“Unë nuk kam asgjë tjetër për të ofruar përveç gjakut, lotëve dhe djersës.” Churchill/

Nga Keze Kozeta Zylo/

Sot në këtë ditë 9 Maj, të vitit 1945 kujtojmë me përulje dhe respekt ditën e fitores botërore mbi nazizmin, i cili shkaktoi 50 milionë viktima në gjithë globin.  Nëpërmjet këtij shkrimi po sjellë disa copëza historie në vende të ndryshme të botës nëpërmjet artit, skulpturave dhe pikturave tabllo të realizuar nga skulptorë dhe artistë të famshëm në botë.  

Unë nuk kam qenë dëshmitare e Luftës së Dytë Botërore, por ka qenë babai me dy xhaxhallarët, tri burra të ndershëm, të urtë dhe të mençur sipas opinionit të Mezhgoranit dhe tepelenasve që i njohën. Atyre ju besoj më shumë, jua ndjej në palcë të shpirtit vuajtjen dhe dhimbjen, atyre ju besoj më shumë se gjykatësit më të shquar të botës, që realisht nuk di ndonjë emër… 

Histori-shkruesit shqiptarë, mashtruesit dhe përfituesit e çdo kohe e kanë kot të manipulojnë popullin… Ata vetëm bëhen dhe më të pështirë… 

Shpesh ne na duhet të guxojmë me ata që përbaltin dhe për këtë frymëzohem nga Churchilli i cili ishte një politikan britanik, oficer i ushtrisë dhe shkrimtar. Ai ishte Kryeministër i Mbretërisë së Bashkuar nga maji 1940 deri në korrik 1945, kur e çoi vendin drejt fitores në Luftën e Dytë Botërore. Ai ka thene se: “Unë nuk kam asgjë tjetër për të ofruar përveç gjakut, lotëve dhe djersës.” “Perandoritë e së ardhmes janë perandoria e mendjes.” “Guximi është ajo që duhet të ngrihet dhe të flasë, është gjithashtu ajo që duhet për t’u ulur dhe dëgjuar.” “Përpjekja e vazhdueshme – jo forca apo inteligjenca – është çelësi për zhbllokimin e potencialit tonë.”

Luftën Epope të Mezhgoranit nuk ka burrë nëne ta mohojë, dhe s’mund të guxojë kush, për këtë Luftë u ngrit gjithë populli trim dhe liridashë në këmbë, pa dallime pikëpamjesh, në këtë Luftë lanë kockat fashistët italianë. Dhe për këto kam sjellë fakte të pakundërshtueshme në shkrimet e mia. Në lidhje me këto fakte kokëfortë kam marrë falënderime dhe nga bij të ballistëve që jetonin dhe jetojnë akoma. Populli mezhgoranas është një shembull brilant i bashkëpunimit në Historinë e Luftës së Dytë Botërore, por histori-shkruesit as kanë pasur dhe as kanë ndërmend ta analizojnë…

E kam detyrë, dhimbje dhe krenari të ligjshme që të fillojë këto copëza historie në botë me Luften epope të Mezhgoranit ku ra heroikisht Asim Zeneli. Lufta e Mezhgoranit me Asim Zenelin në krye i cili la studimet në Akademinë ushtarake në Romë dhe erdhi si shqiponjë mali nga Progonati, sot Heroi i Popullit do të nderohet pergjithmonë.  Asim Zeneli ra si burrë në fushë të betejës në arën e Gjonajve, ara e të parëve të mi, dhe burrat e fshatit e ngritën në krah gati më shumë se një orë për ta çuar në varrezën e fshatit që quhej Hojmodh. Më duhet të përmend se midis tyre ishte dhe trimi Xha Mehmet Rrapo dhe Xha Orhan Cani të cilët nuk e hoqën nga supi Asim Zenelin deri në varrezë.

Oshëtima e Grykës së Mezhgoranit me bijte e saj që dhanë jetën në Luftën e Dytë Botërore kundër nazifashizmit do të jetë në rezonancë të përhershme me zërin e Akademikut Ushtarak Asim Zenelit, tenorit shqiptar Mentorit Xhemalit që interpretoi aq fuqishëm vargjet e poezisë “Një zë po del nga grykë e Mezhgoranit” të shkrimtarit të mirënjohur Qamil Buxhelit dhe të kompozuar nga Artisti i Popullit Mustafa Krantja.

Tabloja e Epopesë së Mezhgoranit është në vaj në kanavacë, 270 cm x 210 cm, pikturuar nga Guri Madhi në vitin 1969, dhe ndodhet në Galerinë Kombëtare të Arteve, Tiranë, Shqipëri.

