KRISTAQ TURTULLI/

Esse/

Kam lexuar mjaft shkrime problemore nëpër faqet e internetit, të shkruara me përgjegjësi intelektuale  dhe ndjenjë të lartë qytetarie prej krijues të  formuar dhe të përgjegjshëm si : Fatmir Terziu, Roland Gjoza, Thani Naqo, Aleko Likaj, Agim Bacelli e të tjerë, mbi fatin e letërsisë dhe të kulturës shqiptare në përgjithësi,  të periudhës post komuniste.

Ndërkohë kam medituar me veten time për përgjegjësinë që ka krijuesi i mirëfilltë në kuadrin e përmbysjes së madhe dhe të ndryshimeve të papërfytyrueshme që pësoi vendi ynë i vogël: Viktimat e para në kufi në përpjekje për të kapërcyer klonin. Hapja ambasadave. Vërshimi i lumit të pandalshëm të emigracionit të paligjshëm dhe më vonë disi të organizuar. Naiviteti  dhe çiltërsia e të ikurve, prej mëmëdheut, pangopësia dhe marrëzia e të tjerëve. Politika e re u ngrit si ortek në rrëmujën shqiptare. Etja e për tu pasuruar me çdo mjet. Pasionet politike u hodhën në rrugë. Mendësitë e vjetra në luftë të papajtueshme me mendësitë e reja. Kontradiktat e nëndheshme dhe të përballshme. Rrëzimi i kastës së vjetër dhe kërkesa e paevitueshme e ringritjes se kësaj kaste në forma dhe mënyra të ndryshme. Pasoi ngjarja e llahtarshme e vitit të mbrapshtë të 1997, armatosja e çmendur e popullsisë, vjedhjet shkatërrimet, ndërsa të tjerët përreth nesh, pritën, veshën ngrehur, gjakderdhjen…

Fatmirësisht kjo nuk ndodhi dhe nuk kish sesi të ndodhte. Shqiptarët u kanë rezistuar provave dhe provokimeve përgjatë rrjedhës së shekujve…

Përsëri  u ngrit si makth fluksi i emigracioni i paligjshëm dhe diçka më i organizuar, këtë herë më e kualifikuar  dhe i përgjegjshëm, por me mosbesim të hapur ndaj vetvetes dhe të tjerëve,për çka lanë pas. Politika në vend përsëri vazhdoi  ciklin e vet me pasionet shpërthyese dhe pasionante. Lëvizja tërësore prej fshatit në qytet sidomos drejt kryeqytetit, si qendër më e madhe dhe mundësi më të mëdha për punë dhe jetesë. Fluksi i ikjes së vlerave  ku shfaqen dukshëm prostitucioni dhe korrupsioni plagë kjo jo vetëm e vendit tim por e vendeve që pësuan ndryshim rrënjësor shoqëror dhe politik.

Gjithsesi  nuk dihet saktësisht se cilët janë humbësit e vërtetë, të ikurit në emigracion, në skaje të ndryshme të botës, apo të qëndruarit në mëmëdhe. Është një panoramë e jashtëzakonshme që nuk ish parë në Shqipëri në dhjetëra vite. Në këtë amulli, luftë për ekzistencë, përpjekje për të mbijetuar, për tu pasuruar me të gjitha mjetet. Krahas kësaj ishte dhe dëshira për tu arsimuar, studiuar, për të bërë karrierë dhe për të ngjitur shkallët e politikës dhe të shtetit. Sigurisht dihet, nëse nuk merresh me politikë nuk mund të përshtatesh lehtë me të vërtetën e mundimshme.

Në fakt, në këtë panoramë mbarë kombëtare me ndryshime rrënjësore, i gjithë populli pësoi një shkundje të madhe të brendshme, të njëjtën gjë e pësoi letërsia, arti kultura.

Në gjithë në këtë teatër të madh të ngjarjeve dhe provave sfiduese, si mikrobotë më vete janë shkrimtarët, artistët, poetët. Por në një mënyrë apo në një tjetër kultet e vjetra qëndruan, vetëm ato një  mënyrë apo në një tjetër nuk u luajtën nga pozicioni në të cilat i vendosën kushtet dhe kërkesat dhe qe ishin betonuar për më se pesëdhjetë vjet. Nuk duhet të merren parasysh replikat e ndryshme dhe intervista të bëra në media. Qëllimi justifikon mjetin.

