1.

 Apollonia (Απολλωνία, Apolonia). Një qytet i lashtë që qëndroi në vendin e tanishëm të fshatit Pojani në Shqipërinë e jugut, midis gojës Voiussa(,Vjosa) dhe  OLagunas de Soli, në të cilën ishte porti i lashtë. Dëshmi e shkruar në vitin 1958. Autori Pelegrino  Claudio Sestierie, shkruan për qytetin antik të Apolonisë. Emri i qytetit të Apolonisë është shkruar në mjaftë nga raportet e studiuesve italian dhe të huaj si dhe nga kronikat dhe traktatet që përmenden në literaturën e huaj.

 2.

 Në këtë qytet të kthjelluar dikur,sot të ngrysur  banorët e saj në pasaportën e tyre kanë pasur  të regjistruar qyteti:Apoloni. Nga antikiteti i vonshëm silueta njohu shkëlqimin e madh dhe rënien. Koha  e shekullit të shtatë në antikitet ,  njihej një pikë që përfaqësonte një qytet në pellgun e Adriatikut. Drejtimi. Udhëtarët e botës,para  shekujve  të  Krishtit pyesnin :”Nga ç’rrugë shkohet në Apoloni? Ç’rrugë duhej të merrje për të shkuar në Apoloni? Ose ç’rrugë nxirrej më shkurt për në Apoloni?Periudhat e zhvillimit të saj deri në rënien e qytetit që mbante emrin  si simotrat e saj rreth 30,qytete provoi kohë muzgu.

 Qyteti është lulja erëmirë,lulja erëmirë nxori polenin e artë,por era i nxori udhëtarët  nga kahu i lindjes në perëndim,herë me era jugore të bardha,herë me shtegtarë të hutuar,që  në thelb  përbënin pushtuesit  e ndërlikuar,që zaptuan vise  pellazgjike, zbritën ndërkohë në viset ballkanike drejt dyerve të Apolonisë. Qyteti i Apolonisë, qyteza kodrinore, dominon krejt pellgun periferia e largët kap dhjetëra km sitë arkeologjik Konsiderohet zemra e saj pjesa e vizitueshme . Rifillesa e jetës së saj u bë nga pranueshmëria e  orëve  të gjetjes së monumenteve antike nën brendinë tokës. Ura e dukshme. Figurativisht në Apoloni  është ura e dukshme. Rrojnë  rrënojat e institucioneve ,mirëpo ato tashmë janë të pagojë,ose flasin zë mekur ç’praj tremijë  vjetësh. Pra tashmë ato janë përpos të tjerave,vetëm dëshmitare të erës së zhvillimit dhe qytetërimit .Edhe në këtë qendër ka gjurmë ilire. Ka patur kohë pellazgjike në historinë e njerëzimit. Kjo kohë duhet të ketë filluar lëvizshmërinë e saj shekuj pra shekuj para Krishterimit. Në  Apoloni është ura e padukshme. Rrojnë mrekullitë e kohës së antikitetit dhe kohët e zhvillimit të tij. Ka qindra libra në gjuhët e botës,janë derdhur miliona germa plumbi për të ti koncentruar ato në rodhanët e letrave .Historinë e Apolonisë së Ilirisë.

 3.

 – Eshtrat, thotë P.C.Sestierie, janë të shpërndara në kodrën me të njëjtin emër, pranë një manastiri që është thënë ndërtuar në tempullin e Apollonit, në kodrën e Shtyllas në të cilin ekziston një kolonë e vetme dorik i përkasin një tempulli, dhe në luginën Kryegjata, ku është nekropoil. Vazhdon përshkrimi i P.C.Sestieri, duke thënë:Themelimi i A,(Apolonisë) për shkak të Korintit- daton në vitin 588. C.

 Pozicioni gjeografik ka  favorizuar zhvillimin e qytetit që shpejt u bë objekt i epshit të maqedonasve, kështu, që nga viti 260, aleate me Romën, dhe në një 229. C, u vu nën mbrojtjen e tij. Përcaktuar nga Ciceroni (nobilis et gravis,fisnik dhe serioz) Apolonia  ishte një qendër e rëndësishme e kulturës, shkolla e retorikës u ndoq gjithashtu nga Oktaviani. Përveç veprave të shumta të artit, toka e Apolonisë u kthye në dritë nga  rrënojat e shquar të ndërtesave, të cilat na japin një vizion, megjithatë e  paplotë, e madhësisë dhe rëndësisë së qytetit.

