Rafael Floqi/
Analist i gjeopolitikës ndërkombëtare
Në epokën digjitale, kontrolli mbi elementët më të padukshëm të Tokës po përcakton fuqitë e reja botërore. Kina, me monopol mbi tokat e rralla, po përdor një pasuri minerale si armë politike e ekonomike në luftën për dominim global.
Metalët e rrallë janë themeli i teknologjisë moderne, por furnizimi global është i përqendruar në Kinë dhe nxjerrja e tyre ndotëse përbën një sfidë strategjike për SHBA dhe vendet perëndimore. Kërkesa në rritje për energji të gjelbër, makinat elektrike dhe inteligjencën artificiale i bën këta elemente një pasuri gjeopolitike kyçe të shekullit XXI.
Burimet që ndezin motorët e botës moderne
Në çdo celular, makinë elektrike, turbinë ere apo raketë mbrojtëse ndodhen grimca të padukshme metalesh që mbajnë peshën e gjithë teknologjisë moderne. Këto janë tokat e rralla — një grup prej 17 elementësh që përfshijnë metale si neodimiumi, praseodimiumi, ceriumi dhe lanthani, pa të cilët asgjë nga bota digjitale nuk do të funksiononte. Por përtej laboratorëve dhe industrisë, këto elemente janë kthyer në armën e re strategjike të gjeopolitikës globale. Dhe në këtë fushë, Kina ka krijuar një monopol pothuajse absolut: ajo prodhon rreth 60% të sasisë botërore dhe përpunon mbi 90% të të gjitha tokave të rralla.
Ky dominim nuk është produkt i rastësisë, por rezultat i një strategjie të menduar për dekada, që nga koha kur Perëndimi braktisi minierat për arsye mjedisore dhe Kina i subvencionoi me vetëdije për të marrë kontrollin.
Metalet e rrallë tokësorë dhe pse janë kaq të kërkuar
Metalet e rralla tokësorë po marrin gjithnjë e më shumë vëmendje, ndërsa kërkesa për produkte që variojnë nga smartfonët dhe makinat elektrike, deri te turbinat me erë dhe sistemet ushtarake, po rritet. Qeveritë po kërkojnë burime të sigurta furnizimi, pasi këto elemente janë thelbësore për teknologjitë moderne dhe energjinë e pastër.
Çfarë janë metalet e rrallë?
Ata janë një grup prej 17 elementësh, që përfshijnë 15 lanthanide (metale me shkëlqim të bardhë-argjendtë) si dhe skandiumin dhe itriumin. Elementet përfshijnë: skandium, itrium, lanthanum, cerium, praseodymium, neodymium, promethium, samarium, europium, gadolinium, terbium, dysprosium, holmium, erbium, thulium, ytterbium dhe lutetium. Më të zakonshmit janë :Lanthanum përdoret në lentet e kamerave dhe ndriçim. Cerium shërben për konvertues katalitikë, që reduktojnë ndotjen nga motorët me djegie. Neodymium dhe praseodymium janë shumë të kërkuar për magnetë të fuqishëm që përdoren në motorët e makinave elektrike dhe në turbinat e erës. A janë me të vërtetë të rrallë? Jo në kuptimin që janë të pazakonshëm — disa janë më të zakonshëm se plumbi — por janë të shpërndarë në sasi shumë të vogla në koren e Tokës, shpesh të përzier me minerale të tjera. Kjo i bën depozitat e mëdha të rralla dhe nxjerrjen e tyre shumë të kushtueshme.
Nga minierat në monopolin global
Ndërkohë që vendet e zhvilluara i mbyllnin minierat për të mbrojtur mjedisin, Pekini investoi në teknologjinë e nxjerrjes, ndarjes dhe rafinimit të tokave të rralla, duke krijuar zinxhirin më të plotë të furnizimit në botë.
Kina dominon tregun botëror, duke prodhuar rreth 60% të sasisë së mineraleve dhe 90% të metaleve të përpunuara dhe magnetëve të përhershëm. Pekini vendos kuota të rrepta për nxjerrjen dhe përpunimin, të cilat ndikojnë drejtpërdrejt në furnizimin global.
Në vitin 2010, një përplasje detare mes Japonisë dhe Kinës në Ishujt Senkaku u shndërrua në provë force ekonomike: Pekini pezulloi eksportet e tokave të rralla drejt Tokios, duke paralizuar industrinë japoneze të elektronikës. Ishte një sinjal i qartë për botën – Kina mund ta përdorë dominimin e saj si armë politike.
Prej atëherë, çdo kuotë prodhimi apo kufizim eksporti kinez shihet si barometër i tensioneve ndërkombëtare. Në një ekonomi që po kalon drejt energjisë së pastër dhe makinerive elektrike, kjo varësi është kthyer në një kërcënim strategjik për Perëndimin.
