Nga ROZI THEOHARI, Boston/
Me Marie Terenzin, një nënë rreth 79 vjeç, e qeshur e tërë humor, u takova në oborrin e vilës së saj në Saugus, Mass. Atë ditë korriku bënte shumë vapë dhe ne mikeshat, unë e Sofia Manthoja propozuam të hynim në pyllin aty pranë. Në fund të oborrit me bar, në një selishtë
të pjerrët, ishte rritur një pyll i vogël bredhash plot freski e hijeshi. Qetësia dhe errësira e pyllit më kujtuan një këngë të moçme korçare. E fillova si me shaka këngën, ndërkaq atë e
pasuan njëherazi edhe Maria me Sofinë. Por, mbi të gjitha, dëgjohej zëri i Maries.
O vemi, o s’vemi
Në mes të pyllit do vemi…
Vazhduam të këndonim edhe dy-tri këngë të tjera korçare e përmetare. Maria, e cila fliste me vështirësi shqip, për habi fjalët e këngëve i shqiptonte shumë mirë.
– Sa mirë i këndoni këngët shqip! – i thashë.
– E dini? – tha ajo e përlotur. Dikur unë hapja programin në Radion “Zëri i Shqipërisë” (Voice of Albania) në Boston, duke kënduar këngë shqip. E para këngë ishte “O moj ti me sytë e zinj”. Dhe, e dini kush më mësoi për këtë? I përndrituri Fan Noli ynë i paharruar.
Sa herë që hapja emisionin me ndonjë këngë shqiptare, e dija dhe e ndieja se atë çast po më dëgjonte edhe Fan Noli…gëzohesha e bëhesha me krahë…
Ndërkaq, Maria u ngrit për të na sjellë diçka për të pirë dhe Sofia, bashkëmoshatarja dhe shoqja më e ngushtë, më tregonte për jetën e saj. Maria ishte lindur në Amerikë më 1917. I ati,
Luigj Pirro dhe e ëma Eftalia Karçini, erdhën në Amerikë nga Përmeti në vitin 1915. I ati kishte një dyqan grocerie, por vdiq shpejt më 1919 nga një epidemi e rëndë gripi. Maria mbaroi shkollën e mesme dhe hyri në punë në fabrikën e këpucëve e më vonë në General Eletric. “Ajo nuk u martua si unë, me burrë shqiptar”, – përfundoi Sofia, – e mori të huaj, italian.”
Maria, që po priste me tabaka në dorë, dëgjoi bisedën dhe, duke qeshur, iu drejtua Sofisë:
– Pse nuk i tregove që unë s’jam vluar si ti me mbles, por me dashuri.
– Domosdo, ta mori mendjen yt shoq, me serenata! – i tha teto Sofia.
– Kush ta ka ngjallur pasionin e këngëve shqiptare? – e pyeta
Marien.
– Ne në shtëpi të gjithë këndonim, – tha ajo. – Unë i bija
mandolinës, im shoq kitarës. Megjithëse burrin e kam patur
italian, ai i pëlqente dhe këngët tona. Ime motër, Viktoria,
këndonte për çdo 28 Nëntor në Boston, kur festonim Ditën e
Flamurit. Atë ditë vishja një jelek të qëndisur që e kishte sjellë
nëna nga Shqipëria.
– Kur vije në Boston për festë, e takoje edhe
Fan Nolin?
– Posi, kushedi sa herë. Kam qenë edhe nëpër darka e
piknikë. Ishte burrë i thjeshtë, i mençur e nuk i pëlqente fancy.
Dëgjoni ç’m’u kujtua: Fan Noli kishte shkruar fjalët e një kënge:
“Nëno mos ki frikë, se ke djemtë në Amerikë” dhe im kushëri,
Sokrat Totoni, e kompozoi. Këtë këngë e këndonim rëndom në
ditët e “emrave”, nëpër piknikë dhe në emisionin e radios.
– Si i festonit ditët e “emrave”?
– Ishte një zakon fetar i sjellë nga Shqipëria. Gjithësecili
festonte e kujtonte ditën që i ishte vënë emri. Por, “sebepi” i
“emrit” bënte që të shtoheshin vizitat te familja e njëri-tjetrit,
të takoheshim më dendur e të ruanim zakonet e traditat
shqiptare.
Maries diç iu kujtua e buzëqeshi.
