Në dorëshkrimin e Kodikut Mss. T. 496 me titull “De Romanorum Magistratibus” i 5 nëntorit 1465 janë dy ilustrime cilësore dhe tepër të rëndësishme për historinë e mesjetës shqiptare në përgjithësi dhe për Gj. K. Skenderbeun në veçanti. Sipas një studiuesi shqiptar këto “dy ilustrime mjaft domethënëse me tematikë arbërore” gjenden në faqen parë të Kodikut 1r dhe në faqen e fundit f. 32r, të cilat janë të punuara me mjeshtri dhe profesinalizëm të lartë. Është mëse e dukshme që autori, e ka parë me sytë e tij Gjergj Kastriotin Skenderbeun dhe ne mendojmë se nuk qëndron pohimi se “portreti i Skendeebut është kopje nga një dorëshkrim tjetër!” Miniatura në f. 1r siç e vëren një studiues shqiptar është e “një prifti dominikan që i dhuron” dorëshkrimin e kodikut “një princi shqiptar” që ne mendojmë se ky pohim nuk qëndron nëse shikojmë me kujdes miniaturën, duke studiuar veshjen e pranuesit të dorëshkrimit të Kdoikut. Duke ndjekur ngjarjet historike dhe duke analizuar faktet e datat rreth këtij dorëshkrimi, ne arrijmë në përfundim se në miniaturë është Gherardo di Giovanni Maffei nga Volterra (1398–1466) dhe jo “një e një princ shqiptar!”

Dr. Musa Ahmeti
Center for Albanian Studies
Budapest

Studimet dhe hulumtimet shkencore për epokën e Skënderbeut, në arkiva e biblioteka shtetërore e private, muze e koleksione të ndryshme vazhdojnë të japin rezultate të reja në fusha dhe lëme të ndryshme të historiografisë. Jo vetëm me fitoret e tij për mbrojtjen e krishtërimit nga perandoria osmane, por edhe me personalitetin e tij, Skënderbeu ka vulosur jo vetëm kulturën dhe historiografinë e kohës së tij, por edhe atë të periudhave pasardhëse, gjë që vërehet në larminë dhe pasurinë e padefinuar akoma të dokumenteve, dorëshkrimeve dhe veprave të shkruara për të anembanë Evropës e më gjërë. Jeta dhe vepra e Skënderbeut është përdorur kryesisht si shembull frymëzues për shumë popuj të tjerë, të cilët të ndodhur në robëri, qoftë nën sundimin turk apo edhe nën sundime të tjera, luftuan gjatë shekujve për liri dhe çlirim kombëtar. Duke pasur pothuajse gjithmonë një mision të tillë, sigurisht që me kalimin e kohës, figura e Skënderbeut ka pësuar edhe transformime në përputhje me politikat e caktuara të promovuesve të figurës së tij. Si rezultat miti i krijuar për Skënderbeun në raste të caktuara është kaq i larmishëm saqë të duket sikur figura e Skënderbeut jeton diku midis ëndrrës për liri dhe imagjinatës. Nga një këndvështrim i tillë, dokumentet më të hershme që janë më afër realitetit kohor, kanë një vlerë tepër të rëndësishme dhe të veçnatë për historiografinë, sepse ato na sjellin më afër të vërtetën, duke na larguar nga pasaktësitë, shtrembërimet dhe idealizimet e tepruara që në raste të caktuara shkojnë deri në ekstreme të skajshme.
Në disa raste, përpjekjet e historianëve për çmitizimin e figurës së Gj. K. Skenderbeut kanë bërë që ajo të kalojë nga një skajshmëri në tjetrën, duke mos i përballuar kohës dhe të vërtetës shkencore-historike. Në këtë kuadër vlen të përmendet edhe njëherë pohimi i F. Nolit “Çdo heroi në histori i është dashur të kalojë përmes tri fazave: të glorifikimit, të asgjësimit dhe të rivlerësimit. Kjo do të thotë se në fillim, ai është ngritur në qiell prej admiruesve të tij; pastaj është dërrmuar në mënyrë të pamëshirshme prej kritikuesve të tij; dhe, më në fund, është nxjerrë përsëri në shesh, nga varri, me durim, me mundim dhe me mëshirë është vënë në vendin që i takonte prej historianëve të arsyeshëm, që s’kanë qenë verbuar as prej fanatizmit të admiruesve të heroit, as prej tërbimit të kritikuesve të tij.”
Studiuesët dhe historianët shqiptarë por edhe të huaj, gjatë gjithë kohës, kanë hamendësuar në lidhje me portretin autentik të Gjergj Kastriotit Skenderbeut, duke mos pasur në dorë, qoftë edhe një të tillë, origjinal nga koha kur jetoi heroi kombëtar shqiptar.
Shpresat për të gjetur një portet autentik të kohës, shpesh kanë bërë që disa historianë të bëjnë vlerësime të gabuara për portrete të ndryshme, origjina e të cilave ishte e dyshimtë. Megjithatë, përfundimisht, kësaj radhe kemi në dorë një portret origjinal, autentik, të kohës, kur jetoi Gj. K. Skenderbeu, nga 5 nëntori 1465, i cili ruhet në një dorëshkrim autograf, të një autori anonim, në Londër.
Ne nuk kemi arritur të sigurojmë informacione për origjinën e tij të mëhershme, pronarin ose pronarët, vendin ku është shkruar, kohën ose mënyrën se si kishte arritur ky dorëshkrim në Londër, etj, [të cilat shpresojmë se do bëhen në të ardhmen gjatë studimeve dhe kërkimve të reja derisa po përgatitet për botim dorëshkrimi komplet], përkundër përpjekve të shumta, jo vetëm tonat por edhe të kolegëve e studiuesve të tjerë. [Me këtë rast u shpreh konsideratat dhe mirënjohjen time edhe studiuesve shqiptarë: dr. K. Naska, Sh. Sinani dhe E. Lala të cilët më ndihmuan me të dhëna dhe informacione të ndryshme, qoftë nga Biblioteka Mbretërore e Belgjikës, ajo e Vjenës dhe BAV dhe DPA].
Në katalogun: “Rare Books and Early Mss. Davis et Orioli” që njëherazi është përshkrimi i parë i njohur deri me sot për dorëshkrimin ku ndodhet portreti i Skenderbeut, nuk jepen informacione dhe hollësi të tjera, por përshkruhet si “vepër anonime në latinisht për priftërinjtë, magjistrat dhe zyrtarët romanë, dorëshkrim i iluminuar në vellum, me një shkrim të bukur kursiv humanist” duke lënë të pazgjidhur historinë dhe rrugën që ka kaluar ky dorëshkrim deri sa ka arritur në Londër.
British Library disponon një komplet të plotë të katalogjeve që kanë bërë, Davis dhe Orioli. Në këtë katalog, në zërin 166, në faqen 13, nën numrin rendor 43, janë të dhënat për dorëshkrimin ku ruhet portreti i Gjergj Kastritotit Skenderbeut dhe poshtë, në të djathë është i shënuar edhe çmimi fillestar prej £750.
Davis dhe Orioli e kishin identifikuar tekstin e dorëshkrimit në gjuhën latine me autor Domenico Fiocchi (Andreas Dominicus Floccus). Domenico Fiocchi ishte nxënës i Emanuel Krisolorës. Më vonë bëhet jurist dhe humanist i njohur, për t’u emëruar kanonik i Firencës në vitin 1427 dhe më vonë edhe sekretar i papës Eugeni IV. Vdes në Firence në vitin 1452. Është autor i shumë veprave, të cilat kryesisht u botuan post mortum; ndërkohë që ka lënë shumë dorëshkrime të cilat edhe sot e kësaj dite janë të pabotuara.
Autorët e katalogut Davis dhe Orioli kanë gabuar rëndë kur dorëshkrimin ku ruhet portreti i Gjergj Kastritotit Skenderbeut dhe një të dytë, atë që mban datën 14 gusht 1465, dhe që sot ruhet në Bibliotekën Muzeut të Victorias dhe Albertit, në Londër, ia atribuojnë Domenico Fiocchi (Andreas Dominicus Floccus) si vepra të tij. Një gjë e tillë është e pamundur dhe jo logjike, ngase D. Fiocchi kishte vdekur në vitin 1452, ndërsa të dy dorëshkrimet autografë, janë nga gjysma e dytë e vitit 1465, përkatësisht, 14 gushti dhe 5 nëntori. Si duket një ngatërresë e tilla ka ndodhur, kur Davis dhe Orioli pohojnë se D. Fiocchi “kishte shkruar këtë tekst para vitit 1443 me pseudonimin ‘Lucius Fenestella dhe u botua (me këtë emër) në vitin 1475.” [Një gabim të ngjashëm bën edhe dr. Sh. Sinani, duke u mbështetur te Davis dhe Orioli].
Ne kemi bërë një krahasim të dorëshkrimeve të Domenico Fiocchi (Andreas Dominicus Floccus) që ruhen në Biblioteken Apostolike të Vatikanit, me dy dorëshkrimet që i atribuohen atij, dhe jemi të bindur se nuk janë të të njëtit autor, ngase dy dorëshkrimet që ruhen në Londër, janë identike si për nga shkurtesat, kaligrafia, shenjat e interpunktimit, inicialet dhe paraqitja paleografike, gjë që nuk mund të thuhet për dorëshkrimet e Fiocchi-t. Pas këtyre analizave dhe krahasimeve të bëra, ne mendojmë, se dorëshkrimet e Londrës, assesi nuk mund t’i atribuohen Fiocchi-t, por ato janë me autor anonim.
Dorëshkrimi i Londrës në gjendjen e sotme, është i lidhur me kopertina kartoni të forta, ngjyrë kafe të errët, me një nuancë vishnje, ndërsa kurrizi është prej lëkure, ngjyrë kafe të çelët. Katër faqet e para dhe të fundit janë boshe, ngase janë vënë në kohën e mëvonëshme dhe u takojnë kopertinave kur është bërë lidhja e re, aty nga fundi i shekullit XIX.
Dorëshkrimi është shkruar në pergamen të butë e fin, ku vërehen vijat e rreshtave të secilës fletë. I tërë dorëshkrimi është i shkruar me ngjyrë kafe nga një dorë e vetme. Ka një paginim, lart në të djathtë, që fillon nga f. 1r dhe vazhdon deri në f. 32,v pra gjithsej 64 faqe.
Dorëshkrimi ka dimensione: 30.8 x 20.6 cm, ndërsa dimensionet e shkrimit në faqet e Kodikut janë 20 x 11.9 cm. Është në gjendje të mirë, edhe pse lartë në të djathë, është pak i dëmtuar nga lagështira. Shkrimi është humanist kursiv-italik i kohës, me shkurtesa të shumta gjë e zakonshme për kohën kur u shkrua, gjysma e dytë e shekullit të XV.
Faqja e parë e dorëshkrimit është e ilustruar, përkatësisht iniciali [nistorja] i parë, por edhe këndet e tërë faqes 1r, me motive floreale, të praruara në flori, ndërsa inicialet e tjera janë më të vogla dhe zakonisht janë me dy ngjyra blu e errët dhe e kuqe. Dorëshkrimi është datuar nga vetë autori dhe mban datën 5 nëntor 1465, e cila ndodhet në rreshtin e fundit të faqes 32v.
Portreti i Gjergj Kastriotit Skenderbeut nga 5 nëntori i vitit 1465, ndodhet në f. 32r dhe ka dimensione: horizontalisht 17.6 cm dhe vertikalisht 15.9 cm [17.6 x 15.9 cm].
Portreti është i rrethuar me nje dekoracion floreal, ndërsa në qendër ndodhet Gjergj Kastrioti Skenderbeu, i kthyer në profil, djathtas, me shikim në anën e djathtë. Është me mustaqe dhe mjekër të gjatë, të zbardhur dhe me flokë të shkurtëra. Në kokë mban një kapelë venedikase të lartë, të ashtuquajtur “alla Carmagnola” nga lëkura e kafshëve, me një shirit të gravuar poshtë, pa ndonjë dekorim të veçantë apo ndonjë shënim tjetër. Në qafë, vërehet jaka e një këmishe të bardhë mëndafshi. Të veshur ka një pelerine mëndafshi venedikase, të stilizuar me punime dore qëndisje, të zbukuruar me fije floriri, i vënë në rreth nga dy rradhë gjethesh.
Në brendi, prapa kokës së Gj. K. Skënderbeut dhe para fytyrës, në nivelin e hundës, ndodhen dy iniciale. Ai prapa kokës është një “E” ndërsa ai para fytyrës është një “V” [këto iniciale janë deshifruar fillimisht në katalogun: “Rare Books and Early Mss. Davis et Orioli” kopjen e të cilit pati mirësinë të na e dërgojë historiani anglez, dr. Noel Malcolm, të cilin e falënderojmë për këtë, dhe për ndihmën e kontributin tjetër si dhe për informacione dhe të dhëna rreth dorëshkrimit], të cilat supozohet të lexohen si: “E = Epirotarum /Epirota?/ dhe V = Victor.”
Portreti i Gj. K. Skenderbeut nga dorëshkrimi i Londërs, është krahasuar me portretet e mëvonshme të Gjergj Kastritotit Skenderbeut dhe ngjashmërinë më të madhe e ka me portretin që është botuar te vepra e Marin Barletit, “Historia de Vita et Gestis Scanderbegi Epirotarum Principis” Romë, 1506-1508, f. 4v, si dhe me medalionin e Zagrebit, fotografinë e të cilit ne e kemi botuar para disa kohësh në këtë gazetë, [ky medalion është prej bronzi me dimensione: 95 x 97 mm dhe peshon 169.96 gr, është punuar në Venedik në vitin 1449], dhe me skulpturën e Skenderbeut që ruhet në katedralen e Shibenikut, vepër e mjeshtrit shqiptar, Ndre Lleshit, te cilin po ashtu e kemi botuar ne, në këtë gazetë [paraqitja është ballore, me një kthim të lehtë djathtas. Skenderbeu, në kokë mban një kapelë venedikase të rrumbullakët, me thyerje para. Mjekren e ka të gjatë, shikim e fortë, përpara, ndërsa hundën karakteristike, shqiponjë. Ka dimensione: gjatësi: 39.7cm dhe gjerësi: 28.9cm].
Pra përfudnimisht, nuk kemi nevojë të imagjinojmë ose përftyrojmë një portret të Gjergj Kastriotit Skenderbeut nga koha e tij; nuk kemi nevojë të lëshohemi në paragjykime dhe hipoteza se kush portret është më afër kohës dhe epokës se heroit tonë kombëtar, sepse tashi kemi në dorë një tillë, gjë që nuk përjashton mundësinë të ekzistojnë edhe të tjerë, p.sh, siç tregon pohimi i Makiavelit nga viti 1467, se “sapo mbarova stemën e Skenderbeut, i bëra edhe një portret” [BAV].

