Shqiptarët në Bosnjë dhe Hercegovinë

Nga Ismet Azizi/
Vlerësohet se sot në Bosnjë dhe Hercegovinë (B dhe H) jetojnë 8 deri në 10 mijë shqiptarë, të cilët përbëjnë një nga pakicat më të mëdha në këtë shtet. Nga këto llogaritje përjashtohet Republika Serbe ku nuk jeton pothuajse asnjë shqiptar dhe ku çështja shqiptare shikohet nën prizmin e çështjes së Kosovës. Sipas kushtetutës së B dhe H, shqiptarët, sikurse edhe pakicat tjera, konsiderohen “të tjerë”, dhe ata nuk mund të zgjidhen si anëtarë të Presidencës ose të jenë delegatë të Kuvendit Popullor të këtij shteti. Disa përfaqësues të shqiptarëve thonë se këto funksione nuk janë për ta të rëndësishme por janë të shqetësuar për shkak të përkeqësimit të situatës ekonomike të shumicës së shqiptarëve në B dhe H.
Shqiptarët e parë në Bosnjë dhe Hercegovinë kanë ardhur në kohën Perandorisë Osmane të detyruar nga gjendja e vështirë ekonomike, politike dhe sociale në atdheun e tyre. Shumica e tyre kanë orogjinë nga Shqipëria veriore. Shqiptarët e veriut të Shqipërisë para Luftës së Dytë Botërore, kanë emigruar, përveç vendeve tjera edhe drejt Bosnjës.
Vendosja e kufijve në vitin 1948 ndërpreu emigrimin dhe ndau mijëra familje. Burrat nuk u kthyen më dhe ndërtuan jetën në Bosnjë. Kjo vërtetohet edhe me të dhënat rreth emërtimit të malit Koritnik me emrin Pikëllimë. Njerëzit e rajonit të Kukësit i përcillnin gurbetqarët deri në Koritnik dhe aty ndaheshin nga familjarët e tyre të piklluar, e mandej vazhdonin rrugën për Prizren. “Nga kjo kohë ky mal ka marrë emrin Pikëllimë. Nga Prizreni gurbetçarët merrnin trenin dhe shkonin në Bosnjë. Nga Fshati im p.sh. ka pasur që kanë ikur dhe nuk janë kthyer më. Kështu ka ndodhur me 5-6 djem vetëm nga familja Kola”- rrëfen Januz Kola.
Nga biseda e mëtejme, Januz Kola thekson se banorët e moshuar e kujtonin me nostalgji kohen e Bosnjës sepse pas mbylljes së kufirit u ndërpre kjo rrugë. “Një ndër ta ishte edhe gjyshi im. Ai shkoi në gurbet sa ishte 13 vjeç tek dajët e vet, të cilët ishin vendosur ne Bosnjë dhe merreshin me gatimin e ëmbëlsirave. Gjyshi im është kthyer në moshën 28 vjeçare. Pastaj është martuar dhe at vit është mbyllur kufiri me Jugosllavinë. Në vitin 1967 ka shkelur kufirin dhe ka tentuar të shkoj në Bosnje ku kishte lënë vëllanë. E zënë në Prizeren dhe e kthejnë në Shqipëri.” – shton Januz Kola
Të tilla histori ka pasur me dhjetëra por për fat të keq kanë mbetur të pashkruara pasi brezi dhe këta njerëz vdiqën pa lënë gjë gjurmë.”Janë histori të dhimbshme dhe të denja për filma por pushteti në Tirane kurrë nuk e ka konsideruar Veriun si vend me vlera historike. Përkundrazi, janë munduar ta nënvlerësojnë luftën, përpjekjet…”, përfundon Kola.
Në B dhe H në të kaluarën, sikur edhe sot, shqiptarët jetojnë duke u marrë me blegtori, bujqësi dhe zanate tjera. Ata janë edhe tregtarë të aftë, roje kufitare por një numër i madh i tyre janë asimiluar në boshnjak. Me ardhjen e austro-hungarezëve numri i shqiptarëve është reduktuar në masë të madhe për shkak të emigrimit në Evropë pasi që me këtë rast u janë hapur rrugët për të emigruar tutje. Kështu, regjistrimi i popullsisë së vitit 1910 në B dhe H shënon vetëm 273 banorë të cilët kanë folur gjuhën shqipe.
Megjithatë, gjatë Jugosllavisë së parë dhe veçanërisht Jugosllavisë së dytë, përsëri një numër i madh i shqiptarëve nga Shqipëria, Kosova, Mali i Zi dhe Maqedonia kanë emigruar në B dhe H. Ata janë vendosur kryesisht në Sarajevë, Tuzëll, Zenicë, Banja Llukë, Doboj, Bërçko, Bijelinë, Mostar dhe Trebinje. Në vitin 1930 numri i shqiptarëve në B dh H thuajse është katërfishuar kurse regjistrimi i vitit 1991 tregon shifrën rreth pesë mijë shqiptarë. Shqiptarët e ardhur në B dhe H në këtë periudhë kryesisht kanë punuar si bukëpjekës, ëmbëltoristë, argjendarë dhe lloje tjera të zanateve.