 4.

 Një autor tjetër italian Goffredo Bendinelli në vitin 1929 sjell të dhëna  rreth qytetit të Apolonisë.  Apollonia e Ilirise, thotë ai,qytet i lashtë gjendet në bregdetin e Ilirisë (Shqipëria), sot Manastiri i Pojani, në mes të dy lumenjve, Semeni (Old-Apsus) dhe Voiussa. (Aous), në rajonin moçalor dhe malarike (qendra më e afërt moderne Fier).

 Bendinelli, thotë se:Ishte bashkëthemelues me Korintin dhe Korkyrën në sek. VI. C. Mbajtur nga Pirro, si një qytet i perandorisë epirotico, erdhi pas përfundimit të sovran dhe ndoshta pas pushtimit të portit të Brindisit nga romakët (266 BC.)

 Në ​​marrëdhënie miqësore me Romën, Apollonia është dhënë në mënyrë permanente te romakët, së bashku me Korkyrën dhe Epidamnos (Durrësi). Bendinelli sipas idesë së tij numëron : hapja e dyerve te legjionet e konsullit Postumius Albino. Senati romak e shpalli Apollonin pastaj një aleat i romakëve. Rregullimi i rrugës ushtarake romake Egnatia, e cila kalon nëpërmjet Gadishullit Ballkanik nga Durrësi dhe Apolonia (Pojani) deri në Selanik (Selanik).

 Në 48 Apolonia është pushtuar nga Brutus. Në 44. C. mbahet mend si një qendër e studimeve të Oktavianit.

 Rëndësia politike e qytetit është fjalë e saj e pasur, e cila vazhdon pandërprerë nga mesi i shekullit. V. C. deri tek shek. III d. C., me një prevalencë të llojeve dhe simboleve Apollonian, Apollo ,’Αγυιεύς (simbol i obelisku) mbrojtës i qytetit. Ende mbeten të rëndësishme në manastirin e Pojani, me qark të mureve pikërisht identifikueshme, bashkëngjitur një sipërfaqe prej  murreve poligonale zgjatur rreth 1550 metra në gjatësi dhe një gjerësi maksimale prej 800: me gjurmët e tempujve, shtëpi private dhe varreve. Në SE. qyteti ka një nimfë, burimi dhe shenjtërorja e nymphs, i famshëm në antikitet (Plini, Natur. hist., III, 145).

 Monumentet historike të qytetit

 P.C.Sestierie vijonë përshkrimin e tij me Monumentet historike të qytetit.

 Muret: një qark prej rreth 4 km, dhe janë ruajtur në masë të madhe. Ata janë të ndërtuar me blloqe drejtkëndëshe të bukura të gëlqerorëve dhe me kulla, e cila, megjithatë, disa gjurmë  mbeten. Anën jugore të Akropolit është mbështetur nga një tjetër mur i bukur.

 Teatri: nuk është gërmuar ende, por është identifikuar në shpatet perëndimore të kodrës së Akropolit, në formën e një anë patkua të kodrës, dhe për praninë e disa blloqeve të gurit gëlqeror, me formën karakteristike të vendeve në teatër.

 Portiku përbëhet nga një mur tarrace i kodrës së Akropolit, i cili është i veshur me 17 niches në frontin ishte një rresht i gjysmës  i ndërtimit Jonik. Mes tyre ishte një parmak gur gëlqeror, i zbukuruar.

 Tempulli: Dhe në hajat, në një kamare të murit të madh, përveç atyre të tjera, ajo u shndërrua në një tempull apo vend të shenjtë, me një plan drejtkëndëshe, me shtyllat dhe bazat e qosheve  gdhendur mbi anët. Në pjesën e poshtme është një altar elegant, në ballin e të cilit janë gdhendur dy rosettes.

 Odeon: Më poshtë është një tempull i vogël në Odeon romake, në formë drejtkëndëshe, me mbajtjen e mureve në anën e pasme dhe anët, por me auditorin normalisht. Në pjesën e poshtme është një podium i lartë. Hapat, të cilat ishin të mbuluara me pllaka të gurit gëlqeror të bardhë, janë ruajtur dobët.