FOTOT:

1 -Ilustrimi 1 – Potreti i Gj. K. Senderbeut

2 -Medalioni i Gj. K. Skenderbeut nga viti 1449 qe ruhet ne Zagreb

3 -F. 1r e Kodikut ku ruhet portreti i Gj. K. Skenderbeut

4 -F. 32r e doreshkrimit ku ndohet portreti i Gj. K. Skenderbeut

Origjinali i këtij dokumenti sot ruhet në Arkivin e Qytetit të Venedikut me signaturën: Archivio di Stato di Venezia. Venezia, Libri Commemoriales, VIII, f. 163^v-164^r, (Olim 165^v-166^r).- Në këtë dokument është dëshmuar autoriteti dhe pozita që kishte sundimtari i Durrësit, duka Gjergj Topia, i cili me veprime diplomatike, arrin të sigurojë më të mirën e mundshme, për momentin, per veten, qytetin e Durrësit dhe qytetarët tjerë, që ai i kishte nën sundim. – Gjergj Topia kërkonte nga Sinjoria e Venedikut që “t’i jepnim liri e kompetencë sigurimi për të sjellë gjithë ata shqiptarë që donin të qëndronin dhe të banonin në Durrës, me familjet dhe me pasuritë e veta.”

Prof. Dr. Musa Ahmeti

Center for Albanian Studiues

Budapest

Shkeulli i XIV ishte me zhvillime dramatike ku dominonte rreziku nga sulmet e perandorisë Osmane dhe pushtimi nga ana e saj, i territoreve shqiptare. Të ndodhur në një pozitë të tillë, feudalët dhe sundimtarët shqiptar, finsikëria e lartë e qyteteve dhe të tjerët, shikonin të gjitha mundësit që lejonin rrethanat dhe koha për t’u mbrojtur dhe për të larguar këtë rrezik. Nuk kishte shumë mundësi e zgjedhje.

Si dëshmi të një situate të tillë të kohës, kësaj radhe kemi përagtitur për botim, dokumentin origjinal, të marrëveshjes në mes të sundimtarit dhe dukës së Durrësit Gjegj Topisë dhe Senjorisë së Venedikut për dorëzimin e Durrësit në “mbrojte” të kësaj të fundit. 

Së bashku me përkthimin në gjuhën shqipe që botohet për herë të parë, ne sjellim edhe tejshkronjëzimin në gjuhën latine dhe ilsutirmet përkatëse.

Duke u ndodhur para një rreziku permanent të sulmeve të turqve dhe të të tjerëve, sunduesi i Durrësit, duka Gjergj Topia, kishte dërguar te përfaqësuesi i Sinjorisë së Venedikut, Saracen Danduli “të nderuarin atin don Gjonin, me hir të Zotit dhe të Selisë Apostolike, kryeipeshkëv i Durrësit, dhe burrat e nderuar Filip Bareli nga Venediku, Filip de Zaperinisin qytetar të Durrësit si përfaqësues të vet për të kërkuar me këmbëngulje në emër të tij që të kemi mirësinë që t’i miratojmë dhe t’i ratifikojmë këto konventa dhe pakte me anën e letrës sonë të hapur për ngushëllim të tij dhe të popullit të atij qyteti.” [reverendum patrem dominum Joannem, Dei et Apostolicae Sedis gratia archiepiscopum Durachiensem, et circumspectos viros Philippum Barelli de Venetis prothovestarium et Philippum de Zaperinis civem Durachii in suos ambasiatores cum magna instantia suo nomine requirentes quatinus placeret nobis dictas conventiones et pacta per nostras Patentes litteras approbare et ratificare pro consolatione sua et populi dictae Civitatis].

