Nga Ahmet Demaj*

 “A ka protezë për një zemër të thyer?!…“/

Analizë e novelës “Një mall i pashuar”, i shkrimtares Vilhelme Vranari Haxhiraj/

  Asnjë njeri në rruzullin tokësor s’ka komoditetin dhe s’ka fituar imunitetin të parashikojë, se çfarë ëndërrash do të na bien sërishmi në pjesë për të përjetuar gjatë jetës.  E nisa nga faqja 116, që është fundi i kësaj novele, për të reflektuar ndaj mesazheve që përjetova kur lexova rrëfimin letrar, të thurur aq bukur sikur të ishte e jetuar nga unë, nga ti, nga të gjithë ata që do ta lexojnë.  Si çdo libër që na bie në dorë, edhe novelën lexova për kureshtje dhe e rilexova nga emocionet memoriale që më solli për jetën time. Ndaj e titullova analizën  e novelës me një pyetje të personazhit, pyetje domethënëse, por që cilindo lexues  e vë në dilemë…“A ka protezë për një zemër të thyer?!“

Dhe secili që do ta lexoj këtë libër, jam i bindur që do të thotë: “Edhe mua kështu më ka ndodhur…“-Sa mbarova së lexuari, pyeta veten:“- Autorja amos vallë ka dëgjuar ndonjë rrëfimin tim?

– A po mos më ka zbuluar ndonjë nga letrat dhe ngjarjet e dashurisë sime të parë?

– Ndoshtadukezbuluar plagën e dashurisësë cilitdodhe si ilaç për këtë dhembje që shkakton kjo ndjenjë,sajoi këtë novelë?!

ç- Apo mos shkrimtarja Vranari ka njohur, ka vuajtur problemet sociale të pas lirimit, të socializmit nëndiktaturave, të demokratizimit të jetës tonë,sisteme pa elementet e shëndosha që dashuria të lindë etë rritet madhërishëm?”

Si gjithnjë, por më i lartë se në librat e tjerë, Vilhelmja vë në qendër familjen, si burim për të dhënë dashuri, paqe e qetësi Sipas autores familja është një burim vlerash morale, mirëqenieje dhe shoqërore. Burri për gruan, prindërit për fëmijët edhe anasjelltas, motra për vëllain, brezi për brezin jano detaje që duket sikur vetëm prej ken por lënë vragë në kujtesë. Aktorët e dramës së familjes janë të barazvlefshëm edhe për çdo njeri, sipas portreteve të të cilëve formohen ata vetë dhejanë shëmbulltyrë për të tjerët.

Personazhi kryesor i novelës, Aureli, një djalosh i bukur si bredh Çipini, i dashuri i Brikenës ikën me studime në Moskë. Brikena një vajzë që sipas thënies së nënës të Aurelit i kishte thënë hënës: “Dil, apo të dal”.

Babai i tij, njeri shumë i mirë, por patriarkal në ekstrem, si në ide edhe në . Dhe dëgjoni një shprehje: “Sa shumë u deshëm…, por nuk na lanë…”

Kush…,kush  e vrau vallë dashurinë e brishtë të të dy të rinjve? Krimineli që vrau dashurinë e tyre hyjnore, një bastard, që nuk njihte as më të voglin element pendimi ndaj krimit që kishte bërë. Të paktën të heshtëte, të heshtëte dhe të mos zbulonte krimin e tij që ishte mohim i të drejtave dhe  i lirive tvetjake që e gejto shprehjen në dhunën morale, apo shpirtërore te “Vrasja e dashurisë”. Përkundrazi ai krenohej për gjëmën, krimin që kishte bërë, në bazë të të cilit kishte ngjitur shkallët e karrierës, madje  dhe në ndryshimin e sistemeve ishte bërë edhe pushtetar i lartë.

Përballë dashurisë, lufta e klasave, ngjet si parajsa para ferrit. Udhëton në novelë dhe rruga për te fundi i saj të mbërthen në çdo faqe dhe në çdo kapitull, derisa kur lexon dhe fjalën e fundit, një peshë e rëndë në kraharor të merr frymën.

Cila është arsyeja?

Sepse aty, në çdo faqe e paragraf gjen këshilla për tu ruajtur nga e keqja, gjen fakte se e keqja qëndron prapa derës. E parandjen atë dhe thua: “Ruhu! E keqja të gjen dhe vjen edhe atëherë kur nuk e pandeh!”

Me mendime dhe fjalë njeriu e ndërton jetën me thjeshtësi. Por veçse në praktikë, sheh se familja krijohet me shumë vështirësi, por shkërrmoqet shumë lehtë. Dhe kështu deri në fund shkon te çasti që novela jo se e zbulon për herë të parë, por lexuesi mëson edhe për kohën që jetojmë se sekreti është te mesazhet që jepen:

“- Mos vrisni dashurinë! Ajo vjen një herë në jetë dhe vritet vetëm një herë.

