Nga Agim Xh. Dëshnica/Boston-ShBA/*

Shkurt nga jeta e Llazar Fundos. Lindi më 20 mars 1899 në Korçë. Mësimet e para i mori në vendlindje. Kreu Liceun francez të Selanikut. U diplomua për drejtësi në Paris. Më 1923 u kthye në atdhe me profesionin jurist. Ndërkohë mori pjesë në Shoqërinë Bashkimi (1922-1925) Pas vrasjes së Avni Rustemit më 1924, u zgjodh kryetar i saj. Drejtoi edhe gazetën “Bashkimi”. Në mbarim të dhjetorit, kur Qeveria demokratike e Nolit ra, u largua nga atdheu për në Itali, Austri, Gjermani, Francë e Rusi. Gjatë kësaj kohe bashkëpunoi me gazetën e nacionalistëve shqiptarë “Liria Kombëtare”. U diplomua për filozofi në Moskë. Mandej dha leksione të kësaj lënde në Leningrad (sot Peterburg). Më 1934 i dënuar me vdekje nga Kominterni, u arratis nga Rusia. Jetoi i fshehur në Francë, Belgjikë, Zvicër e Gjermani. Më 1939 u kthye sërish në atdhe për të marrë pjesë në rezistencën kundër pushtuesve italianë, por në vitin 1941, u arrestua dhe me shumë të tjerë u internua në Ventotene të Italisë. Më 23 shtator 1944, mbylli sytë i pushkatuar nga partizanët shqiptarë në Kolesjan të Kukësit. Në vitin 1995 u shpall “Martir i Demokracisë”.
Shumëkush befasohet teksa lexon një shkrim përkujtimor në gazetën Shekulli. Ato rreshta të drejta të autorit të trondisin teksa shtrembërojnë aq rreptas jetën e një njeriu të shquar, e një martiri të paharruar të demokracisë, si Llazar Fundo, ndaj lindin natyrshëm disa pyetje. Si është e mundur të tjetërsohet mizorisht jeta e një juristi si Llazar Fundo, i njohur edhe me emrin Zai Fundo? Si është e mundur të tregohet krejt ndryshe veprimtaria e një publicisti demokrat? Si është e mundur të transformohet jeta e një luftëtari të lirisë, kundërshtar deri në vdekje i komunizmit, i vrarë nga komunistët shqiptarë sipas vendimit nga Moska apo Beogradi, ndërsa luftonte për shpëtimin e atdheut, krahas nacionalistëve shqiptarë të Kosovës? Se kush qe Llazar Fundo i vërtetë, mund ta përfytyroni në një farë mënyre edhe me urrejtjen pa kufi të diktatorit Hoxha, i cili urdhëroi partizanët besnikë, ta kapnin dhe pas torturash mizore ta pushkatonin. Në librin “Panteoni i nëndheshëm”, poeti i vuajtjeve në ferrin komunist, Visar Zhiti e vlerëson si poet me kulturë të gjerë, përfytyrimi i të cilit ishte “Ballkani bashkë dhe Europa e Bashkuar, ndryshe nga një perandori komuniste”.
