-Ç’thotë  për  Lushnjën  e  atëhershme,  udhëtari  i  njohur  anglez –Praninë  dhe  qendrimin  e  tij  në  Lushnjë,  gazetat  angleze  të  kohës  e  japin  që  në  titull.  Natyrisht  që  kjo  nuk  mund  te  jetë  rastësi.  Eduart  Lir  ishte  dikushi,  me  siguri  diçka  më  shumë  se  një  piktor  i  pejzazhit.  I  gjithë  shkrimi  tërheq  vëmendjen,  shton  imagjinatën.  Jemi  tamam  në  një  fshat  si  Lushnja  e  atëhershme.  Atëherë,  çfarë ka në thelb ky udhëtim në kohë ?

Nga Niko Ferro& Andrea Liko/

Eduart Lir u lind më 12 maj 1812 në periferi të Londrës, në një familje të thjesht angleze. Duket  disi  e  çuditshme,  por  ai ishte fëmija i njëzet  i  familjes. Thuhet që pati një adoleshencë të vështirë. Babi i Eduartit humbi të gjithë pasurinë e familjes në disa investime të dyshimta dhe përfundoi në burg. Vetë Eduarti u rrit nga motra e tij e madhe. Mësojmë gjithashtu se ai vuante nga sëmundja epileptike dhe nga azma. Sidoqoftë,  që i vogël ra në sy për vizatimet e tij të cilat përpos se ishin mjaft precize, ishin dhe mjaft të bukura. Pasioni i tij i madh ishte vizatimi me karakter zoologjik, me pak fjalë pikturimi i zogjve. Falë kësaj aftësie, ai arriti të gjeje punë si piktor natyralist. Midis vitit 1830 dhe 1832 Eduart  Lir publikoi një nga veprat më të bukura dhe të mirë ilustruara, dedikuar papagallëve, me titull “Illustrations of the family of Psittacidae or Parrots”.[1]

Çuditërisht, në vitin 1837 ai hoqi dorë papritur nga ilustrimi zoologjik dhe u dedikua tërësisht në pikturimin e  peizazheve. Këtu talenti  i  ri  ra në sy të dy politikanëve at e bir, Edward Smith Stanley XIII, konti i Derby, dhe djalit të tij Edwart Smith Stanley XIV. Per  hir te  se  vertetes, kane  qene dy politikanë me influencë të gjerë në parlamentin britanik. (Ky u fundit u zgjodh për tri herë resht Kryeministër i Mbretërisë së Bashkuar, gjithashtu drejtoi edhe Ministrinë e Jashtme Britanike).

Eduartin fillimisht ata  e  ftuan si mysafir në shtëpinë e tyre, pastaj edhe e  punësuan. Mësojmë gjithashtu se ishin pikërisht dy politikanët në fjalë ata që i mundësuan  Eduartit  fondet për udhëtimet e tij ne  Lindje, sic parapëlqehej të thuhej në atë kohë për Ballkanin.[2]

Për të qenë të sinqertë, mendojmë se  Liri  nuk  eshte  nisur  prej  mecenateve  te  tij  bosa  thjesht  per  te  pikturuar  pejzazhe  te  Ballkanit.  Sidomos  kur  ata  jane  anglez  dhe  vendimmarres  ne  politiken  shteterore  te  mbreterise. Logjika  e  do  te mendosh  se  këto udhëtime dhe informacioni i nxjerr prej tyre mund ti kenë shërbyer jo  pak administrates angleze, e cila në atë kohë ishte mjaft e interesuar për të testuar gjendjen dhe atmosferën politike që po kalonte kjo pjesë e perandorisë osmane. Mjafton  te  kujtojme  se  vetëm një vit më parë (1847), në Shqipërinë e Jugut shpërtheu një kryengritje e fuqishme. Por duam të sqarojme se ky nuk është objekt i bisedimit tonë, pasi jemi të interesuar për vendet që ai eksploroi. Për t’u rikthyer tek Eduart Lear, mund të themi vetem se ai e kaloi pjesën më të madhe duke udhëtuar në vende të ndryshme. Ne  maj  1848,  udhetari  i  rralle  nga  Ingliterra  e  larget  mbërriti edhe në Lushnjë. Pikërisht këtu nis edhe hulumtimi ynë.

