Me rastin e 100 vjetorit te lindjes se kengetares se madhe franceze, Edit Piaf/
Nga Sadik Elshani/
“Askush nuk mund ta injoroje ate/
Askush nuk mund ta imitoje ate/
Askush nuk mund ta harroje ate/
Ajo emrin e kishte Edit Piaf”/
(Raquel Bitton, interrpretuese e suksesshme e besnike e kengeve te Edit Piafit)/
Njeqind vite me pare, me 19 dhjetor, 1915 ne Belleville, Paris, ka lindur Edit Piaf, kengetare, aktore, autore e teksteve te kengeve, e cila njihet si kengetarja kombetare e Frances dhe njera nder yjet me te shkelqyer nderkombetare qe ka dhene Franca. Emri i saj i vertete eshte Edit Giovanna Gassion. Piaf (Harabeli) eshte nje nofke qe e mori 20 vite me vone. Babai i saj, Louis Alphonse Gassion (1881 – 1944) ka qene nje akrobat dhe artist i rruges (qe ka dhene shfaqje ne rruge), ndersa nena e saj, Annetta Giovanna Mallard (1895 – 1945) ka qene kengetare neper kafene. Edit pati nje femijeri te veshtire. Qysh ne lindje u braktis nga mamaja dhe ajo u rrite nen kujdesin e gjyshes (nga mamaja), e cila ishte pronare e nje shtepie publike ne Normandi. Nga mosha tre deri ne moshen shtatevjecare, ajo ishte pothuajse e verber.
Me 1929, ne moshen 14 vjecare i bashkohet babait ne shfaqjet e tij akrobatike ne rruge neper tere Francen, ku ajo kendoi per here te pare. Talenti i saj u zbulua me 1935 ne lagjen Pigall te Parisit, nga pronari i nje klubi te nates, Louis Leplee, i cili e nxiti ate, i dha guxim qe te kendoje. Figura e saj e brishte, gjatesia vetem 142 centimetra, e frymezuan ate qe t’ia vente nofken La Mome Piaf, qe ne zhargonin parisien do te thote, Harabeli i Vogel. Piaf, kjo nofke do te mbetej per tere jeten e saj dhe do te behej emri i saj i skenes, emri artistik. Prej te gjithe atyre qe e njohin Edit Piafin, te pakte jane ata qe e dine emrin e saj te lindjes, emrin e vertete.
Gjate Luftes se Dyte Boterore, ne Parisin e okupuar nga gjermanet, ajo kendoi neper klubet e nates. Kariera e saj mori hov pas luftes dhe ajo u be e njohur ne tere boten, duke dhene koncerte neper qendrat dhe sallat me te njohura te Frances dhe botes. Ne vitet e 50-ta shendeti i Edit Piafit vazhdimisht po perkeqesohej si rrjedhoje e goditjeve qe po i sillte jeta, si the nga abuzimi i alkoolit dhe drogave qe po ia shkrinin energjite. Por kur kendonte ne skene, ajo ishte ai ylli qe shkelqente. Te gjithe e pranojne se koncertet e saj me te mire, ishin ata te fundit. Harabeli i vogel i botes vdiq me 11 tetor te vitit 1963 ne villen e saj ne PLascassier (Grasse, Riviera Franceze), ndersa eshte varrosur ne Paris.
Kenget e saj ende kendohen dhe adhurohen nga miliona njerez anembane botes, perfshire edhe shkruesin e ketyre radheve. Per te jane shkruar disa libra jeteshkrimor (biografik), ndersa jeta e saj ka qene subjekt i disa filmave artistike e dokumentare. Repertoari i saj perfshin afer 400 kenge e balada, nder te cilat me te njohurat jane: ” La vie on rose”, “Non, je ne regrette rien”, “Hymne a l’amour”, “Milord”, “L’ Acordeoniste”, “Padam, padam”, e shume e shume te tjera. Nuk po i perkthej keta tituj, le t’i vijne lexuesit me zerin magjik te Edit Piafit. Kerkesat e saj artistike kane qene teper te larta. “Te jeshe e suksesshme ne France, ne vendin tim, ku populli e flet te njejten gjuhe dhe me kupton, nuk eshte asgje: qellimi im eshte nje karriere nderkombetare. Dua t’i bej njerezit te qajne edhe atehere kur ata nuk i kuptojne fjalet e mia” – eshte shprehur ajo. Muzika e saj shpesh ka qene autobiografike, kenget e saj pasqyronin jeten e saj te trazuar: dhimbja, pikellimi, dashuria, braktisja, deshprimi e kane pershkuar jeten e saj. Ajo ka kenduar per dhimbjen, varferine, vuajtjet, zemrat e thyera. Njerezit kur i degjonin kenget e saj i perjetonin ato pervoja te jetes se saj, treteshin ne valet e jetes dhe kenges se saj dhe qanin. Jeta e saj private ka qene e shoqerur me plot dallga e stuhi njerezore, ka qene e perfshire ne disa marredhenje te stuhishme epshore (pasionante), shpesh edhe abuzuese e shkaterruese. Vetem nje qenje njerezore qe ka patur pervoja te tilla ka mundur te krijoje nje art te madh kaq prekes. Me vone ajo vete e ka pranuar se, sikur te mos i kishte patur ato veshtiresi per te duruar, ajo kurre nuk do te kishte patur zemer per te kenduar.
