Shenime per librat/

Nga: Aleko Likaj /France/

Vështrim për një roman që të emocionon deri në tepri, dhe që çdo emigrant e bën që të ndjehet krenarë në vendin ku jeton, punon, e ndërton jetën e tij./

Ikje dhe Atdhe, janë dy“shtyllat” ku shkrimtari Faruk Myrtaj i vendos ngjarjet në romanin e tij të fundit, i cili tashmë është në librari, i gatshëm për të shkuar tek lexuesi. Një hapsirë e velur dhe e endur njëkohësisht midis të dyjave, me pak ngjyrë e ankth pëlhure prej Penelope. Përcillen  kujtime dhe përjetimet e një njeriu, për shkaqe që nuk janë aspak të varura prej tij, endet në këtë qerthull, midis vetë ikjes si një proces natyral dhe atdheut, ashtu si një barkë në detin e tallazitur, e cila, pas shumë mundimesh e betejash me forcat e natyrës, zë dhé, duke dalë në breg, që do ti bëhet pastaj të ikurit, një Atdhe tjetër. Në kuptimin më të gjërë të fjalës. Për ikjet është shkruar vazhdimisht. Natyrisht do të shkruhet përsëri. Ballkanasit, por edhe italianët, më pak nga Europa Lindore, dhe ndoshta nga një vend tjetër i këtij pellgu, ikjen, apo mërgimin, siç jemi mësuar ne ta emërtojmë, e përjetojnë si dramë, si plagë shpirtërore, por që në fakt, s’është gjë tjetër, veçse një emocion. Ikjet në përgjithësi nuk janë drama. Janë “aksioma”, ku njeriu guxon që të kërkojë dhe të vendosë një realitet krejt të ri, duke menduar se do ta përballoj më mirë jetën e tij. Dhe lëvizjet demografike gjatë gjithë ekzistencës së botës, kanë ndodhur për shkaqe nga më të ndryshme, duke filluar nga luftërat, sëmundjet epidemike, mungesat e ushqimeve, por edhe në sensin tjetër, ku njeriu, individi, i çfarëdo shkalle shoqerore qoftë, ndjen që i mungon liria, në të shprehur, por edhe në mendimin se si i perjeton gjërat ai në mjedisin që e rrethon. Në këtë rastin e fundit, shoqëria ku ai po jeton, është dhe mbahet peng i politikave të mbrapshta që prekin individin, duke e trajtuar atë thjesht si numër, a shifër arithmetike, që do ti shërbejë pastaj ligjvënësve për një votë më shumë, në ndrimin e kuajve të pushtetit. Edhe pse duket sikur këto ndodhin vetëm  në shoqëritë totalitare, koha po tregon se edhe në demokracite e brishta si kjo e jona, ndodh.Ndodh.Nuk e di pse, se, në baladat për mërgimin, këngët, rapsoditë, krijimet poetike të autorëve anonimë popullorë, që në fakt  janë një vlerë, një thesar i patjetërsueshëm dhe i padiskutueshëm  i folklorit  tonë, ka shumë dhimbje, mall dhe lot. Një dramë e vërtetë në kufijtë e tragjedisë. Dhe legjendës njëkohësisht. Të paktën kështu i përjetojmë dhe sot. Duket si një lloj pengu a marazi për të ikurit e shumtë të kësaj bote, të afërmit tanë, miku apo shoku. Kështu na konstrukturohet përpara syve ngrehina e ikjes, si një kompleks dhimbje, e hatashme, si një humbje që nuk zevendsohet kurrë. “Iksh e marrësh dhenë“, duan të namatisin dikë, kur ky me sjelljet e tij, qëndrimin, raportet midis njerërzve, dashakeqesinë, bëhet problematik. Po ku të iki? Prapa maleve thoshin nënat e gjyshet tona… Iksh, iksh…..ikje ikje. Por njerëzit sot nuk ikin për shkaqe që i mendonin, ato të urtat e të mirat tona, edhe pse nomatisnin aq ashpërsisht në kuptimin figurativ. Kurrkush nuk i thotë sot që “iksh e marrësh malet“ njeriut që e ka një hall, a brengë, një dramë brenda tij që bie ndesh me realitetin ku jeton. Është një zgjedhje krejtësisht individuale, si një ëndërr për shpëtim, për një jetë më të mirë. Eshtë në fund të fundit një provë. Një provë qendrese. Ikja për të ikurit nuk është kurrfargjëje, përveçse “Varka e Noes“, figurativisht. Natyrisht, ai që mbetet pas është Atdheu. Atje ku na ka rënur koka, thotë një nga  rilindasit tanë. Është ky që me fije të padukshme të mban lidhur me përjetimet, dashuritë për njerëzit, kujtimet, së bashku me nostalgjitë. Kur themi, atdheu, nënkuptojmë  kombin. Esteti Ernest Reman ka thënë: “kombi është një frymë, një parim shpirtëror“. “Balta e gjaku“, e përkufizon një shkrimtar shqiptar i ditëve të sotme. Është pikërisht ky që të trazon gjumin e natës, në momentin e parë, që i ikuri e ka lënë nga pas.  U ndodh të gjithëve. Dhe s’ka se si, që të mos krijojë vuajtje, brengë, plagë në shpirt. Eshtë pikërisht kjo, që ne sot kemi një trashëgimi të shkëlqyer në folklor, në arte dhe letërsi. Atdheu tërheq si një magnet, dhe të ikurit në këto kohë moderne që po përjetojmë sot, vendosin lidhjet, sapo kanë cekur “bregun tjetër”, në një realitet krejt të ri. Nuk është aspak rastësi që këtë lloj statusi e mardhëniesh me kombin, shqiptarët e kanë saksionuar e fiksuar edhe në himnin kombëtar, ku thuhet: Se zoti vetë e tha me gojë/ Se kombet shuhen përmbi dhe/ Por Shqipëria do të rrojë/ Për të, për të luftojmë ne.