Shqipëria është e renditur zyrtarisht si pjesëmarrëse në Luftën e 2-të Botërore kundër bishës nazifashiste.  Odise Paskali skulptori i shquar i Kombit ka ndërtuar skulpturën “Partizani fitimtar”, skulpturë që është vendosur në ish-kampin nazist të Mauthausen që prej 1968-ës në kujtim të gjithë të rënëve për Liri dhe kontributit të popullit shqiptar në luftën kundër nazi-fashizmit.

Një monument i rezistencës ndodhet në Durrës dhe i përkushtohet luftës së armatosur të popullit shqiptar kundër pushtimit fashist nga Italia, më 7 prill 1939. Vepër e skulptorëve Hektor Dule dhe Fuat Dushku.

Në këtë betejë ra Heroi i Popullit Mujo Ulqinaku i cili ishte oficer shqiptar i Ushtrisë Mbretërore Shqiptare, i njohur për rezistencën e tij ndaj forcave italiane gjatë pushtimit italian të Shqipërisë.

Në Atdheun tim të dytë në Amerikë ka disa memoriale në përkujtim të të rënëve në Luftë, unë përzgjodha Memorialin e Luftës së Dytë Botërore në Washington i cili është krijuar nga arkitekti Friedrich St. më 29 maj 2004 ideuar nga Presidenti George W. Bush.  Memoriali u ngrit për të nderuar 16 milion Amerikanët që shërbyen në Forcat e Armatosura gjatë Luftës së Dytë Botërore dhe më shumë se 400,000 Amerikanë që vdiqën gjatë këtij konflikti.

Nazizmi gjerman nuk kurseu as Ëngjëjt e botës, fëmijët e pafajshëm. Një memorial tronditës përkujton 82 fëmijë që iu dorëzuan nazistëve dhe u helmuan në Chełmno në Verën e vitit 1942 gjatë Luftës së Dytë Botërore.  Përkujtimi është për Fëmijët Viktima të Luftës, Lidice është një skulpturë bronzi nga Marie Uchytilova në Lidice, Republika Çeke. Puna per ndërtimin e memorialit filloi, më 1980, por nuk kaloi deri në vitin 2000.  Dhjetë vjet pas vdekjes së skulptores Uchytilova, memoriali përfundoi nga burri i saj. 

“Kopshti i Paqes dhe Miqësisë” ngjitet në përmendore.

Qyteti polak kishte një kamp përqëndrimi nazist të ndërtuar në Luftën e Dytë Botërore. Në fakt, ishte kampi i parë gjerman i shfarosjes i ngritur posaçërisht për të kryer spastrime etnike përmes vrasjeve masive.

Në Francë në përkujtimet për 75-vjetorin e zbarkimeve të Ditës së D-it u bë vizitë nga udhëheqës botërorë tek memoriali që i jep një kuptim më të thellë Betejës së Normandisë dhe se si ndihmoi për t’i dhënë fund Luftës së Dytë Botërore.

Ky memorial përfaqëson tre elementë: Krahët e Shpresës, përhapjen e Lirisë dhe Krahët e Vëllezërve. Skulptori francez Anilore Banon, krijoi Memorialin në 2004, i porositur nga qeveria franceze për të përkujtuar 60 vjetorin e Pushtimit D-Ditor të Normandisë.

Në Rusi është një memorial me katër ushtarë bronzi që qëndrojnë në këmbë të cilët përfaqësojnë fuqitë aleate të Britanisë, Francës, Sovjetikëve dhe Amerikës kundër nazistëve. Ndërsa Perëndimi shpesh portretizohet si fitimtar i Luftës së Dytë Botërore që mposhtën ushtrinë naziste, këtu në këtë memorial rusët janë heronjtë e Luftës së Madhe Patriotike, titulli rus për të njëjtin konflikt. Deri në vitin 1943, Bashkimi Sovjetik kishte humbur mbi pesë milion ushtarë, por prapë arriti të dilte nga lufta fitimtare më 1945, por me një shpenzim të rëndësishëm. Vlerësohet se afro 26 milion sovjetikë vdiqën gjatë luftës, përfshirë rreth 11 milion ushtarë, ndërsa ushtria naziste humbi rreth tre të katërtat e ushtrisë së tyre, kur u përfshinë në luftime Sovjetike.

Në Moskë është ngritur Memoriali i Holokaustit të Luftës së Dytë Botërore.