Pervec tekstit te zgjedhur dhe melodise, muzikes se bukur, interpretimi i saj mjeshteror ia shton edhe me teper magjepsjen kenges se saj. Ajo ishte mjeshtre e vertete e skenes. “Kendimi per mua eshte nje menyre e shkeputjes, ikjes. Eshte nje bote tjeter, nuk jam me ne toke” – ka thene ajo. Per publikun ajo ishte ne skene, por vete nuk ishte ne skene. Ishte ne boten e Edit Piafit, atje ku te tjeret nuk mund te shkojne, ishte tretur ne krahet e kenges se saj. Kenget e saj, interpretimi i saj, ngjallnin dhe preknin ndjenjat me te holla te publikut. Ajo shkrihej e tera ne skene: “Sikur te mos digjesha e tera, a mendoni se do te mund te kendoja?” – keshtu eshte shprehur ajo per interpretimet e saj. Ndersa miku i saj, piktori, dramaturgu, artisti, regjisori i njohur francez, Jean Cocteau (1889 – 1963 – ne te njejten dite, vetem disa ore pas vdekjes se Edit Piafit), eshte shprehur per interpretimet e saj: “Cdo here qe ajo kendon, ju e keni pershtypjen se ajo eshte duke e nxjerre shpirtin prej trupit te saj per here te fundit.” Zeri i saj ishte nje ze mezo sopranoje, i forte, dramatik me nje timber te qarte e te paster dhe teper karakteristik, qe sapo e degjon, e dallon menjehere se ai eshte zeri magjik i Edit Piafit. Ajo ishte nje grua me nje trup te vogel, por ne skene rrezatonte nje energji shperthyese si nje vullkan. Paraqitja e saj ne skene, gjestet, levizjet, shprehjet, mimika e fytyres dhe syve te saj, nuk mund t’i arrije askush – ato jane te paemitueshme.
Artistet si Edit Piaf, edhe pas largimit fizik nga jeta e nga skena, jane te pranishem me artin e tyre, ata perfaqesojne epoken e tyre, i kane dhene vulen e tyre, i kane dhene identitetin perkates asaj epoke. Peizazhi francez, atmosfera franceze nuk mund te paramendohen pa kenget e Edit Piafit, ashtu si muzika e nje filmi, edhe ajo eshte bere muzika e skenes dhe jetes franceze. Kete e kam perjetuar vete. Duke ecur neper rruget e rrugicat, sheshet e parqet e fshatrave piktoreske e qyteteve te Frances, gjithmone ne koke, lehte me tingellonin kenget e Edit Piafit. E kur shihje kengetaret e rruges ne nje qoshe duke kenduar kenget e saj, atehere ai perjetim nuk mund te pershkruhej me fjale, sepse edhe ajo vete dikur kishte kenduar ne rruge. Ajo eshte bere si nje pike referimi, krahasimi per te gjitha kengetaret e medha te te gjitha vendeve te botes. Kur dikush do te tregoje se sa e madhe eshte nje kengetare e vendit te tyre, atehere ata shkurt thone se, ajo eshte Edit Piafi yne. Keshtu, rumunet per kengetaren e tyre te madhe, Maria Tanase (1913 – 1963), thone se eshte Edit Piafi i tyre, ndersa ne per kengetaren tone te madhe e te paharrueshme, Vace Zela (1939 – 2014), themi se eshte Edit Piafi yne, e keshtu me radhe.
Edhe sot pas 52 viteve nga ndarja e saj nga kjo bote, Edit Piaf eshte ne majat e muzikes boterore te llojit te vet. Bota me siguri ne te ardhmen do te kete kengetare edhe me te mira, por nuk mund te kete me nje Edit Piaf tjeter. Edit Piaf ishte dhe mbetet e vetme (unike), e paperseritshme, e pakrahasueshme, e paemitueshme, e paarritshme. Zeri i saj eshte magjik, interpretimet e saj jane magjike, kenget e saj jane magjike, Edit Piaf eshte magjike!
Ajo emrin e kishte Edit Piaf!
Philadelphia, 18 dhjetor, 2015
Sadik Elshani eshte doktor i shkencave te kimise dhe vprimtar i bashkesise shqiptaro – amerikane.
Kliko me poshte per te degjuar nje kenge nga Edit Piaf.