Nga  Dr. Niko FERRO & Andrea Liko/

Gjatë betejave në Luftën e Parë Botërore u përdorën edhe  avionët. Materiali ynë synon të sjellë diçka nga përplasja ajrore Itali – Austri me fakte që botohen për herë të parë… A ka pilotuar  i madhi  Aleksandër Moisiu mbi Fushën e Myzeqesë ?…Piloti legjendar Julius Arigi…

Ndër pak më shumë se katër vite të Luftës së Parë Botërore, viti 1916 ka specifikat e veta. Kështu në gjitha fushëbetejat e panumërta; kështu edhe në Lushnjë. Ne nuk po ndalemi tek “dialogët” transhe – transhe, as në përplasjet mes zhegut të pluhurt  lëkurdjegës, apo  baltrave bezdisëse deri në cfilitje.

Informacioni i ri është për betejat ajrore, kur “zogjtë e hekrit” bënin dëm të madh dhe linin shtangur myzeqarët deri dje indiferentë. Në muze ruhen dëshmi gojore të banorëve të zonës së Divjakës, Libofshës, Gradishtës etj., por së fundi hulumtimi të ofron edhe dëshmi të kohës, shkruar gazetave, dërguar shtabeve, apo analizuar nga kancelaritë përkatëse.

Dihet që për herë të parë, avionët u përdorën më 1911, në luftën italo – turke, paçka se Franca kishte të tillë që më 1909. Madje, midis pilotëve turq ishte edhe një shqiptar, Avni Xhaxhuli nga Leskoviku…  Kur u ngrit i pari me avion, kapiteni  italian Piazza e shihte veten zot, por kur më 10 shtator 1912  “Nieuporti” u rrëzua prej artilerisë, pilotët kuptuan se nuk ishin Gilgameshi i pavdekshëm.

… Sidoqoftë, e ndihmuar nga francezët, ushtria italiane kishte një trup ajrore  e njohur si “Skuadrilia Nieuport” dhe me të i qendroi  fort përballë “skifterëve” austriakë. Sipas dëshmive të kohës, këta avionë nuk ishin shumë të shpejtë. Për shembull, avioni “Nieuport – 10” lëvizte me afër 140 km në orë, ndaj edhe u ndoq nga “Nieuport – 11”, i quajtur “bebe” për shkak të përmasave të vogla. Edhe vet pilotët italian nuk shquanin për dëshirë të madhe apo talent manovrimi.

Përkundrazi, austriakët kishin në përdorim avionët më të mirë të kohës, të quajtur  “Luftfahntrupper”. Paçka se me strukturë të thjeshtë, ata arrinin tek 200 km në orë dhe ishin të pajisur me mitrolozë. Sipas historianit sërb të Akademisë Ushtarake, nënkolonelit S. Gjukiq, avionët më shumë shërbenin për të ruajtur koridoret detare, si për shembull kanalin e Otrantos. Më efikase kjo u bë kur vet avionët niseshin nga platforma të posaçme, sipas shembullit të anijes angleze “Forius”.

Ushtria italiane solli avionë edhe në Shqipëri, fillimisht në një bazë të ngritur enkas pranë Vlorës. Aeroplanë të tipit “Nieuport – 11” kontrollonin gati tërë vijën bregdetare sa për të mbrojtur trupat e veta, aq edhe për të mbajtur larg zonës “italiane” trupat austriake. Sidomos, më të ruajtura ishin gjiret dhe grykëderdhjet e lumenjve deri tek Shkumbini, si platzdarma  strategjike…

Austro – hungarezët erdhën me trupa të shumta e me interesa të mëdha në Shqipëri. Reparti “Flik – 6” u transferua në Shkodër, por në Lushnjë e përreth mbetën reparte të tëra. Dhe patjetër edhe një pistë e fshehtë për avionët. Ajo u hap buzë lumit, diku në zonën e Çermë – Divjakës, veçse në kushte të sekretit maksimal.

Dhe kështu, plot 100 vite më parë, e tërë kjo zonë fushore e bregdetare midis grykëderdhjeve të Semanit e Shkumbinit  u kthye në arenë të përballjes së dy superfuqive të kohës dhe teatri i luftimeve shpesh transferohej në ajër. Përballjet ishin të ashpra. Çdo ditë, në trekëndëshin Lushnjë – Libofshë – Kavajë,  “zogjtë e hekrit” të ekipeve të Italisë dhe Austrisë përfshiheshin në lojën e tyre vrastare. Avionë  të repartit nr. 34 kryenin sulme mbi objekte ushtarake apo prodhuese austro – hungareze. Ndërkohë, kundërpërgjigja ishte gati dhe shpesh herë, edhe e suksesshme. Ndofta edhe për shkak të numrit : italianët kishin 12 avionë, ndërsa kundërshtarët e tyre, 22 të tillë.

Në këto vite, si ushtar i thjeshtë pilot, në ushtrinë austriake shërbente edhe aktori i madh Aleksandër Moisiu, i cili e kishte fluturimin  hobi. Nuk e dimë në se ai ka fluturuar ndonjëherë mbi Fushën e Myzeqesë, pasi  gjeniu i skenës u rrëzua në Francë, u burgos atje. Kur u arratis pas 6 muajësh, ai shkoi në Gjermani dhe nuk rezulton të jetë rekrutuar përsëri.

Ndër pilotët austriak, më i shquari ishte Julius Arigi. Një herë ai arriti të futet në hapsirën e Vlorës, goditi dhe fundosi piroskafin italian të ankoruar aty.

Gjatë verës së vitit 1916, në zonën e Lushnjës është zhvilluar një nga betejat më të egra ajrore midis këtyre dy kundërshtarëve të fortë. Ka qënë ende mëngjes kur skuadrilia italiane kaloi Semanin dhe, gjithmonë përgjatë bregdetit, iu afrua Divjakës me synim Durrësin. Sipas tyre, ata po shfrytëzonin terrenin, befasinë e fshehtësinë. Mirëpo nuk ishte ashtu. Syçelët, austriakët i identifikuan shpejt dhe urdhëruan pilotët e tyre me Arigin në krye të sulmonin furishëm. Vetë Julius Arigi pilotonte një “Harisa Brandenburg C.I.61-64”. Sipas dëshmive gojore të ruajtura, qielli atë ditë u trazua keqasi se “zogjtë e hekrit  po hanin njëri – tjetrin”. Për t’iu kthyer burimeve historike, kamikazi austriak i ajrit  rrëzoi  pesë avionë armiq, tipi “Farman”; madje njeri prej tyre ra në Kënetën e Karavastasë. Këtë e konfirmon edhe piloti tjetër austro – hungarez, S. Lasi. Autoritet italiane raportuan për dy pilotë të humbur, Francesco Scarioni dhe Attilo Viziono.

Pak ditë më vonë beteja ajrore u zhvillua mbi qytetin e Lushnjës. Dhe përsëri fitues doli austro – hungarezi  Julius Arigi i cili rrëzoi avionin italian të kapitenit Castelleto dhe ndihmësit Pesci… Pas këtyre përplasjeve, ky pilot u vesh me vlera supermeni e u bë legjendë… Gjithësesi, të vështirë “Asi i asëve”, siç nisën ta quajnë edhe vet italianët, e pati me pilotin e talentuar Cesare Sabelli, në një betejë mjeshtërore mbi fushën e Tërbufit. Piloti italian, trim, i aftë e krenar, në pamundësi për të rrëzuar Arigin, nuk e uli avionin në bazë. Ai iku në Bari për tu tërhequr nga beteja të tilla…