Pas përfundimit të negociatave, pasi palët ishin dakorduar, u morën vesh që të bëhet dorëzimi i kështjellës së qytetit të Durrësit “në praninë e zotit Gjon, me hir të Zotit kryeipeshkv i Durrësit, (kryeipeshkëv i Durrësit ishte Joannes de Panella i zgjedhur më 28 shtator 1388 i cili kishte sherbyer në këtë kryeipeshkvi der më 3 qershor 1394. Shih: C. Eubel, Hierachia Catholica…, 1913, vëll. I, f. 232; P. B. Gams, Series episcoporusm…, 1873, f. 407), të z. Filip Barelos nga Venediku, të z. Almoro Barbaro nga Venediku, të mjeshtrit Nikolla, birit të njëfarë Françisko nga Seravale, të mjekut z. Jakomel Boatelos nga Venediku, të priftit Andriolo nga Venediku, të dëshmitarëve të ftuar dhe të kërkuar, fisniku dhe i nderuari z. Gjergj Topia, sundimtari i Durrësit i dha dhe i dorëzoi kështjellën e Durrësit me pëlqimin dhe vullnetin e vet, fisnikut dhe të nderuarit zotit Saraceno Dandulo. [presentibus domino Joanne, Dei gratia archiepiscopo Durachii, domino Philippo Barello de Venetiis, domino Almoro Barbaro de Venetiis, magistro Nicolao filio quondam Francisci de Seraualle, medico, domino Iacomello Boatello de Venetiis, presbytero, Andriolo de Venetiis,  testibus convocatis et rogatus, nobilis et egregius dominus Georgius Thopia, dominus Durachii, dedit et tradidit castrum Durachii de consensu et voluntate sua nobili et egregio viro domino Saraceno Dandulo]. 

Në këtë dokument është dëshmuar autoriteti e pozita që kishte sundimtari i Durrësit, duka Gjergj Topia, i cili me veprime diplomatike, me anën e një delegacioni përfaqësuesish të tij, arrin të sigurojë më të mirën e mundshme, për momentin, per veten, qytetin e Durrësit dhe qytetarët tjerë, që ai i kishte nën sundim.

Me mjaft interes është fakti se “si vetë z. Gjergj, ashtu edhe Sinjoria e Venedikut të detyrohen të ruajnë statutet dhe rregullat e qytetit të Durrësit, [dominus Georgius quam Dominatio Venetiarum teneantur servare statuta et ordines dictae Civitatis Durachii],” gjë që tregon se edhe Durrësi kishte statutet e veta, ashtu si Shkodra e Drishti, dhe ato duhej të ruheshin dhe të respektoheshin edhe nga Republika e Venedikut.. 

Mjaft domethënës është fakti se Gjergj Topia, kishte kërkuar një favor, përmes përfaqësuesve të tij, të cilën po negocionin dorëzimin e qytetit të Durrësit, te Sinjoria e Venedikut. Ai kërkonte që Sinjoria e Venedikut “t’i jepnim liri e kompetencë sigurimi për të sjellë gjithë ata shqiptarë që donin të qëndronin dhe të banonin në Durrës, me familjet dhe me pasuritë e veta.” Kjo kërkesë ishte pranuar dhe njëkohësisht Gjergj Topisë, i ishte premtuar se “do të trajtohen butë, favorshëm dhe mirë si personat me gjithë pasuritë e tyre,  njëlloj si qytetarët e tjerë të këtij qyteti të Durrësit.” [Gjergj Topia vdes më 16 tetor të vitit 1392 në Durrës].

Tekstin e marrëveshjes dhe pakteve e kishte përgatitur Gjoni “i biri i të ndjerit Pixarin de Arimino, me autoritet perandorak, noter e gjykatës i rregullt, u ndodha pranë në të gjitha këto veprime të lartpërmendura edhe i shpalla edhe i nënshkrova me vulën time,” [Ego Joannes filius quondam Pizarini de Arimino, imperiali auctoritate notarius et iudex ordinarius, predictis omnibus et singulis presens interfui, subsripsi et publicavi signumque meum consuetum apponere posui].”

Noteri Gjoni i Ariminit, i cili kishte autoritet perandorak, që ishe edhe gjykatës i rregullt, shkruan se “për dëshmi të sa u tha më lart për një provë më të plotë dhamë urdhër që të përgatitej kjo letër dhe të përforcohej me vulën tonë të artë dhe të varur” [In quorum premissorum fidem et evidentiam pleniorem presentes nostras litteras fieri iussimus et bulla nostra aurea pendente muniri].” Këtë praktikë e gjejmë edhe në dokumente të tjera të kohës. Në fund të dokumentit është shënuar data: 18 gusht 1392 [Datum in nostro Ducali Palatio, anno Domini M.CCC.LXXXXII, mensis Augusti,  die decima octava, indictione XV].

Është mjaft interesant pohimi i L. Malltezit se Dogja i Venedikut, Anton Venerio, u akordoi një rrogë vjetore prej 30 dukatësh  “qytetarëve të nderuar të Durrësit”: Dhimitër Nesta (ipeshkëv i Durrësit); Tanush Topisë; kapedanit Guren Skuto (Schuto, Scuro), vojvodës Borilla (Burrilla, f. 163),  Andrea Muzakut, Aleks Rikardi di Marno, “për ti pasur ata pas vetës.” Shih: Luan Malltezi, Përpjekjet dhe synimet e Venedikut për pushtimn e Durrësit. (Les intentions et les tetatives de Venise pour occuper Durrës). Në: Studime historike. Akademia e Shkencave e RPSH. Instituti i Historisë. Tiranë: Akademia e Shkencave e RPSH, 1977, viti, XXXI (XIV), nr. 2, f. 145-173, këtu f. 159 e f. 163 shënon edhe: vëllait të peshkopit të Durrësit, Andrea Nesës e Progon Skuros. Origjnali i këtij dokumenti sot ruhet në Arkivin e Qytetit të Venedikut me signaturën: Archivio di Stato di Venezia. Venezia, Libri Commemoriales, VIII, f. 163^v-164^r, (Olim 165^v-166^r). Për këtë dokument kanë shkruar ose e kanë cituar apo botuar në mënyrë të pjesshme apo si tërsi edhe: Šime Ljubić, Lisitne o odnošajih izmedju južnoga slavenstva i Mletačke Republike. Knjiga IV. Od godine 1358 do 1403. (Monumenta spectantia historiam Slavorum Meridonalium. Volumen IV.). Zagreb: Jugoslavenska Akademija Znanosti i Umjetonsti, 1874, vëll. IV, f. 293-295, dok, 324 (18 gusht 1392); Shih edhe: Ludovicus Thallóczy, Constantinus Jireček et Emillianus de Sufflay. Acta et diplomata res Albaniae Mediae Aetatis Illustrantia. Volumen II. (Annos 1344-1406 continens). Vindobonae: Typis Adolphi Holzhausen, 1918, vëll. II, f. 120 A-B, dok. 480; [përmbledhje e shkurtër e dokumentit e shoqëruar me koment nga Sufflay]; Josephi Valentini S.J., Acta Albaniae Veneta saeculorum XIV et XV. Partis primae. Saeculum XIV complectens. Tomus secundus. Ab anno MCCCLXXXIV ad annum MCCCXCVI. Mediolani: Typis P. I. M. E., 1968, vëll. II, f. 154-157, dok. 451, (18. VIII. 1392).

Në vijim sjellim përkthimin në gjuhën shqipe të marrëveshjes për dorëzmin e Durrësit Venedikut në vitin 1392:

Konventat  dhe paktet e bëra midis të ndriturit dhe të fuqishmit Dukës, zotit Gjergj Topisë, sunduesit të Durrësit dhe zotit Saracen Dandulit në emër të shumë të ndriturës Sinjori të Venedikut nga kështjella e Durrësit

Anton Venerio, me hirin e Zotit dogjë i Venedikut, etj. 

Të gjithë dhe secili që është i pranishëm në të tashmen dhe në të ardhmen do të lexojë këtë letër të hapur tonën ta dinë më së miri se duke qenë se shumë i larti dhe i fuqishmi Gjergj Topia, sundimtar i Durrësit, princ katolik i cili për shkak të preve dhe plaçkitjeve të vazhdueshme të subjekteve të tij nga turqit kishte frikë se mos vetë qyteti duke u përbuzur për emrin e krishterë do të binte në duart e tyre duke shkaktuar humbjen e shpirtrave dhe të truprave të sa e sa besimtarëve të krishterë, për shpëtimin e qytetit dhe të popullit nën sundimin e tij, bëri disa konventa dhe pakte me fisnikun Saraceno Dandulon, kapedanin tonë të Gjirit. 

Për këtë midis tyre u bë një marrëveshje, instrument publik, dhe për këtë shkak vetë ky zotëri dërgoi tek ne të nderuarin atin don Gjonin, me hir të Zotit dhe të Selisë Apostolike kryeipeshkv i Durrësit, dhe burrat e nderuar Filip Bareli nga Venediku, protovestar dhe Filip de Zaperinisin qytetar të Durrësit si përfaqësues të vet për të kërkuar me këmbëngulje në emër të tij që të kemi mirësinë që t’i miratojmë dhe t’i ratifikojmë këto konventa dhe pakte me anën e letrës sonë të hapur për ngushëllim të tij dhe të popullit të atij qyteti. 

