PO TA DINTË INGLIA MË 1914, ATO QË DI SOT,PASHICHI DO TË ISH NË BURG/
Nga Gëzim Llojdia*/
1.Periodiku në gjuhë të mëmësisë së vet ,ishte ”Dielli”,që nxirte në kontinentin e largët gjuhën shqipe me rrodhanët e saj. Të martën më 6 janar ,1925 nga Bostoni,dy korniza të saj komentojnë rreth një artikulli të “Foreign Affairs” të Londonit, që bënë fjalë për vrasjen e dukës Ferdinand me komplotin e ngjizur në Beograd si dhe më tej, gjejë një shtjellim, që sjell filoshqiptarja sic e vlerëson Dielli, Edit Durhamin për këtë ngjarje.
Në një artikull në “Foreign Affairs” të Londonit, gazetën e të ndyerit E. D. Morel, ish-anëtar i Parlamentit Inglis dhe një nga mbrojtësit më të fortë të Kombeve të vegjël dhe të munduar ,nga shkaku i lakmive imperialiste të fuqive të mëdha, i cili vdiq para ca kohve e veja filoshqiptare M. E. Durham provon, duke marë për bazët dokumenta të botuara nga njerës qe qenë nënpunës në governën serbe të Pashicit më 1914, komploti për vrasjen e Kryedukut Franz Ferdinand më 1914, ish organizuar në Beligrad me dije ,të guvenës serbe. Miss Durham në fund të artikullit shënonkëtë paragraf:
Kish vetëm një mënyrë për të prurë kriminalet përpara drejtësisë dhe ajo ish-mënyra të cilën proponoj Austria. Po të qe që të kishim përkrahur me tërë forcën tonë Austrinë, Z. Pashic edhe miqtë e tij tani mund të ishin në burg të dënuar për jetë në vent që të qeverisin fatzezet Kroate, Malezes,Shqiptare dhe bullgare me methutda aq gjakatare se dhe ajo me të cilën nistën luftën.
Për fat të keq ne ishim lidhur me Rusinë dhe Francën, edhe Franca kish që më 1906 që po e armatiste edhe e financonte Serbinë. Lord Grey tha s’e nuk dëshironte që ta bisedojë këtë cështje midis Austrise dhe Serbisë. Dhe Rusia, sa ti linte penjët e intrigave vrasëse , të Serbis sa të delnin në dritë, zgjodhi më mirë luftën . Në dinte ose jo gjësendi, që më parë Rusia për mi këtë komplot , ajo gjë është edhe për të mesuar . Le të shpresojmë se nonjt ditë Ljuba (Ministre në kabinet të Pashicit 1014) do ti i nxierë të gjitha në shesh
2. Polemikat dhe mosmarrëveshjet mes Durhamit dhe Seton.
Charles King duke i kushtuar figurës së ndritshme të Edit Durhamit, mbasi shqyrton lidhjet e saj dhe polemikat mes Durham dhe Seton shkruan kështu: më 4 gusht 2000 :Një avokat i aspiratave kombëtare të shqiptarëve, vijon pak më tej : ” Pashitsch & Co ” , ajo i shkroi Seton – Ëatson në mars 1925 , duke iu referuar kryeministrit jugosllav , Nikola Pashiq ” , ” nuk kanë krijuar një Jugosllavi por kanë kryer qëllimin e vërtetë në dukje duke e bërë Serbinë e Madhe …. larg nga të qenit të çliruar pjesa më e madhe e njerëzve jetojnë nën një rregull shumë më të ashpër se më parë. ” Fshatrat ishin rrafshuar dhe mizoritë e kryera , një rekord prej veprave që mund edhe të ket nxitur pakicat në Jugosllavi në duart e Rusisë bolshevike që i pëlqejnë politikës serbe dhe politikanët .Gjatë Luftës së Parë Botërore , Seton – Watson ka themeluar revistën Evropën e re për ta bërë kampion në emancipimin e kombësive subjekt të Evropës . Revista bëri thirrje për ” la Victoire Integrale ” , një fitore që do të njohin të drejtat kombëtare dhe në këtë mënyrë të sigurojnë një paqe të përhershme për Kontinentin . Bashkëpunëtorët e përfshirë , përveç Seton – Ëatson si editor , Tomas Masaryk,historiani rumun Nicolae Iorga , dhe shumë shkrimtarë të tjerë të rëndësishëm në çështjet ndërkombëtare , duke përfshirë Durham .
Në mars 1920, Durham i shkroi Seton – Watson për tu ankuar për atë që ajo e pa si një paragjykim pro-serbe në Evropën e Ri dhe duke akuzuar redaktorët që me dashje kryenin injorimin e shqiptarëve të Malit të Zi dhe Kosovës :” Unë kam informacion të kohëve të fundit të cilat që prej armëpushimit serbët, kanë djegur dhe plaçkitur fshatrat shqiptare , katolike si dhe musliman . Por Neë Europe , unë e di , do të mohojë ndonjë urdhër të tillë dhe lënë të kuptojnë se informatori ishte një gënjeshtar . Nëse e vërteta është kështu e fshehur , ajo që pyes veten është pse gjërat shkojnë keq ?
-Kjo nuk ishte një çështje e fyerje personale , tha ajo , por më tepër një ilustrim i shkëlqyer i arrogancës të pabesueshme e politikëbërësve perëndimorë në Ballkan . Nga efektivisht ndarjen e tokave shqiptare midis një Shqipërie të pavarur dhe Mbretëria e krijuar rishtazi të Serbëve , Kroatëve dhe Sllovenëve – përfundimisht për t’u bërë Jugosllavi – fuqitë evropiane kishin krijuar kushtet për ” një Armeni të dytë” . Shqiptarët , pa artileri dhe pa aeroplanë , do të jenë në mëshirën e ushtrisë serbe , ” dhe faji do të pushojë mbi Konferencën e Paqes ” .