– Në ditët e “emrave”, – vazhdoi ajo, – i zoti i “emrit”
shtronte darkë për mysafirët. Në fillim uleshin burrat, hanin e
pinin e bënin muhabet sa kishin qejf, ndërsa gratë e fëmijët
prisnin të vinte radha e tyre. Ndonjëherë fëmijët i zinte gjumi
pa ngrënë. Këtë traditë të sjellë nga Shqipëria, e respektonim
edhe këtu në Amerikë. Më vonë, e solli koha që zakoni “të
berberosej” e të uleshim që të gjithë në një tavolinë. Kështu
ishte më mirë, se ishim të gjithë së bashku, këndonim e
vallëzonim. Janë kujtime të paharruara.
– Edhe piknikët?
– Oh, yes. Në pikniqe shkonim me bus. Sapo zbrisnim nga
busi, dëgjonim së largu gërnetën e Spiros dhe na lëshonte goja
lëng nga aroma e shishqebapëve dhe nga qengji që piqej në
hell. Janë kujtime shumë, shumë të bukura…
Maria na solli disa fotografi. Në njërën, dalë në një piknik,
midis tyre ndodhej edhe Fan Noli. Ishte një fotografi interesante:
Fan Noli, dalë në profil, i qeshur e gazmor, kishte shtrirë krahun
e djathtë në drejtim të Spiros, i cili i binte gërnetës. (Kjo foto i
bënte jehonë dëshirës, vullnetit e këmbënguljes së Nolit student
kur u regjistrua në New England Conservatory për të marrë
mësime në një fushë të re në atë të muzikës…dhe “Rapsodisë
shqiptare” të kompozuar prej tij.)
Një foto tjetër interesante mbante datën 1938. Fan Noli ndodhej
në rreshtin e parë , midis punonjësve shqiptarë të radios
“Zëri i Shqipërisë” në Boston. Fan Noli ishte me kostum të zi,
me një xhaketë mbërthyer deri lart, ku dallohej jaka e bardhë,
rrethore e priftit.
-Fan Noli ishte bërë si i shtëpisë në radion tone,- thotë Maria,-
Shpesh ne lexonim artikujt e tij botuar nëpër gazeta ose e merrnim
edhe në intervistë. Ishte i thjeshtë, popullor dhe humorin s’e ndante
nga goja. Kur lexoja ndonjë artikull të tij, më dridhej zëri
dhe emocionohesha, sepse e dija që ai më dëgjonte dhe
kushedi sa gabime pikaste.

Tashmë dielli kishte marrë në të perënduar dhe Maria na
ftoi të hynim brenda në vilën moderne tri katëshe. Apartamenti
i saj ishte në katin e parë, ndërsa në të dy katet e tjera banonte
çdonjëri nga djemtë e saj.
– Maria është grua nikoqire, – më sqaroi teto Sofia – dhe po
ashtu i ka mësuar edhe djemtë e saj. Ata kanë një fabrikë në
Worborn, Mass., për pjesë këmbimi për pajisjet elektroshtëpiake.
Tani fabrikën e kanë zgjeruar. Në zyrat e saj punon edhe Maria,
dy-tri ditë në javë. Ajo është profesioniste në kompjuter.

Kur hymë brenda, në dhomën e ndenjes, Maria, ishte ulur
pranë kompjuterit me dy nipat e vegjël dhe ndiqte programin.
– Po ua mësoj kompjuterin nipave, – tha ajo. – E dini? Ky
më i vogli është tre vjeç dhe mëson për bukuri.
Atë çast u afruan për të na përshëndetur djali i Maries,
Stefani, dhe nusja e tij. Nga mënyra e sjelljes së tyre kuptova se
sa shumë e donin dhe e respektonin nënë Marien.
– Sapo mësova se ju jeni një biznesmen, – i fola anglisht
Stefanit. – Me sa keni dëgjuar nga nëna juaj për Shqipërinë, a
keni ndonjë kureshtje a interes ta vizitoni e ta njihni më afër?
– Sigurisht, – tha ai, – po të kisha kohë të lirë. E di çka?
Nënën e kam shqiptare, babanë italian, gruan nga Santa
Domingoja. Të trija vendlindjet i kam të shtrenjta. Ku të shkoj
më parë?
– Domethënë, i thashë Maries, – këta dy nipçet e vegjël
s’merret vesh çfarë gjaku kanë.
– Merrem unë me ata, – tha Maria, – me siguri do të marrin
shumë nga gjaku im.
– Çfarë u mësoni atyre?
– Shumë gjëra të bukura: këngë, përralla e lodra shqiptare.