Prandaj, ne duke i ditur më së miri se sa të vërteta janë dyshimet dhe rreziqet e lartpërmendura dhe duke patur frikë që dëmet e rrënimet që do të pësonte qyteti dhe gjithë krishtërimi, nëse pashmangshmërisht do të binte në duart e të pabesëve në fjalë, me këshilltarët tanë po ratifikojmë, gratifikojmë dhe aprovojmë atë instrument të conventave dhe të pakteve dhe çdo gjë që përfshihet në të, dhe duam që të mbeten të pranuara, të vendosura dhe të qëndrueshme në çdo pikëpamje ashtu siç rezultojnë, duke premtuar që tashi se kundër këtyre konventave dhe pakteve nuk do të veprojnë as dhe kundërvihen as vetë zoti Gjergj nga Sinjoria, në të cilën nodhet tani për shkak të trazirave, as nuk do t’i trazojë apo të shqetësohet ose trazohet përtej përmbajtjes të pakteve të lartpërmendura deri sa të jetë gjallë në këtë botë dhe për sa kohë që do të na respektojë. [Kjo vlen edhe] anasjelltas për ato që na premtoi ne dhe që përmbahen shumë qartë në këtë dokument të pakteve dhe të konventave brendia e të cilave vazhdon me këto fjalë.

Në emër të zotit tonë Jezu Krishtit dhe të mbrojtësit tonë Shën Markut, Ungjilltarit, më njëmijë e treqind e nëtëdhjetë e dy, indikti i pesëmbëdhjetë. Në kështjellën e Durrësit, në praninë e zotit Gjon, me hir të Zotit kryeipeshkv i Durrësit, të zotit Filip Barelos nga Venediku, të zotit Almoro Barbaro nga Venediku, të mjeshtrit Nikolla, birit të njëfarë Françisko nga Seravale, të mjekut zotit Jakomel Boatelos nga Venediku, të priftit Andriolo nga Venediku, të dëshmitarëve të ftuar dhe të kërkuar, fisniku dhe i nderuari zoti Gjergj Topia, sundimtari i Durrësit i dha dhe i dorëzoi kështjellën e Durrësit me pëlqimin dhe vullnetin e vet, fisnikut dhe të nderuarit zotit Saraceno Dandulo, kryebashkiakut dhe prokuratorit si edhe kapedanit të përgjithshëm të Gjirit për Sinjorinë dukale të Venedikut me këto pakte dhe kushte:

Së pari, që të ngrihet simboli apo flamuri i Shën Markut në emër dhe në shenjë të Sinjorisë dhe të komunitetit venedikas. 

Gjithashtu Sinjoria të detyrohet të mbajë, të mbrojë dhe të mirëmbajë këtë kështjellë me pajisjet e veta, me njerëzit, mbrojtësit dhe rojtarët e vet. 

Gjithashtu që ata roje të thërresin dhe të kërkojnë mbrojtje në shenjë dhe në emër të të nderuait zotit Gjergj Topisë, sundimtarit të Durrësit. 

Po kështu, po të ketë nga ata që ishin arratisur mbasi kanë qenë caktuar në atë Kështjellë për sigurinë (mbrojtjen) e saj atëherë Sinjoria e lartpërmendur detyrohet t’ia dorëzojë ata zotit Gjergj.

Gjithashtu po të jetë se ndodhen jashtë qytetit nga ata që ngrenë krye kundër zotit Gjergj, vetë Sinjoria të kujdeset sa më shpejt që t’i pajtojë ata njerëz në favor të zotit Gjergj.

Gjithashtu në qoftë se rastësisht Sinjoria dërgon përfaqësues tek sunduesi i turqve (sulltani), vetë Sinjoria të marrë masat e duhura dhe të kujdeset që të vendosë paqen dhe harmoninë me zotin Gjergj të lartpërmendur.

Gjithashtu, nëse zotëria në fjalë ka ndërmend të burgosë disa nga nënshtetasit e vet, atëherë ai mund t’i dërgojë ata në kështjellë dhe Sinjoria të detyrohet t’i mbajë ata aty siaps dëshirës dhe vullnetit të zotërisë së lartpërmendur. 

Gjithashtu, që i lartpërmenduri zoti Gjergj mund të disponojë dhe mund t’i shpërndajë objektet e veta kishtare që ndodhen në kishën e kështjellës në fjalë dhe pasuritë e tjera të vetat të tundshme sipas qejfit dhe vullnetit të vet.

Gjithashtu, në qoftë se ndodh që zoti Gjergj ndahet nga kjo jetë, atëherë bujarët dhe besnikët po kështu edhe vasalët e tij të kenë mundësi të qëndrojnë, të shkojnë e të vijnë në qytetin e Durrësit pa ndonjë trazim e bezdisje.

  Gjithashtu, si vetë z. Gjergj, ashtu edhe Sinjoria e Venedikut të detyrohen të ruajnë statutet dhe rregullat e qytetit të Durrësit. 

Po kështu, fisniku dhe i nderuari z. Gjergj Topia, sundimtari i lartpërmendur i Durrësit, u betua me betim të shenjtë se do t’i respektojë dhe do t’i mirëmbajë të gjitha sa u shkruan më lart dhe pas vdekjes së tij, sikurse ka premtuar dhe po premton tani, qytetin e Durrësit do të lëshojë lirisht në duart dhe në pushtetin e Sinjorisë, e të komunitetit venedikas. Nga ana tjetër fisniku dhe i nderuari, zoti Saraceno Dandulo sindiku, prokuratori dhe kapedani i përgjithshëm i Gjirit u betua me betim të shenjtë në emër të Sinojrisë dhe komunitetit venedikas se do t’i respektojë dhe do t’i mirëmbajë sa u tha më sipër. 

Unë, Gjoni, biri i të ndjerit Pixarin de Arimino me autoritet perandorak noter e gjykatës i rregullt, u ndodha pranë në të gjitha këto veprime të lartpërmendura edhe i shpalla edhe i nënshkrova me vulën time. 

Veç kësaj, meqë i përmenduri zoti Gjergj me anën e përfaqësuesve të vet të sipërpërmendur ndër të tjera kërkoi prej nesh që të kishim mirësinë që për një nder të veçantë t’i jepnim liri e kompetencë sigurimi për të sjellë gjithë ata shqiptarë që donin të qëndronin dhe të banonin në Durrës me familjet dhe me pasuritë e veta.

Për këtë ne me këshillat tona të përmendura ia dhamë përgjigjen dhe pranojmë që, i ashtuquajturi zoti Gjergj, të mund të sigurojë shqiptarët në fjalë, të cilët duan të shpërngulen me familje e pasuri për të banuar në qytetin e lartpërmendur, dhe t’u premtojë se për sa kohë do të punojnë mirë për sa kohë do të sillen për nder e lavdi të Sinjorisë sonë dhe të zotit të tyre, me sigurinë më të plotë do të kenë mundësi të qëndrojnë e të banojnë këtu, sepse prej nesh do të trajtohen butë, favorshëm dhe mirë si persona me gjithë pasuritë e tyre njëlloj si qytetarët e tjerë të këtij qyteti të Durrësit. 

Për dëshmi të sa u tha më lart për një provë më të plotë dhamë urdhër që të përgatitej kjo letër dhe të përforcohej me vulën tonë të artë dhe të varur. 

Lëshuar në pallatin tonë dukal, në vitin e zotit 1392, në muajin gusht, me datë tetëmbëdhjetë, indikti i pesëmbëdhjetë.

*************

Në vijim sjellim tejshkronjëzimin në gjuhën latine të marrëveshjes:

Conventiones et pacta facta inter illustrissimem ac potentem ducem dominum Georgium Topiam, domini Durachii, et dominum Saracenum Dandulum nomine illustrissimi Venetiarum Dominii de Castro Dirachii.

Antonius Venerio, Dei Gratia dux Venetiarum etc. 

Universis et singulis tam presentibus quam futuris has nostras Patentes litteras inspecturis pateat evidenter, quod cum magnificus et potens dominus Georgius Topia dominus Durachii tamquam catholicus princeps et qui propter continuas predas et depopulationes suorum subditorum factas a Turchis timebat ne Civitas ipsa in contemptum nominis christiani pervenirent ad manus eorum cum perditione animarum et corporum tot fidelium christianorum pro salute sua ac Civitatis et populi sibi subiecti ad certas conventiones et pacta devenerit cum Nobili viro Saraceno Dandulo, captaneo nostro Culphi. 

De quibus inter eos contractum fuit publicum instrumentum; et ob hanc causam ipse dominus miserit ad nostram presentiam reverendum patrem dominum Joannem, Dei et Apostolicae Sedis gratia archiepiscopum Durachiensem,  et circumspectos viros Philippum Barelli de Venetis prothovestarium et Philippum de Zaperinis civem Durachii in suos ambasiatores cum magna instantia suo nomine requirentes quatinus placeret nobis dictas conventiones et pacta per nostras Patentes litteras approbare et ratificare pro consolatione sua et populi dictae Civitatis. 