Statujat përshkruajnë vuajtjet gjatë Luftës së Dytë Botërore.  Eshte një përmendore e tmerrshme që përshkruan koston njerëzore të luftës.  Tragjedia e njerëzve përcjellë me forcë ulëritesë koston njerëzore përmes një varg njerëzish të emancipuar, të rreshtuar dhe që morfojnë në gurë varri. Sendet personale – arinjtë e lodhur të rënë, syzet e thyer dhe të ngjashme – janë shpërndarë sikur të hidhen nga pronarët e tyre, të cilët gjithashtu morfohen në entitete të padiskutueshme. Jo vetëm duke iu referuar persekutimit nazist të popullit hebre, Holokausti Rus gjithashtu i referohet viktimizimit nga nazistët të të burgosurve të luftës sovjetike, polakëve, sllavëve dhe socialistëve gjithashtu. Deri në fund të Luftës së Dytë Botërore, afër 3.5 milion sovjetikë humbën jetën në burgjet e luftës gjermane, dhe afro gjashtë milion hebrenj u vranë.

Një ide unike është realizuar nga skulptori Brazilian Nele Azevedo i cili ndërtoi 5,000 figurina të vogla akulli në shkallet e Sheshit Chamberlain në Birmingham, U.K., për të kujtuar burrat dhe gratë e humbura gjatë Luftës së Dytë Botërore, përfshirë civilët.  Shifrat e shkrirjes, fantazmë, të vendosura nga vullnetarët, krijuan një imazh vërtet tronditës dhe ato u kurorëzuan nga një figurë e kuqe që dukej sikur rrëzonte një gjurmë gjaku poshtë hapave.

Skulptori Azevedo Birmingham tha se:  “Skulpturat e mia kujtojnë njerëz që nuk mbahen mend, ashtu siç behet me emra njerëzish në monumentet e tjera.  Doja të shkëputesha nga tradicionalja e monumenteve.”  

Gjatë Luftës botërore një dhunim i rëndë ka qenë dhe skllaverimi i grave për seks me ushtarët kolonizatorë.  Skulptura “Gra të rehatuara” është një shprehje si eufemizëm për vajzat dhe gratë e detyruara që punuan në bordellet ushtarake japoneze gjatë kohës së luftës.  Për dhunimin seksual të tmerrshëm nga ushtarët japonezë aktivistët e Koresë së Jugut vlerësojnë se mund të ketë pasur deri në 200,000 viktima Koreane.

Kjo Lufte pati dhe korrespodentët e saj që raportonin direkt nga Lufta dhe njeri prej tyre ishte Ernie Pyle i cili do të mbahet mend si një nga korrespodentët e mëdhenj të Luftës në Amerikë. Dhe, falë një skulpture të re, jashtë ndërtesës së Shkollës Mediatike të Universitetit të Indianës në Bloomington, një Pyle e bronzizuar tani mund të mbahet mend si një nga “korrespondentët” e famshëm të Luftës.  Ndërsa korrespodentët e tjerë mbulonin gjeneralët dhe taktikat e tyre, Pyle jetonte në mesin e këmbësorëve të përgjithshëm dhe shkruante rreth tyre – si i përdornin helmetat, legenat e larjes, si pengoheshin kur marshonin natën, si luftonin duke shkruar letra në shtëpi për të përcjellë ato që provonin dhe si i varrosnin shokët e tyre.

Pyle u vra nga zjarri i armikut në ishullin Ie Shima më 18 prill 1945.

Si grua dhe si shkrimtare gjithmonë kam ndjesinë e pozitivitetit dhe dua ta mbyll me një puthje në skulpturë aty ku petalet e dashurise aromatizojne të ardhmen që po vinte nga fitorja…

Në Florida ndodhet skulptura që eshtë 9 metra e gjerë dhe 11 metra e lartë, dhe është ndërtuar nga Seward Johnson në 2005.  Artisti është i frymëzuar nga një fotografi e famshme të një puthjeje në Times Square Manhattan në fund të Luftës së Dytë Botërore dhe arriti në Kopshtin Botanik McKee në Vero Beach Florida, më 11 Dhjetor, si pjesë e një ekspozite të re.

Arti botëror frymëzuar nga historitë e Luftës së Dytë Botërore na kujton se: “Heronjtë dhe dëshmorët që luftojnë për Lirinë e Atdheut nderohen përjetësisht!

(dita e 43-të e izoluar brenda mureve nga Lufta pandemike botërore)

9 Maj, 2020

Staten Island, New York