Ndërkohë së fundi lexova një poezi të një poeti izraelit të përkthyer me mjeshtëri nga rusishtja prej Ligor Priftit. Shkrimi dashamirës dhe problemor  mbi gjendjen e letërsisë dhe fatin e  saj në të ardhmen të Fiqiri Shahillrarit,  gjithashtu një shkrim me mendime të mençura të Thani Naqos. Në të njëjtën kohë sërish më ngacmuan mendimet e tundueshme mbi të vërtetën e letërsisë, në luftë për ekzistencë dhe ringritjes e saj, në vendin e merituar që e dëshirojmë të gjithë ne.Shqiptarët në këto njëzet vjet humbën energji dhe aftësi të pallogaritshme, por në të njëjtën kohë fituan njohuri dhe  energji të paimagjinueshme. Ishte një përmbysje, ndryshim dhe shkëmbin vlerash, të cilat hynë në mënyrë të paevitueshme në mendjet tona, u bënë pjesë e jonë dhe janë të paeliminueshme.

‘Izraelitët janë të huaj për botën mbarë dhe të mirët e vetes. Ne a jemi sa duhet të mirët e vetes apo me shumë të mirët e botës?!

Në këtë kuadër me të drejtë dëgjohen që flasin dhe shkruajnë intelektualë dhe krijues gjendjen në të cilin ndodhet vendi dhe arti dhe mendime për vitet e pritshme.

Ndërgjegjësimi i popullit zhvillohet në të njëjtën kohë me ndërgjegjësimin e artit dhe të letërsisë. Ne si popull kemi akoma nevojë për të nxënë, për të respektuar dhe për të mësuar prej asaj që është më e mirë. Iku koha e sloganeve të cilat na merrnin frymën dhe na i rritnim me pa të drejtë mendjen, na i vinin mbi kapelë. Ne duhet të mbrojmë dhe të respektojmë vlerat e të shkuarës. Ato vlera që i krijuan dhe i ndërtuar me aq mund dhe sakrifica të parët tanë dhe në kushte shumë të vështira. Sigurisht duhet të jemi të ndërgjegjshëm që jo vetëm të krijojmë vlera, por së pari ti ruajmë dhe ti mbrojmë këto vlera. Në dhjetëra vite ne kemi ndërtuar dhe prishur. Kemi vënë në pikëpyetje mjaft figura të shquara i kemi injoruar, flakur, shkelur me këmbë. Jemi kujtuar e kimi ngritur sikur të jenë dordolecë. U fshinë me karbon të zi figurat kryesore të ngritjes së flamurit. U pështy Mbreti Zog, i cili kish meritat veta në krijimin e shtetit Shqiptar, sigurisht dhe mangësitë e mendësitë e kohës në të cilën jetoi dhe udhëhoqi. U nëpërkëmb Gjegj Fishta, eshtrat e tij u flakën në Bunë. U nëm Faik Konica. U arrit deri atje sa u bë dyshuese dhe figura madhore e Gjergj Kastriotit Skënderbeut, etj e të tjera… Figurat që kanë bërë epokë janë vlera nderi për një komb, sepse janë historia e vetë kombit përgjatë rrebesheve të shekujve.

Shumë shtete dhe kombe mbrojnë vlerat veta dhe i publikojnë sepse ata krenohen për to. Shtete të tjera që janë relativisht më të rinj për kushte në të cilën janë krijuar, mundohen me të gjitha mënyrat për të krijuar vlera dhe histori. Ata respektojnë edhe një dikush që erdhi dhe u ngul në një skërkë të panjohur dhe ngriti dikur një mulli, i vënë pllakë përkujtimore edhe pse mulliri është djegur njëqind vjet më parë dhe kjo gjendet në një monopat që vështirë e shkel këmba. Tek ne  Shqipëri çdo pëllëmbë tokë ka një histori me vete. Po a e dinë brezat që janë dhe brezat që do vijnë, po mos tërhiqet vëmendja?!

Jo më kot në krye të shkrimit thashë se morra shkak edhe prej poezisë Ligorit si dhe nga shkrimi problemor i Fiqiriut.

Poezia është një këngë ninullë, në të njëjtën kohë dhe thirrje, kushtrim i nënës izraelite. Nuk është një poezi e thjeshtë por një filozofi e shkruar e një populli që mbijetoi në mijëra vjet si asnjë popull tjetër dhe që të imponohet. Sa popuj dhe kombe janë zhdukur në rrjedhën e harbuar të shekujve me dhjetëra. Izraelitët mbijetuan, krijuan Protokollin e mbijetesës si asnjë popull tjetër. Edhe sot dhe gjithë ditën djemtë izraelitë edhe pse janë të shpërndarë në të katër anët e botës. Kur i vjen mosha për të shkuar nën armë shkojnë vullnetarit në vendlindje për të kryer shërbimin ushtarak. Një tjetër shembull, shteti izraelit, fton me shpenzimet e veta, fëmijët e të mërguarve të vinë në mëmëdhe me pushime dyjavore për të njohur dhe mësuar nga vendi i të parëve dhe të mos shpërbëhen. U përpoqën ti zhduknin, por ata mblodhën të gjitha thërrime për thërrime si asnjë popull tjetër. Po ne a nuk kemi nevojë të mësojmë nga të tjerët? Shumë nga fëmijët e emigrantëve shqiptarë të shpërndarë nëpër botë nuk dinë të flasin dhe të shkruajnë shqip edhe pse kanë vetëm disa vite larguar prej mëmëdheut. A nuk është kjo e dhimbshme?!

