Nga Rafael Floqi /
Hyrje
Rënia e Perandoria Osmane dhe lindja e Shqipëria së pavarur në fund të vitit 1912 përbëjnë një nga momentet kryesore të transformimit të Ballkanit. Ky proces nuk ishte thjesht një ndërrim politik, por një metamorfizëm i thellë ushtarak, etnik, psikologjik dhe institucional. Identiteti dhe struktura ushtarake osmane në trojet shqiptare u shkatërruan pjesërisht nga katastrofa ushtarake dhe pjesërisht nga prishja e besnikërisë kombëtare. Kjo ese analizon faktorët themelorë të rënies së ushtrisë osmane në Shqipëri, vakumin ushtarak të krijuar, dhe lindjen e shtetit shqiptar, duke integruar edhe një fragment italian të kohës për të ndriçuar përjetimin e komunitetit ushtarak osman në fushëbetejë.
1. Konteksti historik: Ushtria Osmane në trojet shqiptare para 1912
Gjatë shekujve, shqiptarët mbetën element kyç në strukturën ushtarake osmane – si jeniçerë, si oficerë, si komandantë provincash. Mirëpo, në fund të shekullit XIX dhe në fillim të shekullit XX, Perandoria Osmane u përball me nënshtrimin e brendshëm, me nacionalizmat në rritje, dhe me presione ndërkombëtare. Siç argumentojnë Fischer dhe Schmitt, zona shqiptare ndodhej në një krizë të qartë në periudhën 1800-1912. (Cambridge University Press & Assessment)
Trojet shqiptare kishin qenë pjesë e Otomanëve për rreth katër/ pesë shekuj. Në këtë kohë, ushtria osmane kishte humbur jo vetëm aftësinë ofensivë, por edhe vijën morale dhe orientimin institucional. Një përçarje etnike dhe një humbje e efektivitetit institucionit ushtarak u shfaqën në mënyrë të qartë në frontet ballkanike.
Në vitet 1910–1912 veprimtaria e nacionalizmit shqiptar u rrit ndjeshëm — protesta politike, kërkesa për autonomi dhe rebelime të ndryshme. Ushtria osmane, e përbërë nga oficerë dhe ushtarë shqiptarë, u përball me dilema besnikërie që më pas do të provoheshin vendimtare.
2. Luftërat ballkanike, disfatat dhe shpërbërja ushtarake osmane
Festa e fillimit të fund-rrëzimit ushtarak të Otomanëve në Ballkan ishte përfshirja në Lufta e Parë Ballkanike në tetor 1912. Aleanca e vendeve ballkanike (Serbi, Mali i Zi, Greqi, Bullgari) iu kundërvu Perandorisë Osmane në një front të përbashkët.
Në trojet shqiptare, forcat osmane u sulmuan nga verilindja dhe veri: garnizonet në Kosovë, Manastir, Shkodër dhe Janinë u zhytën në një cikël humbjesh. Për shembull, rrethimi i Shkodër nga tetor 1912 deri në prill 1913 përfundoi me kapitullimin e forcave osmane.
Siç shpjegon burimi: Pas shpërthimit të Luftërave Ballkanike, ushtria osmane u gjend në një situatë strategjikisht të pamundur. Për shkak të mungesës së një komande të përqendruar dhe të një plani të bashkërenduar midis komandantëve të fushave të ndryshme, ajo u detyrua të tërhiqej ose të merrte pozicione mbrojtëse të improvizuara. Siç vëren një analizë bashkëkohore e arkivuar në dokumentet britanike: “Without a coordinated plan and in the absence of a unified command, the Ottomans were forced either to retreat or to take defensive positions” (British War Office, 1913, p. 214). Kjo mungesë kohezioni jo vetëm që çoi në disfata të njëpasnjëshme, por thelloi përçarjet brenda oficerëve turq, siç i përshkruan edhe korrespondenti italian në kampin e Fierit. Kjo tregon se struktura ushtarake osmane në Shqipëri nuk ishte më funksionale – komandimi ishte i përçarë, trupat shpërndaheshin, dhe morali po zbriste. Në këtë gjendje, shumë ushtarë shqiptarë refuzuan të luftonin kundër bashkatdhetarëve të tyre ose u larguan nga uniforma osmane. Gjendja gjeografike dhe logjistike e ushtrisë osmane ishte katastrofike: mungesë municionesh, rrugë furnizimi të pambrojtura, dhe prani të huazuar në front.
