Kufiri
f.12
Te ne kufijtë janë varrë të hapura, rreze topash, sinorë që i ngul e i shkul i huaji dhe s’e pyet asnjëherë të zotin. Nuk na ndajnë nga të tjerët që s’janë si ne, por futen midis nesh, ndajnë vëllanë nga vëllai, djalin nga babai, burrin nga gruaja…

f.14
Zona e kufirit shfaqej në forma dhe mostra të pazokonshme. Ndonjëherë lëvizte e hapej, si lumenjtë që gërryenin brigjet duke përvetësuar ara e brinja dhe duke i shndërruar në shkurre të thata tokat e bukës, livadhet e buta..Ndonjëherë ngjitej majave të larta atje ku supozohej që s’mund të shkonin as dhitë e egra, e ndonjëherë i binte përmes Qytetit, duke mos respektuar asnjë rend, asnjë rregull, asnjë shesh e asnjë park, duke ndarë bahçet nga shtëpitë, stallat, ahuret nga bagëtia, arat nga zotëria, prindër nga fëmia..Zona e kufirit ndonjëherë na fuste edhe ne brenda, na mbyllte në karantinë dhe na qelbte në pordhët tona, na kalbte si gjellët e prishuara në plëndësin e sëmurë. Në zonën e kufirit nuk ndërtohej shtëpia, nuk lëvrohej ara, nuk ngrihej stalla. Në zonën e kufirit nuk të vinte miku, nuk bëheshin dasma, nuk hapeshin varre. Zona e kufirit duhej mbetur e shkretë, duhej qethur, rruar e kruar, duhej harrë e tharrë, që të shihej nga larg miza në lëvizje. Ndodhte që mbeteshin varret në atë anë, të vdekurit në këtë anë…Atëhere hapnim një fushë tjetër varresh. Këndej dhe andej, nga të shkelësh varre. Varre të krijuara aty për aty, meqë kortezhi nuk mund të mnbërrinte në cakun e duhur.
Prandaj, ngado që të silleshe, do të ndeshje nga një varr të vetëm, të njohur o të panjohur, të një udhëtari a kalimntari të rastësishëm. Varret mbilleshin gjithandej, Brenda oborreve të shtëpive, pranë arës a zabelit, tek një cung mali apo në shtigjet e karvanëve.

Rojat
f.18
Rojat e kufirit ishin gjithmonë të huaj, domosdoshmërisht të huaj. Ata nuk kishin asgjë të përbashkët me ne. Asnjë qëllim për t’u afruar dhe për të jetuar si ne. Ishin aty për të na ndarë, për të na ruajtur, për t’u vënë në mes dhe për të mbikqyrur durimin tonë, për të penguar të mos bëheshim një.

f.20
Telat me gjemba i lidhnin xhenierët e ushtrive që hapnin istikame nëpër kuotat e larta në kohën kur nuk kishte nevojë as për tela, as për vija e hendeqe. Nga atje rojat vrojtonin pëllëmbë pas pëllëmbe vijën e kufirit, të cilën e njihnin vetëm ata, kositnin pa paralajmërim çdo gjë të gjallë që merrte guximin të aventurohej dhe mbanin regjimin e fortë në një hapësirë që nuk përfshinte vetëm kufirin, por edhe një terren më të gjerë përpara tij, ku nuk guxonin të qaseshim e që quhej zona tampon, zona e vdekur ose zona e vdekjes.

Atletët
f.26
Shtrëngimi dhe egërsia e vijës së kufirit nxiste instinktin e reagimit për të mos përfilluar dhe për të gjetur kundërpërgjigjet, mbi të gjitha shkathtësinë e përbuzjes dhe thyerjes së tij, për të mbajtur lidhjet e përhershme me ata që ishin ne. Eleganca me të cilën i selitnim këto shkathtësi, dëshmonte se aftësinë e kapërcimit të kufijve e kishim të lindur dhe se sprovat e këtilla nuk ishin prej sot.

f.27
Atletët e kufirit ishin posta jonë, kasnecët dhe lidhjet e mirëfillta. Ata ishin damarë që e mundësonin qarkullimin e mirëfilltë të gjakut në gjithë organet dhe gjymtyrët tona. Detyrat ishin të shumta dhe të ndryshme. Do të bëhej një urim a një ngushëllim, do të përcillej a do të merrej një nuse, do të çohej në vend një fjalë e dhënë, do të përmbushej një amanet, do të ktheheshin në vatrën e vet fëmijët e shpërndarë apo të tëhuajtësuar në kohë dyndjesh e shpërnguljesh. Mbase do të kapërcehej një kufomë që lypsej varrosur në varret e fshatit ku kishte lindur. Qarkullonin mallra e letra, prika e miraze…nëse ishte stinë e përshtatshme, kalonin dhe karvanë të tërë, krushq e dasmorë…

