Nga Cafo Boga/
Në çdo shtet ligjor, mënyra se si është ndërtuar dhe si funksionon sistemi juridik përbën themelin e besimit publik, stabilitetit institucional dhe zhvillimit demokratik. Shqipëria sot ka një arkitekturë juridike që, në letër, i ngjan sistemeve europiane, por në praktikë vazhdon të prodhojë vonesa, pasiguri dhe zhgënjim qytetar. Ky kontrast mes formës dhe realitetit ka krijuar një hendek të thellë mes pritshmërive të qytetarëve dhe përvojës së tyre konkrete me drejtësinë. Për ta kuptuar pse ndodh kjo, është e domosdoshme të shohim fillimisht hierarkinë e sistemit juridik shqiptar dhe më pas mënyrën se si ai funksionon realisht.
Hierarkia e sistemit juridik shqiptar
Në krye të sistemit juridik qëndron Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë, akti më i lartë normativ, ndaj të cilit duhet të përputhen të gjitha ligjet, vendimet dhe veprimet e institucioneve shtetërore. Kushtetuta përcakton ndarjen e pushteteve, garanton të drejtat dhe liritë themelore të qytetarëve dhe sanksionon pavarësinë e pushtetit gjyqësor.
Interpretuesi përfundimtar i Kushtetutës është Gjykata Kushtetuese. Kjo gjykatë nuk shqyrton fakte konkrete apo prova penale, por vlerëson nëse ligjet, aktet normative apo veprimet e institucioneve publike janë në përputhje me Kushtetutën. Vendimet e saj janë përfundimtare dhe detyruese për të gjitha organet e shtetit, duke e bërë atë gurin themelor të rendit kushtetues.
Nën këtë nivel funksionon sistemi gjyqësor i zakonshëm, i organizuar në tre shkallë. Gjykatat e Shkallës së Parë janë pika e nisjes së çdo çështjeje civile, penale apo administrative. Vendimet e tyre mund të ankimohen në Gjykatat e Apelit, të cilat shqyrtojnë si aspektet procedurale ashtu edhe, në raste të caktuara, thelbin e çështjes. Në krye të këtij sistemi qëndron Gjykata e Lartë, instanca më e lartë gjyqësore, me një rol kyç në unifikimin e praktikës gjyqësore dhe interpretimin e ligjit në mënyrë të njëtrajtshme në të gjithë vendin.
Në krah të gjykatave qëndron Prokuroria, si organ i akuzës, me në krye Prokurorinë e Përgjithshme. Pas Reformës në Drejtësi u krijua edhe struktura e posaçme SPAK, e fokusuar në hetimin dhe ndjekjen penale të korrupsionit të nivelit të lartë dhe krimit të organizuar. Po ashtu, reformës iu shtuan institucionet e vettingut: Komisioni i Pavarur i Kualifikimit (KPK) dhe Kolegji i Posaçëm i Apelimit (KPA), ky i fundit me kompetencë përfundimtare dhe pa të drejtë ankimi.
Në letër, kjo hierarki përfaqëson një model europian të qartë dhe të strukturuar. Problemi lind kur kjo arkitekturë formale përballet me realitetin e zbatimit praktik.
Funksionimi real dhe problemet strukturore
Problemi kryesor i sistemit juridik shqiptar nuk është mungesa e ligjeve apo institucioneve, por mungesa e funksionalitetit real. Procesi i vettingut ishte i domosdoshëm për pastrimin e sistemit nga korrupsioni dhe abuzimet e akumuluara ndër vite. Megjithatë, mënyra dhe ritmi i zbatimit të tij krijuan vakume serioze në gjykata dhe prokurori, duke sjellë vonesa të gjata në gjykime dhe një mbingarkesë të madhe çështjesh të pazgjidhura.
Një problem tjetër i theksuar është formalizmi ekstrem. Vendimmarrja gjyqësore shpesh fokusohet më shumë në aspektet teknike dhe proceduriale sesa në thelbin e drejtësisë. Qytetari përballet me vendime të ndërlikuara, të vështira për t’u kuptuar dhe, jo rrallë, kontradiktore. Ndërkohë, roli unifikues i Gjykatës së Lartë mbetet i dobësuar, duke krijuar pasiguri juridike dhe mungesë koherence në zbatimin e ligjit.
Përqendrimi i fuqisë vendimmarrëse në disa institucione kyçe, veçanërisht në KPA dhe SPAK, ka ngritur shqetësime serioze për mungesë balancash institucionale. Vendime përfundimtare pa mekanizma korrigjues krijojnë rrezikun që gabimet të mbeten të pakthyeshme, duke minuar parimin e shtetit të së drejtës dhe besimin publik te drejtësia.