3. Kriza e besnikërisë, identiteti ushtarak dhe përçarja etnike
Një nga faktorët më fuqishëm të rënies ushtarake ishte ndryshimi i orientimit ushtarak nga besnikëria ndaj sulltanit te identiteti i ri kombëtar shqiptar. Ushtarë dhe oficerë shqiptarë u përballën me dilema thelbësore: të vazhdonin të shërbenin për Perandorinë Osmane apo të ndihmonin në ndërtimin e një shteti shqiptar?
Në shumë raste, garnizonet në Shqipëri u përballën me dezertime dhe fshehje të urdhrave – një problem jo vetëm tregues i moralit të ulët, por edhe i një ndryshimi në vetëdijen kolektive. Ky fenomen u dokumentua nga burime të shumëfishta. Në anën tjetër, lindja e nacionalizmit shqiptar ndërtoi idenë se ushtari nuk ishte më “i sulltanit”, por “i kombin shqiptar”. Në këtë kontekst, shpallja e pavarësisë më 28 nëntor 1912 nga Ismail Qemali në Vlorë u bë kulmi i ndërtimit të këtij identiteti të ri kombëtar. Si rezultat, ushtria osmane nuk vetëm humbi luftën, por humbi pjesërisht edhe garën për identitet — element kyç për një forcë të qëndrueshme ushtarake.
Por ky akt do të shoqërohej me një sërë masash të tjera, herë të ndërmarra në bashkërendim ndërkombëtar e herë njëanshmërisht, për të realizuar shkëputjen e shtetit të pavarur nga perandoria, pjesë e së cilës kishte qenë për pesë shekuj.
4. Ndarja e ushtarëve shqiptarë nga ushtria osmane
Pas formimit të kabinetit qeveritar, një nga hapat e parë do të ishte krijimi i Forcave të Armatosura të Shqipërisë së pavarur.
Në fund të vitit 1912, në territorin e Shqipërisë ndodheshin shumë garnizone të ushtrisë osmane.
Menjëherë pas shpalljes së Pavarësisë, ushtarët shqiptarë që shërbenin në këto garnizone hoqën uniformën osmane dhe u nisën për në Vlorë për t’u vënë në shërbim të qeverisë së re.
Uniformat e tyre të reja u siguruan nga italianët, ndërsa riorganizimi do të ndihmohej nga gjenerali holandez De Veer.
Po ashtu, edhe shqiptarët që vinin nga Shtetet e Bashkuara të Amerikës do të bëheshin pjesë e forcave të armatosura të qeverisë së re.
Këto forca të reja morën nën kontroll armët që qeveria osmane kishte në Berat, duke i shtuar atyre një pjesë armatimesh që erdhën nga Italia. Në këtë mënyrë, Shqipëria krijoi ushtrinë e saj të parë kombëtare.
5. Si u nda ekonomikisht Shqipëria nga Perandoria Osmane
Pas formimit të qeverisë dhe drejtorive të rëndësishme, një tjetër akt i ndërmarrë nga Ismail Qemali ishte shpallja e gjuhës shqipe si gjuha zyrtare për çdo punonjës shtetëror, duke i dhënë fund përdorimit të osmanishtes në zyrat e shtetit.
Çdo nëpunës shqiptar duhej të zotëronte gjuhën shqipe, me shkrim dhe me lexim, për të vazhduar detyrën.
Për këtë qëllim, të gjithë punonjësit iu nënshtruan një testi për njohuritë e tyre.
Ata që nuk e kalonin testin kishin mundësinë e dytë për të mësuar shqipen, në mënyrë që të vazhdonin ushtrimin e funksionit publik.
Me shpërbërjen e mekanizmave ushtarakë osmane dhe me tërheqjen e tyre gradualisht nga Shqipëria, u krijua një vakum serioz ushtarak. Shteti i ri shqiptar nuk kishte ende formuar përfundimisht ushtrinë e vet, ndërsa trojet ishin të ekspozuara ndaj fqinjëve dhe trupave të huaja. Sipas burimeve, teksti i qeverisë përkohshme tregon se në mesin e dhjetorit 1912 në rajonin Vlorë-Lushnjë-Berat ishin të pranishëm rreth 30,000–35,000 ushtarë turq të mbeturi nga ushtria perandorake. (DergiPark)
Kjo periudhë u përshkrua si bashkëjetesë e dy botëve: e ‘pushtetit të ri shqiptar’ dhe mbetjeve të ‘pushtetit osman’. (DergiPark)
Njëkohësisht, qeveria e përkohshme shqiptare filloi krijimin e ministrisë së luftës, xhandarmërisë kombëtare dhe organizimin edhe të konservimit të uniformave të mbetura osmane për t’i kthyer në strukturë kombëtare. Mirëpo, mungesa e mjeteve, përçarjet e brendshme dhe ndërhyrjet e huaja penguan konsolidimin e shpejtë të forcës ushtarake.