Tepër sinjifikative. Befasuese, me një dashuri e përkushtim deri në sublim. Këtu shqiptarët nuk të falin.Ndërkohë që sot në shekullin e ri distancat shuhen. Bëhen inekzistente, deri në tepri. Interneti dhe lundrimi në të, që për hir të realitetit të merr kohë. Të vjedh. Por edhe antenat që ta sjellin afër në ekrane, edhe pse nganjëherë të mbajnë rrob të surrogatove që përgatisin stacionet në këtë shoqëri konsumi alla shqiptarëshe. Gjithësesi pas kësaj rrokoapuje, Atdheu qendron, ashtu si një motiv, real, me dimensione si një fortesë, krejtësisht i pastërt, e fluoreshent.

Po pse ndodh?

Shkaqet dhe arsyet ne i thamë më sipër. Por shkrimtari Myrtaj në romanin e tij “Atdhe tjetër”  në një stil kafkian, jo nga forma, por nga nënteksi, ritmi e metafora, që në rastin tonë konkret është e shfaqet tepër fuqishëm e sjell mjeshtërisht këtë raport midis ikje dhe atdheut.

I njohur në prozën shqiptare në keto tre dekadat e fundit, me tregimet e tij, që për mua gjithmonë të zgjojnë mendime, për shkak të mesazheve qytetare që përcjellin ato, por edhe për gjuhën e pasur dhe të pastërt, e krejtësisht figurative, me tharm dhe elokuencë, ku ndjehet një intonacion i fuqishëm folku i zonës ku ka lindur dhe jetuar vite më parë, autori të befason sërish. Pa dyshim që Faruk Myrtaj është tashmë nga prozatorët e tregimtarët tanë më të mirë në fushën e letrave tona shqipe .Më duket se është sprova e dytë në roman, e Myrtajt, dhe në këtë gjini, vjen e shpërvilet po aq mjeshtërisht si në tregim. Ka të njëjtat ngjyra, në stil, dhe në mënyrën e të rrëfyerit e kompozimit, që e dallon krijimin e tij nga plot autorë të tjerë.

Më kish ndodhur të udhëtoja me atë tren lokal, por ishim mësuar me të,  s’kish pse na dukej i çuditshëm. I çuditshëm po më dukej më vonë, pasi dikush që vizitoi vendlindjen time vërejti se ky tren ecte aq ngadalë sa mund të zbrisje prej vagonit të fundit, të ndizje cigarin te një këmbësor dhe të hipje sërish.Kjo situatë ka gjendje . E vizatuar nën një ndriçim gati surealist, dhe e nënvizuar që në fillimin e librit, të duket sikur të merr përdore dhe të fut menjëherë në rrjedhën e romanit: “Atdhe tjetër“. Është jeta dhe fati i një intelektuali, në rastin konkret, që përjeton irealen në një shoqëri me demokraci tepër të brishtë si ajo e jona, që e bën atë të jetë gjithmonë në udhëkryqe, dhe që në shumicën e rasteve nuk të nxjerrin kurrkund, nuk të jep shpresë dhe liri. domosdoshërisht të kërkuara për një normalitet shoqëror.

