1. Si lindi ideja për simfoninë ALBANOI dhe çfarë simbolizon titulli?
Më 9 Maj, në Ditën e Europës, është planifikuar premiera e veprës sime më të re, Simfonia Albanoi. Kjo është një vepër sfiduese për mua, sepse, siç dihet, simfonitë janë krijime që kërkojnë një angazhim të jashtëzakonshëm. Në këtë rast, simfonia është gjithashtu simbolike, sepse emri Albanoi është përmendja më e hershme në burimet antike për vendbanimin ku jetonin shqiptarët, dhe ky emër evoluoi më vonë në Albanians, Arbër, dhe më në fund te Shqiptarët e sotëm. Ajo përfaqëson një përgjithësim të tipareve muzikore të shqiptarit ndër vite, duke reflektuar vlerat më të mira të krijuara gjatë trashëgimisë së tij historike, kulturore dhe artistike.
⸻
2. Cilat janë temat kryesore të përfaqësuara në katër kohët e simfonisë?
Për të arritur te kompozimi i ALBANOI-t (2 vite punë, 45 minuta muzikë), kam kaluar një rrugëtim të gjatë krijues dhe formues, i cili besoj se më ka dhënë përvojën e nevojshme për t’u përballur me një vepër të madhe si simfonia. Duke synuar të krijoj një vepër autentike dhe bashkëkohore, mbështetem në evolucionin natyror të teknikave muzikore të ndërlidhura. Titujt e katër kohëve (EPOS, ISO, PARAKORI-VALLE dhe GËZIM-FINALE) nuk tregojnë një program të mirëfilltë, por shërbejnë si orientues. Në cilësinë e tyre simbolike, ata mbartin kuptime mbarëshqiptare që flasin qartë për të gjithë, si gurë kilometrikë që tregojnë përparimin e bërë në një udhëtim.
⸻
3. Si i ndërthurni polifoninë shqiptare dhe elementet tradicionale në një gjuhë simfonike bashkëkohore?
Është një proces thellësisht i lidhur me rrënjët e muzikës sonë kombëtare, parimet e së cilës — si teorike ashtu edhe praktike — i ka hedhur kompozitori ynë i shquar Çesk Zadeja. Ne kemi një pasuri të madhe në muzikën popullore, dhe është krejt natyrshëm që kompozitorët tanë të ndihen të tërhequr prej saj. As unë nuk bëj përjashtim. Në këtë simfoni, të cilën e quaj simfonia e tipareve muzikore të shqiptarit, kam ndërthurur gjithçka të vlefshme që mbart folklori ynë muzikor. Në kohën e dytë, të titulluar ISO, kam synuar të realizoj teksturën e iso-polifonisë, ku iso-ja interpretohet nga orkestra me tela, ndërsa zërat solo të marrësit, kthyesit dhe hedhësit interpretohen përkatësisht nga fagoti solo, korno në Fa solo dhe tromba në Si bemol solo. Sigurisht, gjuha muzikore është ndërtuar në një idiomë bashkëkohore, por ajo që ka rëndësi është se folklori ynë është i aftë të mbështesë dhe të frymëzojë edhe një trajtim modern brenda muzikës klasike.
⸻
4. Cilat ishin sfidat kryesore në kompozimin e kësaj vepre?
Një shpikje e mrekullueshme artistike e klasikëve, cikli simfonik me katër kohë, është përshkruar emocionalisht si një kalim nga errësira në dritë. Të gjithë komponentët muzikorë varen nga ky koncept filozofik, përfshirë dramaturgjinë muzikore dhe sidomos ndërtimin formal, ku koha e parë dhe e dytë janë me tempo të ngadalta dhe tonalitete minore, për t’u pasuar nga koha e tretë dhe e katërt me tempa më të shpejta dhe tonalitete të ndritura, madhore.
⸻
5. Çfarë rëndësie ka që premiera botërore të ndodhë në Ditën e Europës, më 9 Maj?