Në ndërkohë, shtete fqinje si Kosovë nën sundim serb, Mali i Zi, dhe Greqia, shfrytëzuan boshllëkun që krijohej për të avancuar në territore shqiptare. (University of Central Arkansas)
Ky vakum ushtarak shpjegon pse shteti shqiptar në fillim nuk kishte forcën ushtarake për të mbrojtur të gjithë kufijtë dhe pse shumica e projekteve për ushtri kombëtare vazhduan dekada.
6. Agonia turke në kampin e Fierit
Më poshtë sjellim fragmentin në italisht që ju përmendët, dhe më pas përkthimin e tij në shqip:«L’agonia turca al campo di Fieri” shkwputur nga “ I popoli Balcanici nell’anno della guerra: osservati da un italiano” Gualtiero Castellini, Fratelli Treves, Milano, 1913 ,– “Në spitalin ku vdisnin dyqind e pesëdhjetë burra në ditë…. Tani shpirtërat janë ndryshuar: por jo në atë mënyrë që të bëjë të mundur atë që në Vlorë dukej gjithmonë si kërcënim, zbarkimi i ushtrisë. Shumë mëshirime të brendshme i sjellin këta oficerë; Ali Rizai dhe Xhavid Pasha janë në armiqësi. Kur një oficer mundet, jep dorëheqje dhe niset. Kështu eksodi, edhe i më të mirëve, vazhdon prej disa ditësh. Municioni është i mangët: njëqind fishekë për çdo njeri të vlefshëm; artileria e reduktuar në një tridhjetë mitraloza dhe në katër bateri, pas humbjeve të tmerrshme në Kumanovë. Të gjithë ushtarët e vlefshëm nga Anatolia. Dhe tani këta njëzetepesë mijë aziatikë, në të cilët është riorganizuar ushtria e Perëndimit, pas tradhtisë së divizioneve shqiptare që nga ditët e para, dhe pas rrëzimeve, urisw dhe mizërisë presin të nisen. Më në fund! Ngarkimi duhet të fillojë në ditë; një kënd çdo i sëmurë, ai i madh, do të dërgohet nga këtu në deltën e Semanit, ku do t’i presin anijet e marra me qira për ta çuar në shtëpitë e largëta të Anadollit. Pas të sëmurëve, të shëndoshët ushtarët e fundit turq që Perandoria i mbajti në perëndim të transheve të Çataldzhës, të humbur në gadishullin e madh tashmë të liruar, do të shkojnë. Në kampin e Fierit tani gjithçka flet për eksod. Nga kodrat që e rrethojnë, njolla me çadra të bardha të panumërta, larg nga shtëpitë fshatare që ndodhen jashtë fshatit, zbresin çdo mbrëmje në grupe ushtarësh për të pyetur: — Kur? — Pritja e tyre nuk është nervoze as zhurmshme si ajo e perëndimorëve; ata ndiejnë përgjigjen, gëzohen në shpirtrat e tyre të shtypur nga shtatë muaj dhe kthehen me hap të ngadaltë në pritjen që është bërë më e shkurtër. A doni të dëgjoni diçka që do t’ju duket kot, e megjithatë shpreh gjendjen e tmerrshme të vetmisë në të cilën jeton kjo ushtri, shtypur nga ankthi i shtatë muajve? Kudo që kam parë në ecjen time dhe gjatë qëndrimit në Fier një ushtar turk, nuk kam parë kurrë as një buzëqeshje as një të qeshur.”
Ky fragment pasqyron në mënyrë të ndritur aspektin human dhe psikologjik të rënies osmane: mungesë shprese, shpërbërje e radhëve, mungesë hedhje të uniformës dhe ankth për të ardhmen. Në kontekstin e Shqipërisë, ky rrëfim ndihmon të kuptojmë se çfarë niveli kishte marrë disfatën: jo vetëm ushtarake, por morale dhe identitare.
7. Ndërthurja e rënies osmane me lindjen e shtetit shqiptar
Fragmenti vjen në një moment të ndjeshëm historik – kampi i Fierit simbolizon fundin e ushtrisë osmane në Shqipëri dhe në të njëjtën kohë mosheqjes së ushtrisë së një shteti të ri shqiptar. Nga njëra anë, perandoria po tërhiqej; nga ana tjetër, shteti shqiptar ishte ende në lindje.
Historianët shqiptarë dhe të huaj kanë vënë në pah këtë mundësi historike: shqiptarët nuk ishin vetëm viktima e shpërbërjes Osmane, por aktorë të ndërmarrjes së shtetit të tyre. Siç shpreh Zain Al-Abidin: “Albania was born with difficulty at the end of 1912, thus obtaining its complete independence from the Ottoman Empire.” (Edu S.J.)