Në shkrimin e mbushur me të pavërteta, Shoqëria Bashkimi e themeluar nga demokrati Avni Rustemi, ndryshe nga historia e vërtetë, ndryshe nga “Fjalorët Enciklopedikë Shqiptar” 1982 dhe 2008, pagëzohet me një emër të padëgjuar deri më sot “Shoqëria komuniste Bashkimi e Avni Rustemit!”. A mund të ishte Bashkimi “shoqëri komuniste” kur statuti i saj kishte nene si këto: “Rrënjosja e ndjenjës së njësisë kombëtare. Përkrahja e bujqësisë, e punëtorisë, e industrisë së vendit, e iniciativës private në fushën e ekonomisë kombëtare, e ngrehjes së kasave të kursimit për të përmirësue gjendjen ekonomike të popullit. Mosnjohja e klasave shoqërore. Bashkimi nuk asht një shoqni politike, por patriotike dhe anëtarët e saj janë të lirë në veprimtaritë e tyne individuale, por gjithmonë në konformitet me qëllimet e statutit”. Një dokument arkivor i vitit 1924, dëshmon se në mitingjet festive, korrik e gusht në Berat, Zai Fundo e Xhevdet Dëshnica ndërsa mbronin programin demokratik të qeverisë flisnin edhe kundër shpifjeve “bolshevizëm” e “bolshevik” që përhapeshin me një qëllim të caktuar në një kohë, kur bolshevizmi urrehej nga disa shtete të Europës. Bashkimi i përbërë kryesisht me të rinj intelektualë të diplomuar në perëndim, organizonte herë pas here aktivitete kulturore e sportive, piknike e vizita në qytete të ndryshme. Autori na befason edhe me njoftimin, se Llazar Fundo paska qenë “një nga themeluesit e Partisë komuniste shqiptare”, në kohën kur bashkëpunonte me Fan Nolin, Hasan Prishtinën, Luigj Gurakuqin, At Gjergj Fishtën, Mustafa Merlika Krujën, pse jo edhe me Anton Harapin e Lazer Shantojën. Se Zai Fundo na qenka arratisur tok me një vajzë drejt Parisit “me ndihmën e Dimitrovit” asokohe i arrestuar nga nazistët në Gjermani, pastaj drejt Moskës “me sugjerimin e Nolit” të mërguar, s’dihej se ku. Zai Fundo student, na del pa pritur edhe anëtar i “grupit komunist” në Moskë me një emër të çuditshëm, Konare!” (Ah! kjo e kudondodhura KONARE intelektualësh borgjezë, bejlerësh liberalë e fetarësh!).
Qarkullon një kujtim i vjetër se studentët e huaj në B. Sovjetik i anëtarësonin në parti pa kërkesën e tyre. Në mbarim të studimeve shumë prej tyre largoheshin të zhgënjyer dhe pa bindje komuniste, siç del nga libri dokumentar “Safet Butka” botim i vitit 2003, ku Zai Fundo ndërmjet të tjerash i shkruante Fan Nolit: “Pandeha se komunizmi ishte si Krishti,, por ai qenka më i keq se djalli”. Kështu do të shihej arratisja e tij, ikja e Tajar Zavalanit antikomunist në Radio Londra, zhgënjimi i poetit rebel Sejfulla Maleshova, mbrojtësit të Fishtës, i internuar me urdhër të diktatorit Hoxha. Rifat Këlliçi një nga anëtarët e Qendrës së Shoqërisë Bashkimi, i njohur me librin “Me djemtë e Bashkimit”, u la në muzgun e harresës. Vetëm Selim Shpuza shpëtoi paq dhe shërbeu me shkrime historie sipas kërkesave të kohës. Një fund tragjik siç dihet, pati edhe Omer Nishani, i përdorur si maskë demokracie, i “vetëvrarë” me dy plumba misteriozë në shtrat. Ndryshe nga Fjalorët Enciklopedik Shqiptarë dhe Fjalori Enciklopedik “Gazetarë dhe Publicistë Shqiptarë”-2005, gazetën e nacionalistëve shqiptarë “Liria Kombëtare” (1925-1935) me botues Omer Nishanin në Gjenevë të Zvicrës, autori na e pagëzon me emrin e panjohur deri më sot “Çlirimi Nacional”, që sipas tij drejtohej nga Fan Noli e Zai Fundo. Mos vallë në ndonjë ishull misterioz? Me cilën gazetë bashkëpunonte pra, Zai Fundo, me të parën apo të dytën? Sipas shkrimit, Zai Fundo i zhgënyer nga Stalini u arratis nga Rusia edhe pse i fshehur në Paris, qenka marrë me organizata e gazeta “komuniste, madje dërgonte vullnetarë për Luftën e Spanjës. Por autori harron se asokohe ai ndiqej këmba këmbës nga atentatorët e tmerrshëm të Kominternit, ndaj ndërronte shpesh vendqendrimin nga një qytet në tjetrin. Edhe gazetari demokrat Halim Xhelo na del “komunist”, kur në Shqipëri nuk ishte themeluar asnjë parti komuniste.