 Monumenti i Agonoteti: I quajtur kështu në një ndërtesë unike, e cila përbëhet nga një pjesë e  jashtme, drejtkëndor (19 x 15 m), me hajat përparme dhe kulmin e  pjerrët, dhe një  të  brendshme me një tremës dhe një auditorium  tëvogël me orkestër. Muret janë prej guri të mbuluara  me pjese trekëndore, hapi i parë i prej guri, të tjerë dhe tullave. Në pjesën e pasme të auditoriumit ishin dy shkalle, e cila lejoi qasje në këmbët e shkalleve të sipërme. Fasada u dekorua me kolona korintike dhe një kornizë  të gdhendur me luks. Ishte një mbishkrim mbi arkitraun. Struktura e bimëve të lartë afër ngjajnë atyre të BOULEUTERION e Mileti, ndoshta edhe ndërtimin e  funksionet apolloniate duhej të jetë i ngjashëm.

 Akropoli: përfshin dy samite, nga të cilat më i madh është një jugor. Kjo është e dukshme në bazë të një tempull grek, i  cili  u takon ndoshta një fragment të cohë e lehtë arkaik Jonik bërë nga gëlqerorë, e cila u gjet në afërsi dhe në të cilën janë gdhendur figura e luftëtarëve në luftime.

 Banjot romake: në pjesën perëndimore të mureve të qytetit është gërmuar pjesërisht një ndërtesë termike: ata u sollën në dritë: dy dhoma, njëra me një dysheme me mozaik.

Gjimnazi: 300 m nga manastiri janë mbetjet e gjimnazit, që përbëhen nga një palestër kryesor me dhoma rreth tij, njëra prej të cilave është një banjë në terakota. Ndërtuar në një ndërtesë të vjetër, ku mbeten gjurmët, dhe ato i përkisnin dy faza arkaike fillore dhe regjistruar një stater e Metapontum, i  stolisur me statuja. Një bazë kishte një përkushtim ndaj Afërditës, të bërë nga pritano Psillo dhe hieromnèmones.

 Ndërtesat romake jo larg nga shkolla janë mbetjet e dy shtëpive romake, një nga të cilat ka një atrium qendror, dhe tjetrin në një korridor bërryl, të ngjashme me ato të disa shtëpive helene, për shembull, i Cnidus. Ndërtesat e vogla: në frontin e Odeonit janë mbetjet e një hark triumfale me tre hapje; mes kësaj dhe monumentit të Agonoteti është Obelisku, simbol i Apollo Agyieus, dhe më në fund, në këto është një rrugë e veshur me një rresht të dyqaneve romake dhe një sallë të madhe, ndoshta bibliotekë.

 Nekropoli: Kryegjata shtrihet në luginë, dhe përfshin varre greke, të cilat datojnë në shekullin e gjashtë. dhe romake. Së pari janë një pitos, në rastin e pllakave dhe urnë. Ato romake janë nganjëherë monumentale: dy prej tyre ishin në formën e një tempull të vogël, dhe në njërën prej këtyre janë gjetur, fragmente,portreti statujat e pronarëve.

 Nga veprat e shumta të artit gjendet brenda qytetit të lashtë, pjesa më e rëndësishme është sigurisht një fragment i shiritit arkaike të tipit jonik, me përfaqësimin e një beteje, ajo duhet ti përkiste një tempulli në Akropolit. Përveç kësaj, Muzeu i Luvrit ka një bust mermeri  që  përkiste një kopje të  Praxiteles në prehje, dhe Kunsthistorisches në Museum Vjenë ruan kreun e një kopje të Ludovisi Ares dhe Muzeu në Tiranë mbanë kopjen  kokën e Meleager të Scopas. Skulptura shumë të tjera nga periudha të ndryshme janë nga Apolonia. Pausanias kujton ofertën kushtimore dedikuar nga Apolloniati në Olimpia, për të fituar kundër Thronion, nga Lykios, bir i Myron (Paus., V, 22).Veprat e tij më karakteristik  të Apolonisë  janë yje. Crespan gdhendur në gurë gëlqerorë, janë tipike dhe dallohen menjëherë nga ato nga vende të tjera prej elementeve dekorative karakteristike.

 Burimet klasike. – Neës topografik: 1) Steph. Bizantit, s. v. A. 2) Straboni, VII, 322; IX, 424, 3) Herodot, IX, 92-93;. 4.) Aelian, Miscellaneous Historiae, XIII, 15, 5) Scylax, 26, 6) Ptol, III. , 12, 2, 7) Perëndi Cass., XLV, 3, 8) Plin. Jo,. hist., III, 145.

 *Master.Anëtar i Akademisë Evropiane tëArteve- Autori ka drejtuar parkun arkeologjik të Amantia