Durham argumentoi se zgjidhja ishte mjaft e thjeshtë për të nxjerrë vijat kufitare në mënyrë që të përfshijë sa më pak njerëz që të jetë e mundur nën sundimin e huaj . Marrëdhëniet mes Durham dhe Seton – Watson ishin tashmë të tensionuara në kohën e Konferencës së Paqes , i cili ripohoi ekzistencën e një shteti shqiptar , por iu larguan shumë pjesë të kombit shqiptar jashtë kufijve të saj, thotë Charles King .
Gjatë viteve , burimi i mosmarrëveshjeve të tyre ka evoluar nga çështjet e politikës së mosmarrëveshjeve në më shumë personale se cili ishte më i kualifikuar për të komentuar mbi çështjet ballkanike , Durham e ka parë Seton – Watson si një honxhobonxho .Ai kishte ardhur në Ballkan nga veriu , përmes interesin e tij me Sllovenëve dhe të kroatëve në Austro- Hungari , dhe për këtë arsye kishte pak për të thënë rreth racave shumë të ndryshme në jug .
“Çarja mes Durham dhe Seton – Watson u rrit gjatë gjithë viteve 1920 , një hidhërim të ndërsjellë që rrjedhin pjesërisht nga të kuptuarit shumë të ndryshme të politikës në Ballkan dhe, gjithnjë , mendime personale . Durham kishte filluar edhe të pohojë publikisht se profesori ka marrë mbështetje financiare nga jugosllavët dhe për këtë arsye nuk mund të llogaritet për të sigurojë një analizë të qetë në Britani , ajo gjithashtu u ankuan për dëmet e pësuara mëtejshme personale nga Seton – Ëatson , sepse ai tani ishte një këshilltar akademik dhe ajo një gazetare e pavarur .
Në fillim të vitit 1929, Arnold Toynbee , atëherë drejtor i Chatham House , ndërhyri si arbitër vullnetare . Ai sugjeroi, që Seton – Ëatson dhe Durham të bashkëpunojnë në një koleksion të dokumenteve jugosllave në lidhje me vrasjen e Franc Ferdinandit për ta botuar nga Instituti Mbretëror i Çështjeve ndërkombëtare .
Të dy Seton – Watson dhe Durham kishte botuar libra mbi vrasjen , por pikëpamjet e tyre ishin rrënjësisht të ndryshme . Llogaria e Seton – Ëaton erdhi pranë exonerating Qeverinë serbe e çdo pjesëmarrjen në vrasje . Libri Durham i ka hedhur pjesën më të madhe të fajit për të Luftës së Parë Botërore, pikërisht në Beograd .
” Durham ka përcaktuar pozicionin e saj në një letër të gjatë për Seton – Watson në shkurt 1929. Toni dhe përmbajtja e letrës duhet ta ketë zemëruar , sepse jo vetëm që ajo ka sulmuar reputacionin e tij si një studiues , por edhe ajo e akuzoi atë se ishte iniciator e kritikes fëminore, që u zhvillua mes tyre . Ajo tha se ajo kishte punuar kohë të gjatë në lidhje me çështjen e sllavëe të Jugut ” – në fakt, unë besoj se fillova të punojë për të drejtat e sllavëve të Jugut përpara jush” – dhe se ai ka qenë një përkrahës i fortë i njohur për kërkesat legjitime territoriale serbe .
Por kur ajo u bë më e njohur me mungesën e qytetërimit midis serbëve , ajo e kuptoi se ata ishin të papërshtatshëm për të sunduar popujt e tjerë të Ballkanit . Prandaj kërkimin e saj për të shpëtuar shqiptarët dhe maqedonasit nga sundimi serb . Jugosllavia e re është ndërtuar ” në themel të së krimit dhe gënjeshtrës ” , një rezultat të njohur nga e kaluara serbe . “Kjo historia e serbëve ka qenë një seri e gjatë të vrasjeve dhe që ende ata kanë provuar të jenë të paaftë për të formuar ndonjë qeverie të qëndrueshme është një fakt i padiskutueshëm ” ,shkruan midis të tjerave në analizën e tij, të gjatë Charles King ,ksuhtuar Edit Durhamit dhe sidomos polemikën e saj me Seton – Watson,të cilën,shkurtari e cituam në kët rradhë.
Edit Durham mbrojti të drejtat e shqiptarëve jo vetëm në botimet esaj por edhe në kërkesat e ndryshme dhe polemikat ajo denoncoi në vijueshmëri genocidin serb.Fjalët es aj lapidar të cilkat periodikja shqiptare Dielli i citon të martën më 6 janar ,1925 vlejën shumë për shqiptarët për të nderuar e vlerësuar këtë grua guximtare që në kohë të trazuara mbrojti cështjen e shqiptarëve si një bijë e këtyre trojeve.M.E Durham udhëtoi nëpër Ballkan përgjatë 20 vjetëve duke mbledhur jo vetëm folklorin dhe traditat e këtyre viseve por ajo solli edhe në pikturë dhe në botime artin e banorëve të Ballkanit.Pas botimit të librit të M.E.Durham në Shqipëri botimi i parë ,kërkova dhe gjeta në Mezhgoranë ,shoqëruesin e saj Sadik Hoxhën me të cilin kishte biseduar më parë F.M.Rr,studiesi vlonjat që më vuri në dijeni se në atë fshatë karakoll ,një banor i tij dikur mund të kishte shoqëruar Mis Durhamin në udhëtimin e vështirë nga Tepelena në Vlorë,të miss Durhamit.
*Msc.Anëtar i Akademisë Evropiane të Arteve