Mund të quhet një rastësi e qëllimshme. Dita e Europës na kujton se ne jemi pjesë e pandarë e identitetit të saj kulturor, gjeografik, gjuhësor dhe më gjerë — siç reflektohet edhe në hartën e shekullit XV të njohur si Europa Regina. Ndërsa integrimi politik dhe ekonomik kërkon kohë, në art, kulturë dhe trashëgimi ne jemi tashmë pjesë e pandashme e saj. Është një e vërtetë e bukur që simfonia — një krijesë thelbësisht europiane — vijon të jetojë në muzikën bashkëkohore shqiptare. Simfonia ALBANOI është një dëshmi e gjallë e kësaj.
⸻
6. Si ishte bashkëpunimi juaj me dirigjentin Eno Koço dhe Orkestrën Simfonike të RTSH-së?
Simfonia ka katër kohë dhe i kam kushtuar secilën prej tyre katër individëve që më kanë ndikuar në forma dhe vende të ndryshme gjatë viteve. Me këtë dedikim, shpreh mirënjohjen më të thellë për ta:
• Koha I – EPOS, dedikuar Ismail Kadaresë
• Koha II – ISO, dedikuar Wolfgang Hufschmidt
• Koha III – KTHESA, dedikuar Eno Koços
• Koha IV – HENG, dedikuar Çesk Zadesë
Dirigjenti i shquar Eno Koço zë një vend të veçantë në rrugëtimin tim muzikor, pasi ishte i pari që solli në skenë një nga veprat e mia simfonike që në vitin 1990, në fillesat e karrierës sime. Që atëherë, bashkëpunimi ynë ka vazhduar pandërprerë, me besim artistik dhe respekt të ndërsjellë. Lidhja jonë shkon përtej muzikës. Eno është biri i sopranos së njohur shqiptare Tefta Tashko Koço, me origjinë nga Frashëri i Përmetit — vend që edhe unë e quaj me krenari vendlindje. Ky trashëgim i përbashkët e ka thelluar lidhjen tonë, si në aspektin personal, ashtu edhe në atë artistik. Përveçse dirigjent me integritet të lartë, Eno është edhe studiues i përkushtuar i traditave muzikore klasike dhe popullore shqiptare. Angazhimi i tij për hulumtimin dhe ruajtjen e këtyre trashëgimive rezonon fuqishëm me rrugën time krijuese. Jam thellësisht mirënjohës për profesionalizmin dhe miqësinë e tij të çmuar.
⸻
7. Çfarë reagimi emocional apo intelektual shpresoni nga publiku?
Shqipëria ka një traditë të gjatë dhe të gjallë të vlerësimit të muzikës, sidomos në fushën e interpretimit simfonik, koncertal dhe skenik. Kjo traditë është formuar që me krijimin e Orkestrës Simfonike të Radio Tiranës në fund të viteve 1930, dhe më pas me themelimin e Teatrit Kombëtar të Operës dhe Baletit në vitin 1956. Gjithashtu, programet muzikore të Radio Tiranës dhe rrjeti i shkollave të muzikës në vend kanë luajtur një rol jetik në edukimin dhe përfshirjen e publikut në artin muzikor. Me besim të plotë presim një pritje të ngrohtë për këtë koncert, pasi publiku shqiptar ka qenë gjithmonë përkrahës i palëkundur i artit dhe kulturës, veçanërisht i krijimtarisë muzikore.
⸻
8. Si lidhet apo ndryshon ALBANOI nga veprat tuaja të mëparshme?
Simfonia ALBANOI përfaqëson konsolidimin e tipareve kryesore të krijimtarisë sime muzikore, tashmë në një nivel më të lartë — atë të simfonisë. Kjo vepër vjen pas një rruge të gjatë krijuese që përfshin muzikë dhome, vokale, koncerte për instrumente dhe orkestër, pjesë të ndryshme për orkestër me tela dhe orkestër simfonike, si dhe dy opera. Në thelb, ALBANOI shtron një urë midis së kaluarës së krijimtarisë sime dhe e çon atë në një fazë të re dhe të ngritur.