Shumica e shqiptarëve kanë jetuar në Sarajevë. Nga viti 1970 deri më 1981, në Sarajevë ka ekzistuar një shkollë fillore në gjuhën shqipe. Shkolla është quajtur Bane Shurbat e cila gjendej në Gërbavicë. Duhet përmendur gjithashtu se gjatë rrethimit të Sarajevës, në luftën e fundit, më së paku shqiptarët e kanë lëshuar qytetin. Ata janë kërcënuar nga bandat e Ratko Mlladiçit të vendosura në Pale nga ku, me anë të televizionit, shpesh janë dërguar mesazhe se asnjë shqiptar nuk do të dal gjallë nga Sarajeva.
Një prej specifikave të shqiptarëve, që i bën ata të veçantë nga pakicat tjera kombëtare në B dhe H, është gjuha e tyre jo e zakonshme. Sot në B dhe H shumë mbiemra kanë origjinën nga gjuha shqipe. Mbiemra të tillë janë: Gega / Gegić, Toska / Toskić , Arnaut / Arnautović. Bushatlija / Bušatlić, Balta/Baltić, Bajgorić/Bajgora, etj.
Nga gjuha shqipe kanë origjinë edhe disa vendbanimev në B dhe H (Arnauti / Zenica, Arnautovići / Visoko, Shiptar në Hercegovinë, Breška / Tuzla, Korča /Korça, Arbanasi afër Rudo, Arbanaška / Trebinje). Disa hulumtues përmendin edhe emra tjerë si Butmir, Majevicë (nga maja e malit). Disa nocione të gjuhës shqipe u përvetësuan nga sllavët e jugut, për shembull fjala “dasa” (një njeri i mirë, tip), e cila rrjedh nga fjala shqipe “dash”, që në gjuhët sllave do të thotë ovan.
Shqiptari më i njohur i cili ka jetuar dhe është shkolluar në B dhe H është Gjergj Fishta (1871-1940). Fishta në B dhe H ka shkuar në vitin 1886 ku edhe studijoi teologjinë, filozofinë, italishten dhe latinishten. Gjatë qëndrimit të tij në Bosnjë ka mbajtur kontakte me shkrimtarin e shquar Grgo Martiq dhe me poetin Strahimir Kranjqeviq.
Përveç Fishtes gjithashtu duhet të përmendim profesorë tjerë të njohur dhe të shquar të Universitetit të Sarajevës me origjinë shqiptare, siç ishte prof. dr. Hamid Dolareviq (1925-2002), prof. dr. Ibrahim Ahmetaj, kardiokirurgen e parë Iliriana Haxhibeqiri, kompozitorin Halim Koshi mandej gazetarin dhe poetin e njohur Alirizah Gashi (1945-1997).
Shqiptarët në B dhe H janë të organizuara në shoqatat kantonale shqiptare, të bashkuar në komunitetin shqiptar në B dhe H. Nëpërmjet kësaj shoqate shqiptarët shënojë datat e rëndësishme historike shqiptare, promovojnë libra në gjuhën e tyre amtare dhe në forma tjera përkujtojnë origjinën e tyre. Me ndihmën e Qeverisë së Kosovës, Komuniteti ka kërkuar sërish fillimin e mësimit shtesë të gjuhës shqipe për fëmijët e tyre shqiptarë, e cila ishte ndërprerë për shkak të mungesës së fondeve.
Vlerësohet se në Bosnjë dhe Hercegovinë (në fakt, kryesisht në Federatën e B dhe H, sepse në Republikën Serbe, çështja shqiptare, shikohet nga prizmi i çështjes së Kosovës, nuk jeton pothuajse asnjë shqiptarë ) jetojnë midis 8 dhe 10 mijë shqiptarë, të cilët përbëjnë një nga pakicat më të mëdha kombëtare. Sipas Kushtetutës së B dhe H, sikurse edhe pakicat tjera, edhe shqiptarët konsiderohen “të tjerë” dhe nuk mund të zgjidhen si anëtarë të Presidencës së Bosnje dhe Hercegovinës ose të jenë delegatë të Kuvendit Popullor të Shtetit. Disa përfaqësues të shqiptarëve thonë se këto funksione nuk janë për ta të rëndësishme, por se janë të shqetësuar për shkak të përkeqësimit të situatës ekonomike.
Vlerësohet se në periudhën 2010-2020 shqiptarët kanë rritje më të lartë se mesatarja vjetore e popullsisë së Evropës. Të dhënat për Kosovë dhe Shqipëri tregojnë për rritje 0.7% gjegjësisht 0.2%. Rritje e ngjashme është shënuar edhe në vendet fqinje , aty ku jetojnë shqiptarët (Maqedoni, Mal të Zi, Greqi). Shtypi në hapësirat e ish Jugosllavisë, sidomos ai në Serbi, konsideron se nacionalizmi gjithnjë e më i artikuluar shqiptar dhe aspiratat e zgjerimit, janë faktorë që mund të sjellin më shumë paqëndrueshmëri në rajonin jo stabil të Ballkanit Perëndimor. Shqiptarët në hapësirën e ish Jugosllavisë shpesh janë subjekt i shakave dhe talljeve. Megjithatë, për shumë gjëra, shqiptarët janë bërë objekt i adhurimit dhe respektit por edhe të frikshëm për fqinjët e tyre. Sa i përket Bosnjës, shqiptarët përbëjnë padyshim një nga komponentët thelbësore të identitetit të këtij shteti.