Trump dhe zgjimi amerikan
Administrata e Donald Trump ishte e para që e trajtoi këtë situatë si rrezik për sigurinë kombëtare. Në Strategjinë Kombëtare të vitit 2017, burimet kritike – përfshirë tokat e rralla – u shpallën thelbësore për pavarësinë industriale të SHBA. Trump nënshkroi urdhra ekzekutivë për të rigjallëruar prodhimin vendas, duke e bërë këtë çështje pjesë të luftës tregtare me Kinën. Ai mbështeti rihapjen e minierës Mountain Pass në Kaliforni, dikur lider botëror në prodhim, dhe krijoi bashkëpunime me Australinë, Kanadanë dhe Japoninë për të ndërtuar rezerva strategjike dhe kapacitete përpunimi jashtë Kinës.
Në thelb, Trump e kuptoi se pa këto metale nuk mund të ndërtohej asgjë – as avionët F-35, as makinat Tesla, as pajisjet e inteligjencës artificiale. Prandaj, tokat e rralla u kthyen në sinonim të sovranitetit teknologjik amerikan.
Kostoja e padukshme e pasurisë kineze
Dominimi kinez ka një kosto të rëndë ekologjike. Proceset e përpunimit përdorin solvente toksikë dhe acide radioaktive që ndotin tokën dhe ujin. Në qytetin Baotou, në Mongolinë e Brendshme, një “liqen toksik” i mbetjeve industriale është simboli i çmimit që Kina paguan për epërsinë e saj. Procesi i përpunimit përdor solvente dhe acide toksike, që ndotin tokën, ujin dhe ajrin. Disa minerale përmbajnë gjithashtu torium ose uranium radioaktiv, që kërkojnë trajtim të veçantë.
Për shkak të këtyre rreziqeve, industria përballet me rregullime të rrepta mjedisore dhe shëndetësore. Edhe pse po zhvillohen teknologji më të pastra për nxjerrje dhe riciklim, ato ende nuk janë të përhapura.
Kjo “energjia e gjelbër” paradoksale që kërkon Perëndimi mbështetet te procese që ndotin tokën kineze. Për dekada, Pekini e pranoi këtë ndotje si “kosto të zhvillimit” – një llogari që i ka dhënë tani kontroll global.
Në këtë mënyrë, Kina përdor pasurinë minerale si mjet politik, ekonomik dhe diplomatik, duke e kthyer sektorin e tokave të rralla në pjesë të strategjisë së saj për “vetë-mjaftueshmëri teknologjike”.
Përgjigjja e vonuar e Perëndimit
Në vitet e fundit, SHBA dhe Bashkimi Evropian kanë filluar të ndërmarrin hapa konkretë për të reduktuar varësinë nga Pekini. Ligji amerikan “Inflation Reduction Act” subvencionon industrinë e baterive dhe të automjeteve elektrike që përdorin materiale të siguruara nga aleatë strategjikë. BE ka miratuar “Critical Raw Materials Act”, që synon që deri në vitin 2030 të përpunojë 40% të materialeve kritike brenda territorit të saj. Megjithatë, Kina ruan avantazhin teknologjik dhe ekonomik. Përpunimi i tokave të rralla kërkon njohuri të thella kimike, pajisje të specializuara dhe kostot e ulëta që vetëm Pekini i ka arritur për shkak të standardeve të ulëta mjedisore.
Edhe miniera amerikane e Mountain Pass, ndonëse simbol i pavarësisë, ende dërgon një pjesë të lëndës në Kinë për përpunim. Kjo tregon se betejën për sovranitet teknologjik Perëndimi sapo e ka filluar – dhe Kina është shumë hapa përpara.
Një betejë e re globale për burimet e padukshme
Në shekullin XX, luftërat u zhvilluan për naftën dhe gazin; në shekullin XXI, do të zhvillohen për metalet dhe mineralet. Dhe ndryshe nga e kaluara, kjo betejë nuk do të zhvillohet në fronte ushtarake, por në laboratorë, miniera dhe tregje financiare.
Kina e kupton se kush kontrollon tokat e rralla, kontrollon bërthamën e teknologjisë moderne. Ndërsa SHBA dhe aleatët kërkojnë alternativa, Pekini përdor përparësinë e tij për të formësuar tregjet dhe për të imponuar ndikim politik. Në këtë kontekst, dominimi i Kinës nuk është thjesht ekonomik, por civilizues — ai përcakton ritmin e zhvillimit teknologjik të botës.
Përfundim: shekulli i elementëve të padukshëm
Nëse shekulli i kaluar u përcaktua nga fuqia e naftës, shekulli XXI do të përcaktohet nga fuqia e elementëve të rrallë. Tokat e rralla janë bërë valuta e re e epokës digjitale – një pasuri që përcakton jo vetëm fitimin ekonomik, por edhe fuqinë kombëtare dhe ndikimin global. Kina e ka kuptuar këtë më herët se të tjerët dhe e ka shndërruar në armë të heshtur gjeopolitike. Ndërsa SHBA, me qasjen e nisur që nga administrata Trump, përpiqet të rigjejë pavarësinë e saj teknologjike, gara sapo ka filluar. Dhe për momentin, bota digjitale ende varet nga mineralet e Kinës. Në duart e një fuqie që i përdor burimet si instrument pushteti, kjo varësi është po aq e rrezikshme sa varësia nga nafta dikur.