Kjo ndërlidhje – midis fundrrëzimit ushtarak të Perandorisë Osmane dhe lindjes së shtetit shqiptar – nuk është thjesht kronologjike, por ka një thelb: ushtria osmane që angazhohej në Shqipëri u transformua nga forcë pushtuese në fuqi që largohej, ndërkohë që shqiptarët krijuan vetë strukturat e tyre. Kjo përfshin edhe hapin ekonomik: vendosja e masave të nxehta për ndarjen nga sistemi financiar osman (p.sh., mbyllja e ‘Ziraat Bankasi’ në Shqipëri). (Vox News Albania)
Kështu, shteti shqiptar del jo vetëm për shkak të humbjes së Otomanëve, por si produkt i ndërthurjes toleruese të pushtetit të brendshëm dhe presioneve të jashtme.
8. Trashëgimia ushtarake dhe institucionale
Vetë struktura ushtarake shqiptare të para luftës (1913–1914) mori shumë elemente nga tradita osmane – gradat, disiplinën, terminologjinë. Kjo tregon se rënia nuk krijoi një tabula rasa, por një përzierje. Sipas burimeve, ushtria shqiptare nuk u ndërtua nga fillimi pa referenca historike – ajo mori përvojën osmane dhe e riformatoi në një kontekst kombëtar.
Nga ana tjetër, vetë figura të rëndësishme ushtarake osmane të origjinës shqiptare si Esad Pashë Toptani – u përfshinë në procesin e shtetndërtimit shqiptar, megjithë natyrën e tyre kontradiktore. Kjo ndodh sepse, në mungesë të një ushtrie osmane, elitat shqiptare përdorën aty-këndej kapacitetin ushtarak të vjetër për të ndërtuar të riun.
Në një plan më të gjerë, rënia e ushtrisë osmane simbolizon edhe fundin e një modeli shumëkombësh dhe fillimin e një rendi kombëtar. Kjo vlerësohet edhe nga studiuesit europianë – përfshirë Malcolm dhe Vickers – që argumentojnë se shqiptarët përjetuan transformimin nga “imperial subject” në “citizen of a nation”.
9. Përfundim
Procesi i rënies së ushtrisë osmane në Shqipëri nuk ishte thjesht humbje e territorit, por humbje identitare dhe strukturore. Në të njëjtën kohë, lindja e shtetit shqiptar përbën një fillim të ri – por jo të lirë nga trashëgimia e së kaluarës. Ushtria osmane u shua në Shqipëri, por ajo la elemente që u ripërdorën në strukturat shqiptare.
Fragmenti nga kampi i Fierit tregon se humbja osmane nuk ishte vetëm ushtarake, por një krizë morale: “Kudo … nuk kam parë kurrë as një buzëqeshje as një të qeshur.” Ndërkohë, në Vlorë, shqiptarët ngritën flamurin e pavarësisë, duke hapur kapitullin e ri të shtetit kombëtar.
Në këtë mënyrë, historia nuk përfundon me humbjen – ajo gjithnjë ka një tjetër faqe. Rënia e Perandorisë Osmane dhe lindja e Shqipërisë së pavarur shënojnë fundin e një epoke dhe fillimin e një tjetër. Në këtë ndërthurje, ushtria nuk ishte thjesht instrument force – ajo ishte simbol i përkatësisë, identitetit dhe besnikërisë. Kur ai ndryshoi, gjithçka tjetër u ndryshua.
Bibliografi
Frashëri, K. (2008). Historia e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare. Tiranë: Toena.
Malcolm, N. (1998). Kosovo: A Short History. London: Macmillan.
Vickers, M. (1995). The Albanians: A Modern History. London: I.B. Tauris.
Zain Al-Abidin, Z. (2025). Albanian independence from the Ottoman Empire 1912. Journal of Education for the Humanities, 5(192), 969-985. https://doi.org/10.33899/jeh.2025.188254 (Edu S.J.)
Fischer, B. J., & Schmitt, O. J. (2022). Ottoman Arnavutluk in Crisis, 1800–1912 [in A Concise History of Albania]. Cambridge: Cambridge University Press. “
British War Office. (1913). Report on the Military Situation in the Balkan Peninsula. London: HMSO.
Gualtiero Castellini, I popoli Balcanici nell’anno della guerra: osservati da un italiano” Fratelli Treves, Milano, 1913
Csaplár-Degovics, K. (2019). The policy of the Provisional Government of Vlora between December 1912 and April 1913. Journal of Balkan and Black Sea Studies, 2(3), 97-128. (DergiPark)