Ju ndoshta qeshni. Unë me nipat luajmë letra, “kollçinë”. Kur
jeshë shumë e vogël, prindërit i kishin sjellë nga Shqipëria letrat
e bixhozit dhe “kollçina” ishte loja e parë që mësonim ne fëmijët.
Ajo diç u bëri me shenjë nipave dhe ata u afruan e na
treguan disa fletë me vizatime. Në njërën prej tyre kishin
vizatuar një vapor me flamur shqiptar.
– Me këtë vapor ka udhëtuar stërgjyshi nga Shqipëria në
Amerikë, – tha nipi më i vogël duke përdorur një fjalor gjysmë
anglisht e gjysmë spanjisht.
– I kanë vizatuar vetë, – tha Maria, – por i kam ndihmuar
edhe unë.

Në bibliotekë e kudo gjendeshin piktura, portrete,
punime të vogla në reliev etj, të pikturuara nga duart e arta të
Maries. Kureshtjen filloi të ma hiqte dalëngadalë Sofia.
– Që kur ishte 5 vjeç, Maria filloi të vizatonte, – tha ajo, –
portretin e nënës e të babait, pastaj me radhë njerëzit e farefisit,
fëmijë, lule, kafshë etj.
Por, ato që të linin gojëhapur, ishin pikturat e bëra me gurë
të vegjël, të ngjashëm me fiçorët e lumit. Ishte një mënyrë
origjinale e pikturimit e zbuluar vetëm nga Maria.
– Qysh e vogël, – shpjegoi ajo, – mblidhja nëpër plazhe gurë
të lëmuar dhe vizatoja mbi ta portrete, kostume kombëtare
shqiptare, panorama etj.
Ajo na tregoi disa syresh. “Kali dhe kalorësi” të pikturuar
në një copë të vogël guri sa një kopsë, dukeshin të zmadhuar
nga xhami i rrumbullakët ku ishte fiksuar guri. Ishin punime
aq fine, sa dukej e pabesueshme t’i kishte punuar dora e njeriut.
-Kjo është kopje,- tha Maria,- origjinalin e “Shën Gjergjit
mbi kalë” , ia kam dhuruar Fan Nolit ditën e Shën Gjergjit.
Ai e vlerësoi shumë punën time, u gëzua kur ia dhurova e
më premtoi se do ta mbante në tavolinën e punës…

– Para disa vjetësh, – vazhdoi ajo, – erdhën në shtëpi gazetarët
e Televizionit, të cilët filmuan dhe dhanë një program prej 20
minutash për pikturat e mia në gur.
– Kur e ke bërë shkollën për pikturë? – pyetën ata.
Ajo qeshi. Nuk kishte kryer asnjë shkollë për pikturë. Kishte
vetëm talentin dhe dëshirën të krijonte vepra të bukura.
– Vazhdon akoma të pikturosh?
– Tani do të të them një gjë! – tha ajo tepër e mallëngjyer. –
Këto vitet e fundit pikturoja më rrallë…, për punë të
syve…pleqëria…Por që kur keni filluar të vini ju njerëzit e rinj
nga Shqipëria, unë kam ndryshuar… për Perëndi! Më vijnë e
më takojnë kushërinj që kanë pasur baballarët në Amerikë.
Kur i shikoj, thërres emrin e babait të tyre. Sa u ngjajnë! Ju po
na sillni gjak të ri prej vatanit, moj bijë. Po na rinoni dhe ne.
Sytë e mi tani shohin më mirë e më ka hipur damari prapë të
pikturoj. Jam me fat që rroj akoma e shoh shqiptarë të rinj! …
Po ti… a më bën një nder? – më tha Maria me sy lutës.
– Sigurisht, – i thashë. – Në qoftë se e kam të mundur.
– Tërë jetën kam pasur një dëshirë që nuk m’u plotësua. I
kam shumë qejf malet. Nga prindërit kam dëgjuar se Shqipëria
ka male e pyje të bukura. Atje doja të pikturoja një peisazh.
Por tani është vonë. Jam në pleqëri e nuk udhëtoj dot. Mos të
ndodhet ndonjë fotografi shqiptare me male, të ma huash për
ca kohë?
– Posi, u kujtova unë, – më kanë dërguar nga Shqipëria një
kartolinë me pyllin e ahut, në fshatin tim, në Dardhë. Unë do
të ta jap me gjithë qejf dhe kam besim se ti, zonja Marie, me
ato sytë e zinj, do ta pikturosh pyllin po aq bukur sa ç’këndon
edhe këngën “…Në mes të pyllit do vemi!…”