Shkrimi i autorit pastaj çan Adriatikun e hidhet në gadishullin Italik, në Ventotene, ku sipas tij internoheshin “komunistët shqiptarë”, ndoshta ata që flinin në hije fiqsh e larg luftës në pajtim me Paktin e Mossulmimit Molotov-Ribentrop. Edhe fëmijët ndër shkolla tashmë e dinë, se atje u ngujuan vetëm nacionalistët antifashistë, si Safet Butka, Stavro Skendi, Zai Fundo, Isuf Luzaj, Selman Riza e shumë të tjerë. I pari, i diplomuar në Grac të Austrisë për filozofi. I dyti, i njohur si profesor albanalog në SHBA. I treti, ekselent për drejtësi në Paris, shkëlqyeshëm për filozofi në B.S. I katërti, nacionalist i luftës për liri, profesor i shquar në Argjentinë e SHBA. I pesti, dijetar i gjuhës shqipe i internuar nga italianët, burgosur nga komunistet serbë e shqiptarë. Meqenëse internimi i Zai Fundos dhe Stavro Skëndit në Ventotene përkonte me kohën. Kur dy federalistët europianë, Altiero Spineli dhe Ernesto Rosi patën përfundurar atje hartimin e Manifestit të Ventotenes, autori na thotë se “komunisti” proanglez Llazar Fundo dhe miku i vet nacionalisti proamerikan Stavro Skendi paskan kontribuar për hartimin e atij manifesti. Mos vallë komunist? Por historia serioze dëshmon se miqtë e tyre Spineli dhe Rosi ishin të vetmit ideator e hartues të Manifestit për bashkimin e ardhshëm europian. Miq me ta ishin edhe Safet Butka, Selman Riza, Isuf Luzaj, por autori nuk shkruan asnjë fjalë. Mos vallë libraritë, bibliotekat e arkivat s’kanë libra apo dokumente që të ndriçojnë jetën e veprën e tyre? Meraku më i madh në ato vite internimi i patriotëve Llazar Fundo, Stavro Skendi e Safet Butka me shokë nuk ishte Europa, por fati i ardhshëm i Shqipërisë së rrezikuar nga nazizmi dhe komunizmi. Ndaj pas kapitullimit të Italisë u kthyen në atdhe për të marrë pjesë në luftën kundër pushtuesve të huaj. Safet Butka e Stavro Skendi u bashkuan me çetat nacionaliste në Shqipëri, ndërsa Zai Fundo me luftëtarët nacionalistë shqiptarë të Kosovës. Pa pritur sipas vendimit nga Moska apo Beogradi, u kap nga partizanët në Bytyç (Malësia e Gjakovës) dhe pas torturash mizore në moshë 45 vjeçare u pushkatua në Kolesjan të Kuksit me urdhër të komandantit Hoxha me këto fjalë: “Zain e Fundos ta torturoni deri në vdekje, dhe pastaj ta pushkatoni. T’i kërkohet të japë shpjegime për këto pyetje: Pse ka ardhur në Kosovë, kush e ka dërguar dhe me ç’direktiva. Cilat janë qëllimet e Ganiut e të englezëve. Të japë shpjegime për aktivitetin e tij të mëparshëm dhe për tradhëtinë e tij. Deponimet e Zait na i dërgoni këndej me një njeri të sigurt. Zain e vrisni andej”. Para pushkatimit, Zai Fundo la këtë mesazh dhe amanetin e fundit: “Unë s’jam komunist. E vërteta është se s’kam qenë kurrë komunist tamam. Jam temperament individualist, marksizmën kurrë s’e kam pranuar tamam…S’jam komunist. Afati kaloi. S’di më ç’të them. Po të kisha pasur gjëra për të thënë, do t’i kisha thënë. Po s’mund të shpif për të shpëtuar kryet. Nuk mund ta shkel ndërgjegjen time. Prandaj po e vulos vdekjen time. Lutem, në është e mundur, fotografitë që kam në çantë, t’i çohen nënës sime, në qoftë se rron. .(Llazar Fundo, firma. A.Q.SH. PPSH. F. 14/Apv.1944). Ky akt barbar u dënua ashpër nga Fan Noli.