Njeriu shkon drejt mbylljes, sapo pushon së kërkuari, por hijen e palirisë e ndjenë kur i kufizohet hapësira.Pohon çiltërsisht personazhi kryesor i romanit të Myrtajt. Dhe pas kësaj natyrisht merr edhe vendimin, që është i barazvlershëm me ikjen, që në fakt mban brenda asaj dhimbjen, dashurinë  dhe mallin për të afërmit, miqtë e raportet me ta, ambjentin…është vetë atdheu brenda atij përjetimi, që gjithësesi, të krijon një stres, a nostalgji.

Njeriu tashmë e ka  bërë zgjidhjen…por vjen në ndihmë poeti:“…Do duhet të lësh gjithçka që ke dashur më shumë, kjo është shigjeta që harku i ekzilit godet së pari…”

Realitetet nuk janë gjithmonë ato që gjithkush i paramendon. Këtë përjeton edhe personazhi i Myrtajt, ku i duhet të përballet jo vetëm një mori problemesh, që nga akomodimi, kurset, ecejaket nëpër zyra deri tek sigurimi i një pune për të jetuar. Pikërisht, ky është momenti i streseve që në një retrospektivë e bën emigrantin ta vuaj ikjen, si një dramë, a si një kujtim i ndërprerë i mbetur në një celuloid filmi që nuk do ta shoh më…kemi lënë aq shumë gjëra…Lamë prindërit, miqtë, po ndërrojmë gjuhën, dhe, po të lemë edhe cigarin…duket se mbetemi pa gjë…Thotë ai, ndërsa përballja me realitetin e ri do ta vejë tashmë me sfida krejt të reja. Por ajo që do ta shoqërojë të ikurin gjatë gjithë atij fillimi të vështirë, është brenga që ka lënë nga pas. Nëna…..letrat e saj që i shuajnë mallin e djalit të ikur, kthehet në një lejtmotiv. Pastaj fotografitë që emigrantët marrin me vete… janë penelatat plot nngjyra që autori e mban mjeshtërisht lexuesin e tij brenda dramës së personazheve të tij.

Emigrimi s’është gjë e re në historinë e botës, por është plagë e re në kujtesën e vendit tim të mbyllur. Por njeriu e gjen një forcë, nuk qaravitet, e shpërvjel mjeshtërisht dimensionin e tij. Personazhi i Faruk Myrtajt, nuk është aspak disfatist, madje i përgjegjshëm për gjithçkah realizon e krijon me punën e tij, atje në mjedisin tjetër me njerëz krejt të rrinj e të huaj, që do ti ketë këtej e tutje shok e miq të rrinj.

Emigracioni është veç një copë herë e shkurtër e kësaj ikjeje të papushimtë, të cilës i isha dorëzuar prej kohësh, ikje që po arrija ta përshkoja përgjatë një mbylljesysh në terr, brenda kësaj hapësire të limituar, si në një sjfaqje filmi me shpejtësi drite në një ushtrim ëndërritjeje.

Personazhet e kurbetit Pepe, Kliti, Tina-Piktorja, Mesuesi Greg, Paulina, madje për këtë të fundit autori shkruan se, ajo nuk ekziston më, por letrat bankare e bëjnë të pranishme përballë personazhit e familjes së tij. Tinën,  rasti e kishte sjellë që të njihej në Tiranë. Pikërisht kjo  do ti thoshte dhjetë vjet më vonë “Paske ikur edhe ti?!”, Myrtaj i jep dhe i përshkruan me ngrohtësi me nota lirike e realiste, në të gjithë dimensionin e veprës, pa bërë aspak dallime midis bashkombasve të tij, edhe ata të ikur, me të njëjtën dramë, shkaqe e arsye, për një jetë krejt të ndryshme. Autori vizaton dhe jep pasazhe interesante. Personazhi i tij kalon nëpër dilema kafkiane. Ngjashmëria me personazhet e tij mbase konsiderohej si bindjeje qytetare, në të përditshmen e thjeshtë të jetës së një emigranti, i cili duhet që të mendojë, të veprojë, të përjetojë, të mari vendime e të flasë në një gjuhë tjetër. Kjo është një dilemë që ta shpalosë krejt ndryshe realiteti i ri. Dhe këtu ka një sinqertë të veçantë… nëse bëj mëkat kur pyes: – thotë autori me gojën e personazhit – në a thua vetëm një gjuhë tjetër, ajo e mëmës, ekziston që njeriu të ndjejë e të shfrejë lëndimin e vërtetë? Edhe moskuptimin a keqkuptimin shkaktuar në gjuhë tjetër? Nuk pyesja, s’kërkoja përgjigje. Më qè shndërruar në mjegull gjithçka, ku kolovitesha si fëmijë që të ardhmen e pret fëmijërisht, pa asnjë rè në qiellin e syrit. S’kish pse vrisja mendjen, as të shpjegohesha. Për asgjë, në asnjë gjuhë…