Dikush mund të mbledhë buzët, po ky me kë gjeti dhe na krahasojë, hëm, me  çifutët! Dikush tjetër mund të mërmërisë, të shtrijmë këmbët sa kemi jorganin. Për çfarë jorgani e keni fjalën? E krahasova me ta sepse kemi shumë gjera të përbashkëta; popullsinë, vendin strategjik, pozitën gjeografike, vitalitetin, talentin, këmbënguljen, mençurinë etj, por veç me një ndryshim.

‘Izraelitët janë të huaj për botën mbarë dhe të mirët vetes. Ne a jemi sa duhet të mirët e vetes apo me shumë të mirët e botës?!’

Pra letërsia nuk mund të japë shpirt kurrë, ajo gëlon fuqishëm në mendjet e zemrat e krijuesve të fuqishëm…

Në afro 50 vjet në godinën e letërsisë i investua totalisht si kurrë ndonjëherë dhe mirë u bë edhe pse i shërbente qëllimit të investimit. Mbasi mes veprave tërësisht të politizuara  u krijuan dhe vepra të mira të cilat i rezistuan kohës. Kritika profesioniste dhe amatore ngrinin dhe lartësonin veprat puniste, por në të njëjtën kohë bëhej dhe një propagandë e madhe që disa prej tyre të kapërceni telat me gjemba dhe të dilnin ne botën matanë. Askush nuk ka të drejtë të nënvleftësojë dhe të injoroje gjithçka me një të fshirë të rëndomtë të lapsit. Mbasi secili brez ka vlera dhe ngrihet dhe lartësohet mbi vlerat e mëparshme. Veçse në çfarë shkalle do të mbeten në të ardhmen kjo është çështje tjetër.

Në këto njëzet vite  janë bërë dhe po bëhen botime të shumta të shumëllojshme. Sigurisht jo të gjitha kanë art të mirëfilltë, sepse  nuk kontrollohen dhe nuk ka se si të kontrollohen në kushtet e ekonomisë së tregut, të tregut të lirë. Ndaj me të drejtë shqetësohet krijuesi për fatin e letërsisë dhe ky shqetësim është si të thuash një tërheqje vëmendje. Shpesh herë nëpër librari nuk ka vend për letërsinë e vërtetë ngaqë janë të përmbytur me letërsi të përkthyer e shpesh të mbushura me krim dhe të tjera si këto.

Letërsi të vërtetë dhe të fuqishme sigurisht që ka. Por tani nuk lëviz si dikur mekanizmi shtet dhe parti, i cili bënte seleksionimin në interes të vet. Pra lind problemi i vështirë i seleksionimit të vetvetishëm dhe gradualisht të artit dhe vlerave të vërteta letrare.

Fluksi i botime është i jashtëzakonshëm,në të gjitha gjinitë. Të gjithë duan të shprehen, të thonë atë që nuk mundën ta thoshin në shumë vite. Të tjerët duan të shkruajnë dhe të shprehen sepse u dha mundësia si kënaqësi e çastit.  Ka të tjerë të shtyrë prej parasë dhe pozitë e shohin letërsinë si mjet interesant të njohjes dhe mundësisë së ngritjet në karrierë. Ndërsa pakica e pakicës shkruajnë sepse janë të përgjegjshëm për misionin që kanë marrë mbi supe, për të dhenë një letërsi të vërtetë të zhveshur nga kornizat dhe ti rezistojë kohës.

Pra letërsia nuk mund të japë shpirt kurrë, ajo gëlon fuqishëm në mendjet dhe zemrat e krijuesve të fuqishëm. Ne nuk kishim gjuhë të shkruar në njëmijë vjet dhe për një periudhë shumë të shkurtër kohe njëqind vjet e ca, letërsia shqipe arrite kulmet e saj, me kolosët si Gjegj Fishta, Migjeni,titani, poeti dhe përkthyesi Fan Noli,i mrekullueshme poet Lagush Poradesi, Mitrush Kuteli, Petro Marko,Ismail Kadare e plot të tjerë.