– Se dashuria është arti, fjala dhe ndjenja më e bukur njerëzore në glob.” ,- gjë që e provojnë këto pak fjalë

“…Oh, e dashur…  Dhe unë zgjohem me emrin tënd në gojë, me portretin tënd në sy, me ëmbëlsinë e zërit tënd në vesh..., “- thotë Aureli në një letër që dërgon nga Moska, por që nuk mbërriti kurrë në dorë të Brikenës. Me të drejtë pyet: “-A ka protezë për një zemër të thyer?“– thotë Brikena, kur humb çdo lidhje me të dashurin e saj, pra kur ka humbur shpresën.

“– Në dashuri s’flet goja, flet syri, flet buza, flet loti, flet zemra, por se dëgjoi Aureli,” – thonë pa folur me zë veç në ndërgjegje, të dy personazhet kur takohen pas 30 vjetëve.

” -Sepse duhet të mbisundojë dashuria në shtratin e ëndrrave të secilit”,- thotë Autorja Vranari.

“-Të jetosh pa dashuri, jeton kot. – Të vrasësh dashurinë ke vdekur dhe kur je gjallë”, – i thotë Aureli kriminelit që u vrau dashurinë e parë, kur merr vesh të vërtetën për sekuestrimin e letrave të tyre të padorëzuara dhe të palexuara nga ata dy të rinj që tashmë ishin në moshë mesatare.

Pra lexon e lexon me ëndje dhe më në fund kokludon, se dashuria s’është deklarata që vret por një medaljon që mes shpirtit hyn në zemër, në gjak e në mendje.

Në novelën “Një mall i pashuar”, të rinjtë marrin një leksion për dashurinë. Të vjetrit kujtojnë me nostalgji zgjedhjen e mundimshme të fjalëve për të shprehur dashurinë.

Më duket interesant dhe po kthehet në modë zbatimi i letërkëmbimeve (origjinale apo të sajuara nga autorja), lexuesi shqyen sytë për bukurinë shprehëse që ka gjuha sepse kur arrin të përdorësh mirë atë. Vendosja e personazheve në Labëri zbulon margaritarët e vërtet të dialektit dhe folklorit lab.

Veç sjelljes nga autorja për të rritur nivelin artistik të novelës, ajo bën edhe një detyrë tjetër atdhetare, patriotike e kulturore, që e pasuron me fjalë të reja.

Po shënoj disa syresh:artfjala, sypagjumja, natpafjetura, plaghapës,  ledhbahçeja, fatlumturia, kapen dhe shqiptohen ëmbël nga të gjithë.

Ngjarja mund të tregohej edhe sipas traditës në vetën e tretë, por jo, shkrimtarja e thyen këtë veçori: si në gjithë veprat e saj e trajton rrëfimin në vetën e parë, fut veten, qëndron, analizon si qytetare, merr pjesë aktive, merr edhe përgjegjësi, logjikon pa dhënë urdhër. Kjo të bën të menedosh se kemi të bëjmë me një letërsi ndryshe, bashkëkohore dhe moderne, që lexohet dhe tingëllon bukur në të gjitha gjuhët e botës..Pra aq sa e copëzon ngjarjen, edhe po aq e bashkon në një të tërë duke na thënë: “Jemi bërë copa-copa, kemi shumë urrejtje, kemi shumë krim, kemi shumë shthurje, kemi shumë të këqija brenda vetes sonë, që me indiferentizmin tonë po i ushqejmë më shumë…! Përse vallë ndodh kështu?!”

Hajde të ndihmojmë njëri-tjetrin për të jetuar në paqe. Dhe me paqe jetohet duke falur dashuri. Shkrimtarja po bëhet pjesë e atij opinion letrar që shkund pluhurin e shoqërisë shqiptare si në veprat e Ali Asllanit. Që e thërret sot poezinë e tij, jo urrejtja por dashuria për vendin, të gjitha dashuritë për njeriun.

Ekspertët e mirfilltë letrar , profesor, doktor dhe kritikë, janë shprehur në prolog dhe në epilog. Unë si lexues do të doja ta përfundoja mendimin tim me këto fjalë:

“Brenda 17 vjet krijimtari jeni rritur shumë Zonja Vilhelme aq sa konstatoj:  Ju s’keni më nevojë të thoni: Merre e lexoma këtë libër.Unë lexuesi juaj duhet të them: Të lutem më jepni të lexoj librin tuaj të radhës.”

Në fund dua të di: Sa libra do të shkruash, që unë të planifikoj sirtarët e bibliotekës sime?.

Urime dhe suksese! Ju falenderoj së tepërmi për çka i dhuroni lexuesit!:

* Ahmet Demaj- (Mësues Kryetar i Sh A.K. “Labëria”-Vlorë