Eshtë gjithmonë i  mundimshëm, por edhe i lodhshëm, natyralizimi, fizik e shpirtëror. Faruk Myrtaj duket sikur me finesë e art, të merr përdore dhe të shëtit pastaj nëpër faqe plot histori qendrese e përballimi, ku tregohet se si individi i ardhur, i ikuri nga atdheu i tij, ze vend me punë e sakrificë, larg çdo dyshimi se dikush mund që ti kufizojë lirinë e tij. Madje kjo e fundit, respektohet, nderohet dhe mbrohet jo vetëm me ligj. Dhe ai kupton shpejt tashmë diferencën, dhe mrekullohet njëkohësisht që ka gjetur dhe prekur ëndërën, pikërisht atë që i mungonte në atdhe. Atë që i a kishin uzurpuar dhe i keqpërdorën njerëz të cilët i a devijuan atdheun nga shinat e demokracisë. Por gjithmonë njeriu, i ikuri e ka një sy dhe një vesh nga pas. Shpreh keqardhjen, edhe pse ai është dhe ka hyrë në rrjedha të tjera, të përditësuara: S’ është e lehtë të mbetesh burrë shteti në atë vend… (…në vendin e qeverisur prej tij, njerëzit vazhdojnë të ikin…)Por dashurinë për dheun që e lindi nuk mund nuk mund që ti a pengoj kurkush. As që mendohet. Ndaj thotë: Poeti e bën atdheun prej fjale, kudo ku është. Dhe, sidomos atë dheun tonë, mund ta duash më shumë kur je larg, për të mund të bësh më shumë prej larg tij; se po të jesh atje brenda ta shkoqin trupin çika-çika dhe shpirtin vrerë ta bëjnë…Le që, këto histori ndodhin në tërë botën.

Heroin e romanit të Myrtajt, e mrekullon pamja që një prej  emigrantëve  shfaq në rrugë: mban gjithnjë dy flamuj me vehte: flamurin e vendit nga ka ardhur dhe të NorthLandit, ku rrojnë bashkë me atë! Natyrisht kjo është edhe rruga që i a rezervon e ardhmja edhe atij. Dhe nuk është aspak e gjatë…

Por kjo e ka një kulm të figurshëm, që në pamjen e parë duket shumë domethënës dhe njëkohësisht shprehës, kur mbrin në shtëpi ftesa për të qenë vëzhgues i zgjedhjeve në qytetin dhe në vendin ( Atdhe) e tij të ri. Ai i beson lirisë…“Atdhe tjetër” i shkrimtarit Faruk Myrtaj, është në fakt një rrëfim biblik për të ikurit në të gjithë dimensionin e saj të vërtetë. Një poemë. Metafora e tyre ndjehet e fuqishme në faqet e librit. Autori nënvizon fuqishëm idenë  se kjo masë e të ikurve, që është kthyer në një refren të përdittshëm i kësaj bote “rrezaton” së fundmi tek dykuptueshmëria e nocionit Atdhe, që në fund të fundit, përfshin edhe të lënin pas. E figurshme. Të ikurit e duan atdheun, jo ashtu siç e lanë. Sepse… Ai atdhe ka qenë imi, shumë më pak se ç’më është sot ky këtu…!

Pa dyshim, që romani i Myrtajt, është një nga krijimet më të mira të këtyre viteve të fundit në letërsinë tonë shqipe, i cili trajton fatin e individit në shoqërinë tonë post-komuniste, i cili përballet me një tranzicion tej të zgjatur. Problemet e mprehta shoqërore, që përzihet me reminishencat e së kaluarës, mungesa e lirisë, baltosja, kaosi psikologjik, dhe pasiguria, bëjnë që individi nuk mund të përballet, qoftë edhe “heroikisht” me mjedisin e sëmurë, në një shoqëri që lëngon nga mungesa e hapsirave më elementare. I dhënë artistikisht e me kulturë, ai sjell mjeshtërisht mesazhe për një jetë të paqme, shumë dashuri, besim, dhe sinqeritet njerëzor.

“Atdhe tjetër“ është në fakt një përjetim me shume emocion, që mund ta bëjnë veçse shkrimtarë të fuqishëm dhe me përvojë. Faruk Myrtaj, me një shqetësim e nerv qytetar, e ka sjellë atdheun tjetër të tij prej fjale, duke i thënë të gjitha të vërtetat, si një artist. Dhe këtu, në këtë pikë, ka qenë dhe mbetet i veçantë.(Kortezi Sofra letrare)