Livadhi i letërsisë është i bollshëm aty ka mijëra lule shumëngjyrëshe, që prej fendës së ujkut deri tek trëndafili i mrekullueshëm dhe plot aromë. Midis vetë krijuesve duhet të dalin kritikët dhe studiuesit e letërsisë dhe artit në përgjithësi, për të bërë seleksionimin e nevojshëm krahas rrjedhës së kohës. Veprat me vlera nuk bërtasin, nuk çirren. Ato si kalliri plot mbajnë kokën ulur dhe meditojnë ashtu si Firdusi plak, që pinte çaj të ftohtë, zbathur, vetëm në nallane, ndërsa grafomanët dhe zabërhanët pinin bozë, mburreshin, bënin zhurmë dhe para.

Dikur në kohën e partisë shtet, letërsia në Shqipëri ishte e ndarë në letërsinë zyrtare, ku penetronin dhe vepra të mirëfillta cilësore dhe letërsisë së vërtetë, që u shkrua nëpër kthina të fshehta prej frikës, por ajo nuk u tha, mbeti e gdhendur në mendjen e zemrat e demokratëve të vërtetë dhe të persekutuarve. Shumë vepra madhore humbën  u morën me vete prej atyre që ishin në opozitë me sistemin.

Tani sërish letërsia ndahet në letërsi komerciale, kriminale, skematike dhe letërsia e mirëfilltë. Në përgjithësi arti dhe kultura janë tejet të brishta, sepse krijohet prej krijues me shpirt të madh  dhe me brishtësi dhe sensibilitet të madh. Kështu nuk mund të japësh një mendim të prerë me një të rënë të shpatës.

Dy letërsi po zhvillohen me vrull në të njëjtën kokë, letërsia e mëmëdheut dhe letërsia e emigracionit, por gjithsesi gjenden në një shtrat të vetëm. Artisti, krijuesi i mirë bën art me vlera kudo që ndodhet. I rëndësishëm është misioni që ka marrë mbi supe.

Flitet për vdekjen e romanit voluminoz dhe lëvrimin dhe evidentimin e vlerave të qenësishme vetën tek proza e shkurtër, poezia etj. Sidomos letërsia e bisnezit e intrigës e rekllameve dhe makinacioneve. Duke filluar qysh me Zhorzh Simeon, deri tek Daniel Steell,Petër King, Dan Braun rtj. Këta janë shkrimtarë profesioniste dhe e shohin të shkruarin se mjet fitimi. Krahas kësaj ngrihet godina e vështirë e artit të fuqishëm, me dyer metalike të puthitura mirë me bedena dhe me mure të larta, në të cilën hyjnë me mund dhe vështirësi artistët e vërtetë që ngelen në memorien e popullit dhe që shkruhen në panteonin e pavdekësisë, paçka se mund të jenë dhe të vdesin të varfër. Arti i tyre do të jetojë. Vepra e shkruar me talent dhe përgjegjësi nuk e përbën madhësia dhe shumëllojshmëria e personazheve, por e bën vlera që mbart kjo vepër. Vepra e mirë kërkohet, lexohet paçka se kjo është një poezi me pak strofa apo një roman epope. Po marr vetëm disa shembuj. Vepra voluminoze shkruan italiani Umberto Eko, i vlerësuar me çmimin Nobël. Janë të papërsëritshme nga madhështia dhe filozofia që përçojnë romanet: ’Në emër të trëndafilit’ dhe Foucaul’t Pendulum’. Apo anglezi Ken Follet me romanet e tij të fuqishme:  ‘Shtyllat e Tokës ‘ dhe ‘Bota pa fund’,ku autori i bën një analizë të thellë shoqërisë angleze në shekujt 11 dhe 13.

Historia, ngjarjet, situatat, kushtet  e veçanta dhe e shkuara e Shqipërisë ka nevojë të rishkruhet të bëhet një analizë e thellë dhe e fuqishme, sikundër bëri dikur Marin Barleti, i cili la një dokument të shkruar të jashtëzakonshëm mbi figurën e heroit tonë kombëtar Gjergj Kastrioti Skënderbeut dhe pushtimit turk. Ketë nuk mund ta bëjë një vjershë apo një novelë, të cilat kanë vendin dhe vlerat e veta.

Letërsia shqiptare është mësuar me trusni, përmbysje, ngritje dhe ringritje. Sa më shumë trusni të ketë, lind kundra pesha dhe krijohen dhe rriten më shumë vlera. Por së pari duhet të vështrojmë rreh vetes dhe të kthjellohemi më mirë…