⸻
9. Çfarë roli shikoni për muzikën shqiptare në skenën më të gjerë europiane?
Muzika shqiptare ka shfaqur praninë e saj në skenën europiane në forma të ndryshme dhe në nivele të ndryshme. Ajo që bie më shumë në sy janë interpretuesit, sidomos në zhanrin e operës, ku spikasin emra si Ermonela Jaho, Saimir Pirgu, Enkelejda Shkoza, Inva Mula, Eva Golemi, Josif Gjipali, Artur Vera, Klodian Kacani dhe të tjerë. Për më tepër, Shqipëria ka një plejadë të shkëlqyer instrumentistësh që jetojnë dhe punojnë në Europë, duke shkëlqyer në zanatin e tyre. Disa nga emrat më të njohur janë Tedi Papavrami, Jonian Kadesha, Florian Vlashi, Kostandin Tashko, Krist Gjezi, Laura Llozi, Jonela Golemi, Dhurata Lazo e të tjerë. Gjithashtu, kompozitorët shqiptarë janë të pranishëm në skenat europiane. Emra si Thomas Simaku dhe Endri Sina spikasin jo vetëm për interpretimin e veprave të tyre, por edhe për çmimet prestigjioze europiane që kanë fituar për krijimtarinë dhe kontributin e tyre në muzikën bashkëkohore.
⸻
10. Çfarë projekte apo drejtime të ardhshme muzikore po eksploroni aktualisht?
Jam vazhdimisht i angazhuar në krijimtari artistike dhe punë studimore. Sapo të kem diçka më konkrete për të ndarë, do të jemi sërish në kontakt.
Faleminderit për intervistën.
⸻
Një reflektim mbi simfoninë ALBANOI nga kompozitori Vasil S. Tole
Prof. Dr. Fatmir Hysi, Muzikolog
Pas një periudhe të gjatë stagnimi dhe dominimi të muzikës komerciale, arti simfonik — dhe simfonia në veçanti — po rikthehet me një gjallëri të re. Vepra më e fundit e Vasil S. Toles, simfonia ALBANOI, është një shembull mbresëlënës i këtij rilindjeje, duke e vendosur zhanrin në një dritë të re dhe bashkëkohore.
Simfonia të surprizon që në momentin e parë me tingujt e saj kompleksë dhe të papritur, si dhe me qartësinë e konceptit. Ajo digjet nga një zjarr i brendshëm, duke u frymëzuar nga dhe duke iu kushtuar kompozitorëve dhe figurave të rëndësishme kulturore. Megjithatë, ajo shkon përtej thjesht homazhit. Në vend që të ndjekë format tradicionale epike apo rrëfimtare, ALBANOI sfidon audiencën të kalojë nga dëgjimi pasiv në përfshirje emocionale aktive — duke ftuar çdo dëgjues ta përjetojë muzikën si një udhëtim personal e bashkëkohor.
Forma e disiplinuar e simfonisë, gjuha e freskët harmonike — e ndërtuar në ndërthurjen midis teknikës profesionale të kompozimit dhe idiomave folklorike — dhe orkestracioni i kthjellët dhe kuptimplotë, i japin veprës një energji të gjallë dhe në zhvillim. Ngjyrat dhe teksturat e ndryshme timbrike shtojnë praninë dinamike dhe fuqinë shprehëse të saj.
Me ALBANOI-n, Vasil S. Tole hap një rrugë të re për muzikën simfonike shqiptare — një rrugë që përqafon traditën dhe risinë, dhe riafirmon simfoninë si një medium të gjallë të shprehjes artistike bashkëkohore.
— Prof. Dr. Fatmir Hysi