Iccirco nos evidentissime cognoscentes vera fore dubia et pericula supradicta timentes damna et detrimenta que ipsa Civitas si pervenisset ad manus dictorum infidelium toti christianitati infalibiliter pervenissent cum nostris consiliis oportunis ipsum instrumentum conventionum et pactorum et omnia et singula in eo contenta ratificamus, gratificamus et approbamus ac grata rata et firma esse volumus in omnibus prout iacent, promittentes ex nunc contra ipsas conventiones et pacta non facere vel venire nec ipsum dominum Georgium de Domino in quo ad presens est inquietate vel molestare aut inquietari vel molestari facere ultra continentia pactorum predictorum donec vitam duxerit in humanis, et dum nobis observaverit, viceversa ea que nobis promisit et que in dicto instrumento pactorum et conventionum distinctius continentur Cuius tenor sequitur in haec verba:

In nomine domini nostri Jesu Christi ac protectoris  nostri Sancti Marci Euangeliste millesimo trecentisimo nonagesimo secundo, indictione decima quinta. In castro Durachii, presentibus domino Joanne, Dei gratia archiepiscopo Durachii, domino Philippo Barello de Venetiis, domino Almoro Barbaro de Venetiis, magistro Nicolao filio quondam Francisci de Seraualle, medico, domino Iacomello Boatello de Venetiis, presbytero, Andriolo de Venetiis,  testibus convocatis et rogatus, nobilis et egregius dominus Georgius Thopia, dominus Durachii, dedit et tradidit castrum Durachii de consensu et voluntate sua nobili et egregio viro domino Saraceno Dandulo, sindico et procuratore(!) ac capitaneo generali Culphi pro ducali Dominatione Venetiarum, his pactis et conditionibus videlicet. 

Primo, quod levetur insigne sive vexillum beati Marci nomine et vice dominationis et Communitatis Venetiarum. 

Item quod dominatio teneatur tenere, defendere et manutenere ipsum castrum suis munitionibus et hominibus, defensoribus et custodibus. 

Item quod ipsi custodes vocent et clament tutelam vice et nomine Egregii domini Georgii Thopie domini Duarachii. 

Item si aliqui essent fugitiui quod ad ipsum Castrum pro sui securitate irent quod predicta Dominatio teneatur illos in manibus dicti domini Georgii tradere. 

Item si aliqui essent extra civitatem ipsi Domino Georgio rebelles, quod ipsa Dominatio procuret et sollicitet illos reconciliare in favorem domini Georgii.

Item si a casu Dominatio transmitteret ambasiatorem ad dominum Turchorum, ipsa Dominatio provideat et procuret ponere pacem et concordiam cum predicto domino Georgio. 

Item si ipsi domino voluntas inesset aliquos suos subditos carcerari, quod possint illos mittere ad castrum et quod ipsa dominatio teneatur illos conservare ad libitum et voluntatem prefati domini. 

Item quod predictus dominus Georgius possit disponere ac distribuere res suas ecclesiasticas existentes in ecclesia dicti Castri et alia sua bona mobilia secundum libitum et voluntatem. 

Item si continget ipsum dominus Georgium emigrare ab hoc seculo quod nobiles et fideles ac vassalli sui possint stare, ire et redire, in dicta Civitate Durachii sine aliqua molestia et tedio.

Item quod tam ipse dominus Georgius quam Dominatio Venetiarum teneantur servare statuta et ordines dictae Civitatis Durachii. 

Item nobilis et egregius dominus Georgius Topia, dominus Dirachii suprascriptus, iuravit et sacramentavit observare et manutenere suprascripta et post eius mortem Civitatem Dirachii in manibus et potestate Dominationis sive Comunitatis Venetiarum libere devenire prout alias promisit et in presenti et contra nobilis et egregius vir dominus Saracenus Dandulo, sindicus et procurator ac capitaneus generalis Culfi, iuravit et sacramentavit vice et nomine Dominationis ac Communitatis Venetiarum observare et manutenere supradicta. 

Ego Joannes filius quondam Pizarini de Arimino, imperiali auctoritate notarius et iudex ordinarius, predictis omnibus et singulis presens interfui, subsripsi et publicavi signumque meum consuetum apponere posui. 

Insuper quia dictus dominus Georgius per suprasciptos suos ambasiatores inter alia requiri fecit a nobis quatinus dignaremur eidem concedere de gratia speciali quod habeat arbitrium et potestatem assecurandi omnes Albanenses quos reduceret ad standum et habitandum in Durachio in personis et bonis suis. 

Ad hoc cum dictis nostris consiliis sibi fecimus responderi sicque contenti sumus quod dictus dominus Georgius possit securitatem facere omnibus dictis Albanensibus qui se volent reducere cum personis et bonis suis ad habitandum civitatem antedictam eiusque promittere quod de quanto bene operabuntur et facient cum honore nostri Dominii et ipsius domini cum plenissima securitate poterunt ibi stare et habitare quia tractabuntur in personis et bonis suis a nobis et nostris omnibus dulciter, favorabiliter et benigne sicut alii cives dictae Civitatis Durachii.  

In quorum premissorum fidem et evidentiam pleniorem presentes nostras litteras fieri iussimus et bulla nostra aurea pendente muniri. 

Datum in nostro Ducali Palatio, anno Domini M.CCC.LXXXXII, mensis Augusti,  die decima octava, indictione XV.

Kësaj radhe ne kemi përgaditur për botim, një dokument origjinal që sot ruhet në: Biblioteca Museo Correr, të Venedikut me vendodhje/sginaturë:  Biblioteca Museo Correr, P.D. 666 c., n^o 43. Dokumenti është i shkruar në pergamen fin dhe ka dimensione: vertikalisht 28.4 e horizntalisht 35.7 cm. Në dokument është vula nga dyelli i kuq, e ngjitur në pergamen. Dokumenti është i lëshuar më 25 korrik 1465 në Tivar. Ne, së bashku me faksimilin e origjinalit, botojmë edhe tejshkronjëzimin një gjuhën latine dhe përkthimin në 

gjuhën shqipe. (Shpresojmë se “Lalë Zefi,” do mbetet i kënaqur”).

Prof. Dr. Musa Ahmeti

Center for Albanian Studies

Budapest

Venediku ruan një pjesë të mirë të “memories sonë kombëtare” në arkiva e biblioteka shtetërore, muze e insittucione kishtare të niveleve të ndryshme. Në fillim të viteve gjashtëdhjetë të shekullit të njëzet, (1967) Jezuiti nam-madh Át Zef Valentini (Iohannes, Giuseppe) me një përkushtim të jashtëzakonshëm filloi botimin e lëndës arkivore e cila ruhej në Venedik, ku pjesa dërmuese e saj, nuk ishte botuar kurrë, ose ishte botuar në mënyrë fragmentare ngas stuidiues e historianë të huaj, të cilët gjatë hulumtimeve për projektet e institucioneve të tyre, botuan edhe ndonjë (apo disa) dokumente për Shqipërinë e shqiptarët. 

Në planin e tij botues, për botimin e njërës prej kolanave më të njohura dhe më të mëdha, të botuara ndonjëherë, me dokumente për shekujt XIV-XV për Shqipërinë dhe shqiptarët, albanologu dhe studiuesi i mirënjohur italian, që e quante veten shqiptar, át Zef Valentini, kishte vendosur që kolanën e tij, ta përfundonte me vëllimin e 30-të, përkatësisht me dokumentin numër 9.699, i cili mban datën 2 mars të vitit 1468.

Kolana “Acta Albaniae Veneta–Aktet Shqiptaro-Venedikase” përmban në vetvete dokumente burimore, origjinale, autentike, të nxjerra nga Arkivi i Qytetit të Venedikut (Archivio di Stato di Venezia), për shekujt XIV-të dhe XV-të. Përkatësisht, vëllimi i parë i botuar në vitin 1967, fillon me dokumentin nr. 1 që mban datën 17 prill 1301 dhe vëllimi i 25-t përfundon me dokumentin nr. 7.665, që mban datën 31 dhjetor 1463 (në këtë vëllim janë edhe dy regesta, përkatësisht numrat e dok. 7.666 e 7.667, që nuk kanë datën e shënuar, por vetëm vitin!) Pra nga viti 1967 deri në vitin 1977, për njëmbëmbëdhjetë vite me radhë, janë botuar 25 vëllime me gjithsej 7.667 dokumente. Të tëra këto vëllime u botuan sa ishte gjallë át Zef Valentini. 

Studimi i epokave të caktuara, e në kuadër të tyre edhe i personaliteteve që vepruan e krijuan, luftuan dhe sakrifikuan jo vetëm karrierën, por edhe jetën e tyre, përbën një moment tepër të veçantë në historinë e popullit shqiptar. Në të shumtën e rasteve, për këto personalitete, veçanërisht për ata që nuk ishin shqiptarë, të dhënat dhe informacionet për jetën dhe veprat e tyre janë të shpërndara në dorëshkrime, kronika dhe dokumente burimore që ruhen nëpër shumë arkiva e biblioteka të Evropës, e rrallë ose fare pak në ato shqiptare. 

Në fushën e studimeve albanologjike dhe ballkanologjike, kontributi i át Zef Valentinit është i jashtëzakonshëm dhe ka një rëndësi të veçantë, sepse njihet si një prej “lavruesve të palodhun të albanologëve.” Ai ishte ndër studiuesit e rrallë që në mënyrë shkencore, të paanshme dhe pa paragjykime, duke u mbështetur në metoda shkencore, studioi mesjetën shqiptare, kulturën dhe traditën, duke nxjerrë në dritë dokumente, dorëshkrime dhe të dhëna të tjera burimore shumë të çmuara, pothuajse të pahulumtuara të historisë sonë kombëtare. 

