifestum, quod postquam de mandato prelibati Illustrissimi dominii nostri Albaniam petivimus expeditioni contra Turchos hac via provisuri Reverendissimum in Christo patrem et dominum dominum Paulum Angelum, Archiepiscopum Dyrrhachien, illius devotionis et animi cognovimus in rem publicam nostri dominii, ut, si venetus patricius esset aut de statu proprio non secus curare.
Nam is consilio et opera sua effecit ut Illustris dominus Scandarbey Turchis bellum intullerit, cum quibus iam pacem inierat ac nostro dominio amore federeque se strinxerit, is nostro rogatu, bis Italiam propriis sumptibus petiit Orator domini Scandarbey memorati ad Serenissimum Regem Ferdinandum et semel ad Illustrem dominum ducem Mediolani, ut huic expeditioni adversus Impios Turchos sua legatione proficeret huic in castris locisque aliis ubi opus fuit persone eius neque labores neque expense defuerunt.
Is magnificum dominum Lecham Duchainum ab obedientia et foedere Turchi sua prudentia, laboreque amovit dominio nostro ipsique domino Scandarbey federe colligavit.
Is rectores nostri dominii in Dyrrhachio et Alexio cum eodem domino Scandarbey sepenumero reconciliavit.
Dum insolentias contra ipsum dominum facerent, is nequem sanus, nequem infirmus equitare pro premissis ad honorem commodumque domini nostri ad omnem requisitionem nostram, neque estatis neque iemis tempestate recusavit.
Is denique cum diebus proximis prefatus dominus Scandarbey querimoniam nobis adversus dominium nostrum propter multa sibi promissa in hac expeditione et non servata haberet persuasione nostra proficiscitur impresentiarum Orator predicti domini, ad Illustrissimum dominium ne si quippiam alius propter accederet, infecta magis inficeret que scandalo essent, nec periculum vite propter pestilentiam que per totam Dalmatiam et Venetias hac tempestate viget nec expensas labores vitat Omnibus his itineribus propriis expensis militando que non dubitamus ascendere ad decem millia ducatos.
Que res ut successoribus nostris ac rectoribus dominii nostri note fiant dominumque Archiepiscopum memoratum pro meritis suis et devotionem in rem publicam ipsius dominii nostri magnifaciant et merito venerentur, ac ei in his que poterunt morem gerant pro officio suo has litteras duximus conficiendas.
In quorum omnium fidem presentes fieri iussimus, et bulla nostra Sancti Marci Impressione muniri.
Data in portu Antibari, die XXV. mensis Iulii, MCCCLX quinto
A. Landi, cancellarius mandato subscripsi.
Përkthimi në gjuhën shqipe i dokumentit-diplomës nga latinishtja
Ne Gabriel Trevizano, proveditor për shumë të ndriturin dhe shumë të shkëlqyerin zotin dukal të Venedikut në viset e Shqipërisë.
Ju bëjmë të ditur dhe njoftojmë të gjithë ata, të cilëve do t’u bjerë në dorë kjo letër se, mbasi me urdhërin e të lartit dhe shumë të ndriturës Sinjorisë sonë kërkuam nga shumë të ndriturit dhe të nderuarit zotërinjtë tanë në Shqipëri që të sigurohej rruga për fushatën kundër turqve.
Njohim për punët e republikës sonë të Sinjorisë, për shkak të devocionit dhe të shpirtit e tij, shumë të nderuarin në Krishtin, atin dhe zotërinë, zotin Pal Engjëllin, kryeipeshkvin e Durrësit, me qëllim që ai kujdeset për statusin e vet dhe jo ndryshe, si me këshilla ashtu edhe me veprat që ai ka kryer, kur i ndrituri zoti Skenderbe u shpalli luftë turqve, me të cilët tashmë ka bërë paqe, dhe u lidh me Sinjorinë tonë me dashuri e me besë dhe me kërkesën tonë, oratori i përmendur, z. Skënderbe, shkoi dy herë në Itali me shpenzimet e veta personale te shumë i ndrituri, mbreti Ferdinand dhe një herë tek i ndrituri zoti duka i Milanit, me qëllim që me përfaqësinë e vet t’i sillte një shërbim kësaj fushate kundër turqve mizorë, në kështjella dhe në vende të tjera, ku të ishte nevoja, pa i munguar as njerëzit, as përpekjet, apo shpenzimet e duhura.
Ai me urtësinë e vet dhe me përpjekje të madhe e largoi Lekë Dukagjinin nga bindja dhe lidhja me turqit dhe e bashkoi me anë të besës me Sinjorinë tonë dhe me vetë zotin Skenderbe.
Ai ka pajtuar shpesh edhe rektorët e Sinjorisë sonë në Durrës dhe Lezhë me vetë zotin Skenderbe. Ndërsa ata bënin veprime arrogante kundër atij zoti, ai, si shëndoshë si i sëmurë nuk kursehej as dimër as verë të udhëtonte kaluar, sipas kushteve për nderin dhe për mirëqenien e Sinjorisë sonë, sipas të gjitha kërkesave tona.
Së fundi, në ditët e mëtejshme zoti i lartpëmendur Skenderbe, kishte një ankesë me ne kundër Sundimit tonë për shkak të shumë premtimeve që iu bënë atij për këtë fushatë, por që nuk u mbajtën, dhe me këshillën tonë ai niset menjëherë si përfaqësues i zotit të lartpërmendur, tek shumë e ndritura Sinjori me qëllim që, po të interesohej kush tjetër për këtë çështje, të mos i prishte punët më tepër se ç’ishin prishur, gjë që do të ishte një skandal.
Ai as nuk mori parasysh rrezikun e jetës për shkak të murtajës që në këto kohë është përhapur nëpër mbarë Dalmacinë dhe në tokat venedikase as shpenzimet dhe mundimet, por të gjitha këto udhëtime i përballon me shpenzimet e veta personale që pa dyshim arrijnë deri në dhjetëmijë dukatë, dhe këtë duhet ta dijnë pasardhësit tanë dhe rektorët e Sinjorisë sonë dhe duhet ta çmojnë shumë dhe ta respektojnë me të drejtë zotin kryeipeshkëv të përmendur, për meritat e tij dhe për devocion ndaj Republikës Sinjorisë sonë, dhe aty kur të kenë mundësi të shkojnë sipas vullnetit të tij, si detyrë që e kanë, duke përpiluar këtë letër që ne kërkuam.
Për dëshmi të gjithë këtyre veprimeve dhamë urdhër që të përgatitej kjo shkresë dhe të përforcohej me vulën tonë të Shën Markut.
Lëshuar në portin e Tivarit, me datë 25 korrik, në vitin njëmijë e katërqind e gjashtëdhjetë e pesë.
Nënshkroi A. Landi, kancelar i urdhëruar.