Në vitin 1848 Lear udhetoi ne  token  shqiptare pothuajse dy herë,  në maj dhe  në nëntor  te po  atij viti. Nga  keto udhëtime, ai la jo vetëm mbresat e shkruara, por edhe një shumëllojshmëri skicash mjaft interesante.  Madje, edhe vizatime me bojëra uji të cilat e bëjnë më të bukur vëllimin kushtuar vendit të Shqiponjave. Disa prej atyre  vizatimeve janë ruajtur tashmë në koleksione publike apo private, sidomos ato britanike dhe amerikane. Kjo është e gjitha e ruajtur në rreth njëqind vepra, të cilat kanë kontribuar në pjesën më të madhe për të rritur ndërgjegjësimin në Evropë për aspekteve të ndryshme të një vendi që deri më atëherë ishte injoruar pothuajse krejtësisht. Në veçanti, Revista “Journals of a Landscape Painter in Albania & C botuar në Londër në vitin 1851 shtëpia botuese Richard Bentley , përmban njëzet litografi me tre ngjyra që artisti i vizatoi sapo u kthye në Angli. Në këtë vepër, Liri përshkruan skena të ndryshme të peizazhit dhe pjesë nga jetesa e shqiptarëve. Por edhe përmes shkrimit në anglisht, autori nuk nguron të nxjerrë në pah vlerësimin dhe entuziazmin e tij për natyrën shqiptare, e përshkruar në të gjithë shumëllojshmërinë e saj, për malet, lumenjtë, liqenet , por edhe për dëshmitë arkeologjike dhe artistike. Ai përshkruan zakonet e popullit shqiptar, traditat dhe veshjet e ndryshme.

Në ekskursionet e tij, Edward Lear ndihmohet nga një udhëzues shqiptar, Gjergi Kokalli, i cili e shoqëroi pothuajse në të gjithë  Shqipërinë.

Ne po ndalemi tek qendrimi i tij në Lushnjë, të tregojmë se çfarë pa ai ketu dhe si e përshkruan atë. Në faqe 175 ai shkruante [3] :

“U nisëm në mesditë. Beratin nuk shpresoj se do e arrij sonte, por Leustrin,i cili është vetëm gjashtë orë prej këtu, duhet të synojmë pasi edhe moti duket se favorizon këtë gjë”., por  vete  Eduart  Lir jep shpjegimin e tij në fund të faqes se  ditarit  me  shënim.  Leustri është Lusna, fshati në të cilin ai ishte drejtuar për të vajtur në Berat. Dhe  bëhet fjalë pikerisht  për Lushnjën, padyshim. Përcaktimi i vendbanimit si “Lusna” për këdo që studion gjuhësi nuk është i rastësishëm; shkurt  mund  te  themi  se kjo është forma fillestare e evolucionit të emërtimit Lusna- Lusnia më pas në Lushnjë. Në faqen 180  te  shenimeve  te  veta, ai vazhdon përsëri me përshkrimin e  mjedisit  dhe  nderkohe  jep  disa të dhëna mjaft interesante

“[Pas shumë] përpjekjesh midis baltës dhe ujit, mbërritëm në Leustri, në orën 10:30. Por duke shpresuar se do arrinim në Berat, unë nuk [doja] të ndaloja, me përjashtim të pushimit të kuajve, në një han buzë rrugës, kati i së cilës ishte okupuar nga një tregtar nga Shkodra, i cili ishte rehatuar aq sa rrethanat ja lejonin-duke pasur parasysh se as bukë as ujë nuk mund të merrej, për shkak të shiut të fuqishëm”.[4]

Ndonëse janë vetëm pak  rreshta  te  kursyer, ato janë të rëndësishme për kumtin  qe  na  dergojne. Mund të themi se Eduart Lear ishte  ndofta i pari evropian që qendron në Lushnjen e  pushtuar  prej shumë shekujsh nga  turqit osman. Liri përmend një han në anë të rrugës. Ai ka  qene duke ardhur nga Tjermi (Çerma). Në krah të majtë,  tamam   në hyrje të qytetit ndodhej “Hani i Salushes”; pavarësisht se  nuk e përmend, ai e përshkruan atë me vetëm një kat. Majfton ti hedhim një sy fotos për të kuptuar se bëhet fjalë për këtë hanë (fig 2). Ai tregon edhe për tregtar nga Shkodra i cili qëndronte aty. Arsyeja mund të lidhet edhe për faktin se Lushnja ishte një qendër midis jugut dhe veriut dhe këtu ndalonin kalimtarë dhe tregtarë të shumtë.

Bibliografia

Rivista “La Sicilia”. Lear il pittore dei paesaggi conosciuto per i suei limericks. 30 Dicembre 2012 f,16 (Articolo di Salvatore di Fazio)

Edward Lear. Poetry for young people. Edited by Edward Mendelson. New York 2001, f.4

Edwart Lear . Journals of a Landscape Painter in Albania & C. Editor Richard Bentley. London 1851 f, 175