Kontributi i át Valentinit në trajtimin e çështjes së ngritjes së dinastëve shqiptarë në Shqipërinë e Veriut dhe problemin e gjenezës së tyre, e zbërthen në atë mënyrë, që duke gjetur lidhje të ndryshme farefisnore, të gjakut apo martesore me bujarët fqinj, malazezë, kroatë, grekë, maqedonas, bullgarë apo sllavë, vëren ndikim të caktuar në organizimin e strukturës shtetërore shqiptare dhe institucionet e tjera që kishin një traditë të gjatë në këto treva. Krahas kësaj ai trajton edhe problemin e institucionit të notariatit, por edhe strukturën, formën dhe përmbajtjen e statuteve mesjetare shqiptare, gjithnjë duke u mbështetur në burime arkivore, për t’i krahasuar ato me të drejtën zakonore, të cilën e njihte për mrekulli, duke studiuar jo vetëm Kanunin e Lekë Dukagjinit, por edhe kanune të tjera. Statutet dhe notariatin, ai i analizon që nga zanafilla e tyre nëpër qytetet bregdetare shqiptare, duke tërhequr një paralele në mes zhvillimit të këtyre institucioneve në Italinë veriore dhe Dalmaci në njërën anë dhe në Italinë jugore dhe në trojet shqiptare, në anën tjetër, studim, që deri tani është ndër më të kompletuarit, përkundër botimeve të M. Shuflajt, L. Nadin dhe ndonjë tjetri.

Qëllimisht u ndalëm te vepra madhore e Át Zef Valenitnit, sepse viteve të fundit po shfrytëzohet puna e tij, dorëshkrimet dhe informacionet tjera, të mbledhura nga ai, dhe sidomos, disa studiues të huaj, (por jo vetëm), nuk citojnë apo japin ndonjë informacion se kanë shfrytëzuar punën dhe veprën e tij. 

Kësaj radhe ne kemi përgaditur për botim, një dokument origjinal që është edituar e botuar, me lëshime e gabime në disa editime si te: Š. Ljubić (1874), Z, Valentini (1973), O. J. Schmit (1999 e 2000)…, etj, por që asnjëher deri me sot nuk është botuar në gjuhën shqipe.

Ne së bashku me faksimilin e origjinalit, botojmë edhe tejshkronjëzimin një gjuhën latine dhe përkhtimin në gjuhën shqipe. (Shpresojmë se “Lalë Zefi,” do mbetet i kënaqur”).

Ky dokument – diplomë, sot ruhet në: Biblioteca Museo Correr, të Venedikut me vendodhje/sginaturë:  Biblioteca Museo Correr, P.D. 666 c., n^o 43. Dokumenti-diploma është e shkruar në pergamen fin, origjinal, dhe ka dimensione: vertikalisht 28.4 e horizntalisht 35.7 cm. Në dokument është vula nga dyelli i kuq, e cila është shtypur në letër, e pasataj e ngjitur në pergamen, poshtë, në mes të tekstit. Për fatë të mirë, vula është në gjendje të regullt dhe pa problem mund të zbërthehen momentet helraldike dhe teksti që është në të. 

Dokumenti-diploma ka 20 rreshta tekst. Dimensionet e tekstit të shkruar janë: 12 x 24.3 cm. Teksti është shkruar me stil humanist kancelareskt, italik, të shekullit XV-të. Në anën e djathë poshtë, pergameni është i dëmtuar, aty ku është i shënuar emri i “cancelarit” që ishte edhe “scribesi” i diplomës: A[ndreas] Landi, nga Tivari. Dokumenti-diploma është kryesisht në gjendje të mirë, përkundër disa dëmtimeve të vogla që janë shkaktuar na palosja, kur është dërguar te imzot kryeipeshkëv Pal Engjëlli, dhe sot lexohet pa vështërsi. Shkurtesat e shumta të kohës, paraqesin problem në lexim dhe interpretim të drejtë të këtij dokumenti, për ata që nuk kanë njohuri paleografike dhe të gjuhës latine.

Dokumentin e ka lëshuar “Gabriel Trevizano, proveditor, për shumë të ndriturin dhe shumë të shkëlqyerin zotin dukal të Venedikut në viset e Shqipërisë” dhe i drejtohet kryeipeshkvit të Durrësit, imzot Pal Engjëllit. Në vijim janë të shkruara dhe shënuara radhazi lëvdatat për meritat e imzot Pal Engjëllit, për kontributin e tij dhe shërbimet e bëra për llogari të Senjorisë së Venedikut, duke mos kursyer asgjë, as jetën, as shëndetin e as pasurinë. 

Në një pjesë të këtij dokumenti shkruhet se: Ai [imzot Pal Engjëlli] as nuk mori parasysh rrezikun e jetës për shkak të murtajës që në këto kohë është përhapur nëpër mbarë Dalmacinë dhe në tokat venedikase as shpenzimet dhe mundimet, por të gjitha këto udhëtime i përballon me shpenzimet e veta personale që pa dyshim arrijnë deri në dhjetëmijë dukatë. Për të vazhduar edhe me një moment mjaft interesat, i cili jo rrallë, kryesisht nga studiusit shqiptar që asnjëher nuk e kanë pasur në dorë dokumenti origjnal, është quajtur si “apokrif” ose “falsifikat” për të shkruar deri në ekstrem se “është fabrikim i familjes së Engjëlloreve”! 

Për fat të mirë, na është ruajtur origjinali, autograf, në pergamen, me vulë origjinale të kohës, që largon çfardo dyshimi dhe njëher e mirë mbyll këtë diskutim që është i dëmshëm dhe i paargumentuar nga persona që nuk i duan të mirën popullit shqiptar dhe familjeve fisnike shqiptare nga mesjeta, përkatësisht nga shekulli i XV-të, për të cilin tani po flasim, jo për shekuj të mëvonshëm.

Në fund të dokumentit gjejmë emrin e scribesit dhe datën e lëshimit të këtij dokumenti me 25 korrik 1465, në portin e Tivarit. 

Tejshkronjëzimi në gjuhën latine i dokumenit-diplomës nga 25 korriku 1465

Nos Gabriel Trivisano, pro illustrissimo et excellentissimo Ducali Domino Venetiarum in partibus Albaniae provisor. 

Universis et Singulis

Ad quos presentes advenerint notum facimus et manifestum, quod postquam de mandato prelibati Illustrissimi dominii nostri Albaniam petivimus expeditioni contra Turchos hac via provisuri Reverendissimum in Christo patrem et dominum dominum Paulum Angelum, Archiepiscopum Dyrrhachien, illius devotionis et animi cognovimus in rem publicam nostri dominii, ut, si venetus patricius esset aut de statu proprio non secus curare. 

Nam is consilio et opera sua effecit ut Illustris dominus Scandarbey Turchis bellum intullerit, cum quibus iam pacem inierat ac nostro dominio amore federeque se strinxerit, is nostro rogatu, bis Italiam propriis sumptibus petiit Orator domini Scandarbey memorati ad Serenissimum Regem Ferdinandum et semel ad Illustrem dominum ducem Mediolani, ut huic expeditioni adversus Impios Turchos sua legatione proficeret huic in castris locisque aliis ubi opus fuit persone eius neque labores neque expense defuerunt. 

Is magnificum dominum Lecham Duchainum ab obedientia et foedere Turchi sua prudentia, laboreque amovit dominio nostro ipsique domino Scandarbey federe colligavit. 

Is rectores nostri dominii in Dyrrhachio et Alexio cum eodem domino Scandarbey sepenumero reconciliavit. 

Dum insolentias contra ipsum dominum facerent, is nequem sanus, nequem infirmus equitare pro premissis ad honorem commodumque domini nostri ad omnem requisitionem nostram, neque estatis neque iemis tempestate recusavit. 

Is denique cum diebus proximis prefatus dominus Scandarbey querimoniam nobis adversus dominium nostrum propter multa sibi promissa in hac expeditione et non servata haberet persuasione nostra proficiscitur impresentiarum Orator predicti domini, ad Illustrissimum dominium ne si quippiam alius propter accederet, infecta magis inficeret que scandalo essent, nec periculum vite propter pestilentiam que per totam Dalmatiam et Venetias hac tempestate viget nec expensas labores vitat Omnibus his itineribus propriis expensis militando que non dubitamus ascendere ad decem millia ducatos. 

Que res ut successoribus nostris ac rectoribus dominii nostri note fiant dominumque Archiepiscopum memoratum pro meritis suis et devotionem in rem publicam ipsius dominii nostri magnifaciant et merito venerentur, ac ei in his que poterunt morem gerant pro officio suo has litteras duximus conficiendas. 

In quorum omnium fidem presentes fieri iussimus, et bulla nostra Sancti Marci Impressione muniri. 

Data in portu Antibari, die XXV. mensis Iulii, MCCCLX quinto 

A. Landi, cancellarius mandato subscripsi.

Përkthimi në gjuhën shqipe i dokumentit-diplomës nga latinishtja

Ne Gabriel Trevizano, proveditor për shumë të ndriturin dhe shumë të shkëlqyerin zotin dukal të Venedikut në viset e Shqipërisë. 

Ju bëjmë të ditur dhe njoftojmë të gjithë ata, të cilëve do t’u bjerë në dorë kjo letër se, mbasi me urdhërin e të lartit dhe shumë të ndriturës Sinjorisë sonë kërkuam nga shumë të ndriturit dhe të nderuarit zotërinjtë tanë në Shqipëri që të sigurohej rruga për fushatën kundër turqve.  