Nga struktura institucionale te ndikimi i pushtetit politik
Në këtë kontekst lind natyrshëm pyetja nëse pushteti politik ka arritur të ndikojë mbi sistemin juridik. Në aspektin formal, institucionet e drejtësisë janë të pavarura dhe nuk ekzistojnë prova për ndërhyrje të drejtpërdrejta politike në vendimmarrje. Megjithatë, realiteti nuk është bardh e zi.
Ndikimi sot nuk ushtrohet përmes urdhrave apo telefonatave, por përmes strukturës së vetë sistemit. Përqendrimi i kompetencave, mungesa e ankimit dhe pesha e perceptimit publik krijojnë një klimë vetëcensure institucionale. Në një sistem ku gabimet nuk korrigjohen dhe vendimet janë përfundimtare, presioni nuk ka nevojë të shprehet hapur; ai vepron në mënyrë të heshtur, por efektive.
Kësaj klime i shtohet edhe presioni publik dhe mediatik, shpesh i politizuar. Çdo kritikë ndaj Reformës në Drejtësi apo institucioneve të saj etiketohet lehtësisht si sulm ndaj drejtësisë, duke kufizuar hapësirën për debat profesional dhe përmirësim të brendshëm të sistemit.
Drejtësia selektive dhe rasti Balluku
Ky realitet shpjegon edhe perceptimin e përhapur të drejtësisë selektive. Publiku sheh se gjyqtarë dhe prokurorë largohen nga sistemi për shkelje formale ose mospërputhje administrative, ndërsa figura të larta politike, pavarësisht akuzave dhe denoncimeve publike, vazhdojnë të ushtrojnë funksionet e tyre.
Rasti i zëvendëskryeministres Belinda Balluku është ilustrues për këtë hendek. Ajo është përmendur dhe akuzuar publikisht për çështje korrupsioni në diskursin politik dhe mediatik, por nga pikëpamja juridike nuk ekziston një masë sigurie penale, një aktakuzë e konfirmuar apo një vendim gjyqësor që ta ndalojë ushtrimin e funksionit të saj. Sipas parimit kushtetues të prezumimit të pafajësisë, hetimi apo denoncimi publik nuk barazohet me fajësi penale dhe, ligjërisht, vazhdimi i funksionit është i lejuar.
Problemi këtu nuk është domosdoshmërisht shkelja e ligjit, por hendeku midis përgjegjësisë penale dhe asaj politike. Në demokracitë e konsoliduara, dyshimi serioz prodhon pasoja politike, përfshirë dorëheqjen ose pezullimin e funksionit, edhe përpara një vendimi gjyqësor përfundimtar. Në Shqipëri, mungesa e kësaj kulture politike ushqen bindjen se ligji zbatohet me standarde të ndryshme për aktorë të ndryshëm. Një nga boshllëqet kryesore që thellon këtë konfuzion është mungesa e një mekanizmi ndërmjetës, transparent dhe institucional, që të përcaktojë ekzistencën e një baze të arsyeshme ligjore (probable cause) përpara se një zyrtar i lartë të përballet me akuza formale ose të vazhdojë ushtrimin e funksionit. Në sisteme si ai amerikan, procedura si Grand Jury ose Preliminary Hearing shërbejnë pikërisht për këtë filtër: ato mbrojnë individin nga politizimi i drejtësisë dhe njëkohësisht i japin publikut sigurinë se ekziston bazë reale juridike për ndjekje penale. Në mungesë të një mekanizmi të tillë në Shqipëri, akuzat mbeten në sferën e debatit publik pa një vlerësim institucional paraprak, duke ushqyer perceptimin e drejtësisë selektive dhe duke dëmtuar besimin publik në institucionet shtetërore.
Përfundim
Në fund, problemi i drejtësisë shqiptare sot nuk qëndron vetëm te pavarësia formale e institucioneve, por te mungesa e balancave, proporcionalitetit dhe ndarjes së qartë mes ligjit dhe etikës publike. Shqipëria nuk ka nevojë për një reformë të re spektakolare në drejtësi, por për një korrigjim të thellë të mënyrës se si ajo funksionon në praktikë.
Drejtësia nuk është thjesht një çështje institucionesh; ajo është kontrata morale mes shtetit dhe qytetarit. Pa e rikthyer këtë kontratë, as shteti ligjor dhe as demokracia nuk mund të funksionojnë plotësisht.