Më tej autori në shkrimin e vet federalistin Altiero Spirelli të internuar në Ventotene e ngarkon me një titull krejt të huaj për të, “antifashist komunist” dhe “redaktor” të Manifestit (!?) Në fakt sipas historisë ai njihet si teoricien e politikan italian, federalist europian, autor i Manifestit të Ventotenes dhe anëtar i Parlamentit Europian. Ndërtesa kryesore e Parlamentit Europian në Bruksel mban emrin e tij. Viti akademik 1986-1987 në Kolegjin Europian në shenjë nderimi u quajt me emrin e tij. Autori nga kujtimet e këtij federalisti për Zai Fundon na jep citate si ky: “Në Ventotene ishte afruar në mënyrë të natyrshme me ish- komunistët dhe socialistët me të cilët fliste shpesh për mallkimin e regjimit të Stalinit. Përndryshe shëtiste i qetë, i drejtë, i bukur me flokë bjond që ia merrte era, duke mërmëritur me zë të ulët fjalët e Platonit që ishte duke lexuar në greqisht, duke kërkuar tek tekstet antike qetësinë e shpirtit që ia kishte marrë dështimi i përvojës së tij komuniste dhe që nuk e gjente gjëkundi”. Sesi shprehej E. Hoxha për Zai Fundon nuk shkruhet askund, kur dihet se në fjalime dhe në kujtimet e veta e quante “armiku më i keq i komunizmit, agjent i anglezëve dhe i imperializmit”. Në përfundim në shkrim kalohet në heshtje edhe nderimi i Zai Fundos me titullin “Martir i Demokracisë” në vitin 1995 nga Presidenti i Republikës Shqiptare Dr.Sali Berisha.
* **
Autori na kujton profesorët e leksionet e tyre të kohës së diktaturës. Ata të cilët vite me radhë hutuan studentët e brishtë me histori shoqatash fantazmë, grupesh e organizatash me gjasa komuniste në mërgim. Madje edhe kongreset e ligjshme ndërkombëtare në Paris, Berlin, Bruksel e gjetkë për të drejtat e pakicave kombëtare, apo kundër rrezikut të luftës botërore në vitet 30, me pjesëmarrjen e personaliteteve zyrtare e fetare, shkrimtarëve e dijetarëve, i veshën me ngjyra të kuqe revolucionare. Këta soj profesorësh ngazëlleheshin me zbulime dokumentesh pa vlerë, ku fyhej paturpësisht poeti kombëtar At Gjergj Fishta dhe ngrinin lart një farë Nikolle sepse na paska takuar rastësisht, në një redaksi pariziene emigrantin e arratisur Vladimir Uljanov. Ishin po këta profesorë të cilët në shkrimet e tyre shkencore krahas termave “demokracia e diktaturës së proletariatit”, përdornin me kuptim përkeqësues turqizma nga gazetat politike të viteve 20, si p.sh, bejlerë, pashallarë, çifligarë, agallarë, bajraktarë, efendi, kadi, tuxhar, etj, kur dihej se këta tituj nderi e kishin zanafillën nga koha e Imperatorisë Osmane. Tituj të tillë mbanin Gjergj Kastrioti, vëllezërit Frashëri, Pashko Vasa, Ismail Qemali, Sulejman Delvina, Hasan Prishtina, Iljaz Vrioni, Avni Rustemi, Aqif Elbasani e shumë të tjerë. Me këta tituj edhe qytetarët apo fshatarët tanë i drejtoheshin me nderim njeri tjetrit. Nga këto krijime gazetarësh apo shkrimtarësh dhe nga “shoku Enver”, shkencëtarët tanë kopjonin parullat e panjohura nga populli ynë, si “Poshtë Pashallarët! Poshtë Bejlerët! Poshtë çifligarët! Poshtë tuxharët! Poshtë kadilerët! Këto parulla do të lexoheshin sot kështu: ”Poshtë gjeneralët! Poshtë zotërinjtë! Poshtë fermerët e pasur! Poshtë biznesmenët! Poshtë juristët! Por shkenca socialiste thellohej më tej dhe këta tituj i ndante në klasa, ndryshe nga statuti i Shoqërisë Bashkimi që nuk pranonte ndarjen e shoqërisë në klasa.
Ndërkaq shkrimin “historik” me prirje të qarta bindjesh komuniste të gazetarit, për martirin Zai Fundo, drejtori i Shekullit e miraton, shet gazetën dhe arkëton paratë e pensionistëve.

*Agim Dishnica eshte anetar i Vatres dhe bashkepunetor i DIELLIT