Njohim për punët e republikës sonë të Sinjorisë, për shkak të devocionit dhe të shpirtit e tij, shumë të nderuarin në Krishtin, atin dhe zotërinë, zotin Pal Engjëllin, kryeipeshkvin e Durrësit, me qëllim që ai kujdeset për statusin e vet dhe jo ndryshe, si me këshilla ashtu edhe me veprat që ai ka kryer, kur i ndrituri zoti Skenderbe u shpalli luftë turqve, me të cilët tashmë ka bërë paqe, dhe u lidh me Sinjorinë tonë me dashuri e me besë dhe me kërkesën tonë, oratori i përmendur, z. Skënderbe, shkoi dy herë në Itali me shpenzimet e veta personale te shumë i ndrituri, mbreti Ferdinand dhe një herë tek i ndrituri zoti duka i Milanit, me qëllim që me përfaqësinë e vet t’i sillte një shërbim kësaj fushate kundër turqve mizorë, në kështjella dhe në vende të tjera, ku të ishte nevoja, pa i munguar as njerëzit, as përpekjet, apo shpenzimet e duhura. 

Ai me urtësinë e vet dhe me përpjekje të madhe e largoi Lekë Dukagjinin nga bindja dhe lidhja me turqit dhe e bashkoi me anë të besës me Sinjorinë tonë dhe me vetë zotin Skenderbe. 

Ai ka pajtuar shpesh edhe rektorët e Sinjorisë sonë në Durrës dhe Lezhë me vetë zotin Skenderbe. Ndërsa ata bënin veprime arrogante kundër atij zoti, ai, si shëndoshë si i sëmurë nuk kursehej as dimër as verë të udhëtonte kaluar, sipas kushteve për nderin dhe për mirëqenien e Sinjorisë sonë, sipas të gjitha kërkesave tona. 

Së fundi, në ditët e mëtejshme zoti i lartpëmendur Skenderbe, kishte një ankesë me ne kundër Sundimit tonë për shkak të shumë premtimeve që iu bënë atij për këtë fushatë, por që nuk u mbajtën, dhe me këshillën tonë ai niset menjëherë si përfaqësues i zotit të lartpërmendur, tek shumë e ndritura Sinjori me qëllim që, po të interesohej kush tjetër për këtë çështje, të mos i prishte punët më tepër se ç’ishin prishur, gjë që do të ishte një skandal.

Ai as nuk mori parasysh rrezikun e jetës për shkak të murtajës që në këto kohë është përhapur nëpër mbarë Dalmacinë dhe në tokat venedikase as shpenzimet dhe mundimet, por të gjitha këto udhëtime i përballon me shpenzimet e veta personale që pa dyshim arrijnë deri në dhjetëmijë dukatë, dhe këtë duhet ta dijnë pasardhësit tanë dhe rektorët e Sinjorisë sonë dhe duhet ta çmojnë shumë dhe ta respektojnë me të drejtë zotin kryeipeshkëv të përmendur, për meritat e tij dhe për devocion ndaj Republikës Sinjorisë sonë, dhe aty kur të kenë mundësi të shkojnë sipas vullnetit të tij, si detyrë që e kanë, duke përpiluar këtë letër që ne kërkuam. 

Për dëshmi të gjithë këtyre veprimeve dhamë urdhër që të përgatitej kjo shkresë dhe të përforcohej me vulën tonë të Shën Markut. 

Lëshuar në portin e Tivarit, me datë 25 korrik, në vitin njëmijë e katërqind e gjashtëdhjetë e pesë.

Nënshkroi A. Landi, kancelar i urdhëruar.

Kësaj radhe po botjmë dy letra të Papëve Kalisti III-të dhe Piu II-të nga vitet 1456 respektivisht nga viti 1463. Letrat në origjinal janë në gjuhën latine dhe ruhen në Arkivin Apostolik të Vatikanit. Pos tejshkronjëzimit në gjuhën latine, përkthimit në gjuhën shqipe, ne po botojmë edhe faksimilet e origjinalit që ruhen në dorëshkrimin e Stauteteve të Kishës Katedrale të Drishtit. Me këtë rast dëshirojmë ti kthejmë përgjigje:  lalë Zef Chiaramonte-s se ne zakonisht në botimet tona sjellim dokumentet e tejshkonjëzuara në gjuhën origjinale, të përkthyera në shqip, dhe të shoqëruara me faksimile. Por, për shkak të natyrës së Diellit,  duke mos dashur të keqpërdorim mirësinë dhe mundësinë që na ka ofruar editori i Diellit  Dr. Sokol Paja, ne nuk i botojmë ato, por çdo herë, pa asnjë përjashtim, japim vendodhjen/signaturën  e saktë të dokumenteve, burimin dhe institucionin: Arkivin apo Bibliotekën, ku ruhen ato.  Jemi të vetëdijshëm që nuk janë të shumtë ata që kanë përgaditje profesionale paleografike për të  lexuar e studiuar dokumentet në faksimile, dhe për fat të keq, është një numër shumë i  pakët i aytre që mund të kuptojnë tejshkronjëzimin në latinisht.

Prof. Dr. Musa Ahmeti

Center for Albanian Studies

Budapest

Më 16 prill të vitit 1463, Papa Piu II-të i drejtohet me një letër kryeipeshkvit të Durrësit, imzot Pal Engjëllit me të cilën i kërkon që të rishikohen edhe një herë Stautet e Kishës Katedrale të Drishtit, për të cilat, paraardhësi i tij, Papa Kalisti III-të kishte ngarkaur me detyrë që ato ti kontrollonte dhe ti aprovonte, ipeshkvin e Sapës, Gjergjin.

Menjëher pas letrës së Papës Piu II-të, po botojmë edhe letrën e Papës Kalisti III-të, e cila është e lëshuar me datën 10 qershor të vitit 1456. 

Të dy letrat janë të tejshkornjëzuara në gjuhën latine, duke ju përmbajtur saktësisht origjinalit dhe duke ruajtur tërësisht gjuhën dhe terminologjinë e kohës. 

Ne kemi bërë përkthimin në gjuhën shqipe, i cili vjen menjëher pas tejshkronjëzimit latinisht. Gjatë përkthimit ju kemi përmbajtur origjinalit latinisht, duke mos bërë ndërhyrje apo shmangje, edhepse në disa raste kemi vërejtur se një gjë e tillë do ishte e arsyeshme. 

Në të dy letrat ajo nga viti 1456 dhe tjetra na viti 1463, të dy Papët Kalisti III-të dhe Piu II-të, trajtojnë çështjen e Stautetve të Kishës Katedrale të Drishtit duke u kujdesur që ato të mos bien në kundërshtim me të drejtën kanonike dhe rregullat e Kishës në njërën anë dhe në anën tjetër ato të përfshijnë në brendinë e tyre edhe të drejtën vendore zakonore, e cila ishte aplikuar më parë në ipeshkvinë e Drishtit. Është më rëndësi të ceket, se këto statute, të konfirmuara nga imzot Pal Engjëlli, kryeipeshkëv i Drishtit, duke qenë konform të drejtës kanonike dhe duke përmbajtur edhe zakonet vendore të shqiptarëve janë zyrtarizuar dhe miratuar më 12 janar të vitit 1468, pasiqë liria e besimit dhe liritë tjera, në shtetin e Gjergj Kastriotit Skendërbeut gëzonin përkrahje dhe mbështetje shtetërore dhe institucionale.

***************

Letra e Papës Piu II-të drejtuar kryeipeshkvit të Durrësit, imzot Pal Engjëllit – varianti origjinal i tejshkronjëzuar në – gjuhën latine

Pius papa II. venerabilis frater et dilecte fili, salutem et apostolicam benedictionem. 

Exponi fecerunt nobis dilecti filii, capitulum et canonici Drivastenses, quod felicis recordationis Calistus papa III, predecessor noster, episcopo Zapatensi eius nomine non expresso suis litteris dedit in mandatis ut ordinationes et statuta per eos condita et, quotiens opus fuerit, condenda, rationa-bilia et honesta auctoritate apostolica confirmaret. 

Verum qum ante presentationem ipsarum litterarum bone memorie Georgius, episcopus Zapatensis, fuerit vita functus et extunc ecclesie Zapatensi nullus in episcopum fuerit prefertur, ipsique capitulum et canonici nonnulla statuta ediderunt, supplicatum est nobis humiliter ut sibi de oportuno remedio providere dignaremur. 

Nos igitur, nolentes ut littere predicte suo fruste-ntur effectu, huiusmodi supplicationibus inclinati discretioni vestre committimus per presentes quatenus litteras predictas, si est ita, exequamini, vel alter vestrum exequatur perinde ac si vobis directe fuissent, decernentes irritum et inane quicquid contra ordinationes et statuta hui-smodi rationabilia et honesta que duxeritis confir-manda a quoquam quavis auctoritate forsan attemptatum est ac si per dictum episcopum Zapatensem vigore indulti predicti fuissent confirmata, in contrarium facientibus non obstantibus quibuscumque. 

Datum Rome, apud Sanctum Petrum sub anulo piscatoris, die XVI aprilis MCCCCLXIII, pontificatus nostri anno quinto, Eneas de Piccolomini.

Në pjesën e pasme të  letrës (në verso), të shkruar në pergamen ka këtë shënim:

Venerabili fratri et dilecto filio archiepiscopo Dyrrhachiensi et archidiacono Scutarensi, ac cuilibet eorum.

*************

Përkthimi në gjuhën shqipe i letrës së Papës Piu II-të: drejtuar 

Kryeipeshkvit të Durrësit – imzot Pal Engjëllit

Vëllait të nderuar dhe birit të dashur kryeipesh-kvit të Durrësit dhe kryedhjakut të Shkodrës, dhe cilitdo prej [njerëzve] të tyre. 

Papa Piu II [i uron] shëndet dhe bekim apostolik vëllait të nderuar dhe birit të dashur. 

Bijtë tanë të dashur, kapitulli dhe kanonikët e Drishtit na kanë parashtruar se paraardhësi ynë, papa Kalisti III, i lumtur qoftë kujtimi i tij, ka urdhëruar në emër të vet, por pa ndonjë shkresë ipeshkvin e Sapës që t’i konfirmonte me autoritetin apostolik si të arsyeshme dhe të ndershme urdhëresat dhe statutet e vendosura prej tyre dhe që duhen hartuar sa herë të jetë e nevojshme. 

Mirëpo, meqenëse përpara se të paraqitej kjo letër i ndjeri Gjergji, ipeshkvi i Sapës, u nda nga kjo jetë dhe që prej asaj kohe nuk është emëruar asnjë tjetër si ipeshkv i kishës së Sapës, dhe meqenëse vetë kapitulli dhe kanonikët kanë redaktuar disa statute, me përulje na u lutën që të kishim mirësinë t’i gjenim një rrugëdalje kësaj çështje. 

Prandaj ne, duke mos dashur që letra e lartpërmendur të kalojë pa efektin e duhur, të shtyrë nga të tilla lutje ia besojmë urtësisë suaj që, nëse është kështu, ta zbatoni ju ose ndonjëri prej jush atë sikur t’ju drejtohej juve, duke shpallur të pavlefshme dhe të kotë çdo gjë që bëhet në kundërshtim me të çdo gjë të tentuar nga çfarëdo lloj autoriteti kundër urdhëresave dhe statuteve që ju ose i lartpërmenduri ipeshkv i Sapës i keni gjykuar se duhen konfirmuar si të arsyeshme dhe të ndershme me anë të indulgjencës së lartpërmendur. 

Lëshuar në Romë, pranë Shën Pjetrit nën unazën e peshkatarit, me 16 prill 1463, në vitin e pestë të pontifikatit tonë, Enea Pikolomini.

Në pjesën e pasme (në verso) të  letrës së shkruar në pergamen (në verso), ka këtë shënim:

Vëllait të nderuar dhe birit të dashur kryeipeshkvit të Durrësit dhe kryedhjakut të Shkodrës, dhe cilitdo prej [njerëzve] të tyre.

*************************

Letra e papës Kalisti III-të, drejtuar ipeshkvit të Sapës – Imzot Gjergjit – varianti origjinal i tejshkronjëzuar në gjuhën latine

Calistus episcopus, servus servorum dei, venerabili fratri episcopo Zappatensi, salutem et apostolicam benedictionem. 

Ex debito ministerii pastoralis, quo ecclesiaomnium regimini presidemus, ad eaper qui earundem presertim cathedralium ac in illis divinis laudatibus debitarum personarum demutatibus qum divini (f. 2^r) cultus propagatione succuratur libenter intendimus. A hiis que propterea intendisse comperimus ut illibata persistant apostolicis muniminis libenter committimus addici firmitatem. 

Cum itaque, sicut exhibita nobis nuper pro parte dilectorum filiorum capituli et canonicorum ecclesie Drivastensis petitio continebat, interdum contingat, quod novis emergentibus causis atque negotiis novis in ipsa ecclesia statutis et ordinati-onibus opus existat. Et propterea nec non pro reformatione et statu prospere dicte ecclesie illiusque utilitate ac personarum in ea degentium directione et divini cultus augmento ipsos, capitulum et canonicos, nonnulla rationabilia et honesta statuta et ordinationes edere expediat pro quorum singulorum confirmatione eis valde difficile redderetur ad apostolicam sedem habere recursum. Pro parte capituli et canonicorum eorundem nobis fuit humiliter supplicatum, ut super hiis oportune providere de benignitate apostolica dignaremur. 

Nos itaque de premissis certam notitiam non habentes huiusmodi supplicationibus inclinati fraternitati vestre de qua in hiis et aliis specialem in domino fiduciam obtinemus per apostolica scripta committimus et mandamus quatenus ad requisitionem capituli et canonicorum eorundem, quotiens opus fuerit, statuta et ordinationes per ipsos edenda huiusmodi dummodo rationabilia et honesta sint, ac rite et rationabiliter processerint, auctoritate apostolica aprobes et confirmes; eaque robur perpetue firmitatis obtinere ac inviolabiliter observari facias et decernas, suppleasque. Omnes et singulos deffectus, si qui forsan intervenerint in eisdem, contradictores per censuram ecclesiasticam appellatione postposita compescendo, non obstantibus quibuscumque aliis statutis et consuetudinibus dicte ecclesie, etiam iuramento, confirmatione apostolica vel quacumque firmitate alia roboratis, ceterisque contrariis quibuscumque. 

Datum Rome apud Sanctum Petrum. Anno incarnationis dominice MCCCCLVI quarto Idus Junii [f. 2^v] pontificatus nostri, anno secundo.

Për llogaritjen e kësaj date veprohet kështu: nga idus Junii që është 13 qershor heqim shifrën 4 që qëndron përpara idus Junii, dhe datës 9 që del i shtojmë 1. Për llogaritjen e datës shih Collins Latin Dictionary Plus Grammar, “Grammar and Verb Tables,” f. 78. Shih gjithashtu edhe kalendarin e ofruar nga Torstein Jørgensen & Gastone Saletnich SYNDER OG PAVEMAKT. Botsbrev fra Den Norske Kirkeprovins og Suderøyene til Pavestolen 1438-1531. /Diplomatarium Poenitentiariae Norvegicum/, f. 212-213, si dhe A. Cappelli, Cronologia, Cronografia e Calendario Perpetuo dal Principio dell’èra Cristiana ai nostri giorni, 173, 272.

*************

Përkthimi në gjuhën shqipe i letrës së Kalisti III-të: drejtuar Ipeshkvit të Sapës 

imzot Gjergjit

Ipeshkvi Kalist, shërbëtor i shërbëtorëve të Perëndisë, shëndet dhe bekim apostolik vëllait të nderuar ipeshkvit të Sapës. 

Për hir të detyrës së shërbimit baritor, me të cilin kryesojmë qeverisjen e të gjithë kishës, me dëshirë synojmë që me përhapjen e kultit hyjnor të kontribuohet në atë për të cilën [janë krijuar] katedralet, në lëvdatat hyjnore dhe në ndërrimin e borxheve [detyrave] të njerëzve. Meqenëse informohemi që këta synojnë të ruajnë të pacënuar mbrojtjen apostolike, i urdhërojmë që me vullnet të lirë t’i kushtojnë qendrueshmërinë [e tyre]. 

Prandaj meqenëse, siç përmbante kërkesa që pak kohë më parë na u paraqit nga ana e bijve të dashur të kapitullit dhe kanonikëve të kishës së Drishtit, ndodh nganjëherë, që për shkaqe të reja që dalin në pah, dhe për vështirësi të reja, janë të nevojshme statute dhe urdhëresa në atë kishë. Veç kësaj, ia vlen që për reformimin dhe mbarësinë e kishës në fjalë, për dobinë e saj, për drejtimin e personave që jetojnë aty, si dhe për rritjen e kultit hyjnor, ata vetë, bashkë me kapitullin dhe me kanonikët, të shpallin disa statute dhe urdhëresa të arsyeshme dhe të ndershme për konfirmimin e një-për-një të të cilave ata do ta kishin të vështirë t’i drejtoheshin Selisë Apostolike. Nga ana e kapitullit dhe e vetë kanonikëve na u parashtrua përulësisht lutja që për hir të mirësisë apostolike, ne  t’u gjejmë zgjidhjen e duhur këtyre çështjeve.

Duke mos pasur njoftime të sigurta për rrethanat në të cilat janë bërë të tilla lutje, dhe meqë në sajë të Perëndisë kemi besim të plotë në ty për të tilla punë dhe të tjera, me anë të shkresës apostolike po të ngarkojmë ty si vëlla, dhe po të porosisim që, sipas kërkesës së kapitullit dhe të vetë kanonikëve, të aprovosh dhe të përforcosh me autoritetin Apostolik Statutet dhe Urdhëresat që duhet të shpallen prej tyre, sa herë që ta kërkojë nevoja, mjaft që ato të jenë të arsyeshme dhe të ndershme e të zbatohen ashtu si duhet dhe siç e kërkon arsyeja; dhe të përpiqesh e të vendosësh që ato të fuqizohen njëherë e mirë dhe të respektohen pa u shkelur. Edhe nëse rastësisht mes tyre shfaqen të meta në kundërshtim me sa u tha, atëherë ti me anën e Censurës kishtare me apelim të pastajmë t’i anullosh dhe t’i zëvëndësosh të gjitha, pavarësisht se aty mund të ketë disa statute dhe zakone të tjera të kishës në fjalë të përforcuara me anë të betimit, të konfirmimit apostolik ose me çfarëdo përforcimi tjetër, dhe disa të tjera në kundërshtim me sa u tha.

Lëshuar në Romë, pranë Shën Pjetrit, në vitin 1456 të mishërimit hyjnor, me datën 10 qershor, në vitin e dytë të pontifikatit tonë.