Nata
f.32
Nata ishte plot gogolë, bubuzhela, akrepa, lugetër që na hynin në shtretër, gjarpërinj me brinjë që na mbështilleshin nëpër këmbë…derisa ne dridheshim duke u strukur në kraharorin e prindit, të vetmit që kishte guximin dhe fuqinë të na e largonte frikën. Por këto krijesa ishin edhe arma e vetme e tyre për të na disiplinuar: do të rrish urtë a ta thërras lugatin!…

f.33
Në kohën e egërsimit të regjimit, lugetërit shndërroheshin në policë e ushtarë, ndërsa shtëpitë e rrethit të kufirit lugat e akrep e kishin kufitarin. Ai ishte gogoli që trëmbte fëmijën, forca mbinatyrore që duhej ta bënte memec kur qante pranë gjirit të tharë, kur kërkonte të dilte në oborr e të vraponte i gëzuar, kur dëshironte diçka që nuk mund t’i plotësohej. Shshshttt!, se graniçari!
Më të rënda ishin netët e lëvizjeve të hijeve të natës, të diversantëve, spiunëve, patrullave të armatosura. Atëhere nuk bëhej më fjalë për xhinde e lugetër, nuk tregoheshin as përralla me veliatë e shtojzovalle që të ngrinin me frymë. Nuk trokitej në derën e fqinjit, se nuk lëvizej natën nëse nuk ishte e domosdoshme.

Diversantët
f.37
Diversantët ishin një kastë e veçantë, që e kishim ne këndej, por edhe ata andej. Tashti edhe ne edhe ata, do të thuash ti, një qefere jeni, nga një brumë ngjisheni, apo jo? Jo, jo, se e ke gabim. Ne ishim një si popull, edhe këndej edhe andej i takonim një race, një loze, shpesh dhe një fisi. Flisnim një gjuhë, por regjimet e kufirit që ishte vënë në mes nuk ishin njësoj. Regjimi dallonte dhe diversantët. Pra, edhe po të ishin dy kushërinj, mbase vëllezër dhe nëse njëri shkonte me detyrë nga këndej e tjetri nga andej, po të ndesheshin përballë, duhej ta zhduknin njëri-tjetrin. Kjo ishte logjika e rojave që rekrutonin hafije edhe nga ne.

Hunda
f.41
Vesi i hundës ishte trashëgues, përcillej nga brezi në brez, nga babai tek i biri, nga i biri tek nipi. Me hundë mund të ishin një fshat, një rreth familjar, një fis, apo një rreth shokësh e bashkëmendimtarësh që futnin flegrat në të palarat e Qytetit…

f. 42
Vesi i hundës herë-herë vinte si e shkuar, epidemi që rrëmbente Qytetin njësoj si ajo e lemzës, e ligave, e gazit të papërmbajtur, apo e skuqjes (I kuq i madh).

f.44
Futja e hundës në kufi sillte pasoja nga të cilat qytetarët paguanin haraç, shpesh edhe me kokë.

Koka

Fiqiri

Kujtesa

f.69
Kujtesa të mban gjallë, o krijesë e Perëndisë! Të ushqen me uzdajë se mund të kapërcesh çdo vështirësi, mund t’ia dalësh, siç ia kanë dalë të parët, të gjesh forcë e motiv të luftosh çdo gjë që të pengon të marrësh frymë lirisht.
Kujtesës ndonjëherë i thonë histori. Historia shkruhet e krijohet sipas kohës, vendit e rrethanave. Kujtesa që kemi ne është tjetër. Është më e thellë. Nuk është një regjistër ngjarjesh, as kronikë luftërash e lëvizjesh. Është më shumë se kaq. Prandaj çdo pushtues synon zhdukjen e saj, si hapin e parë të nënshtrimit.

F.71
Ndodhte të na vinin nga një bisht në mbiemra, riemëronin fshatin, pastaj na e vinin në mbiemër. Por ne e kujtonim emrin e fisit, të gjyshërve, të stërgjyshërve. Ruanim dhe mbiemrat e rinj, sikur për të dëshmuar se edhe ato ishin pjesë e kujtesës, sepse , një e kishim të sigurt: nuk mund të ndryshonim atë që ruanim thellë në vete, që na dallonte prej ekspeditave që vinin e shkonin.

10 Malli
f. 77
Ndërsa ti digjeshe nga malli, nga ajo varrë e hapur në shpirt, përgjëroheshe t’i takoje njërëzit e tu, në vend të çmalljes, të vinin emisarët e shtrëngimit të vijës së ndarjes të të lajmëronin armiqësitë që bëheshkan gati përtej kufirit, egërsinë dhe çoroditjen e tyre, lakminë që paskan ndaj mirëqënies së supozuar, për planet që gatuakan për të ta prishur lumturinë.
Ishte mjeshtri ta fshihje këtë, ta mbaje për vete mallin, të thaheshe e të piqeshe në kraharor. Ta mbyllje lotin në qerpik, se edhe vaji mbikqyrej, kontrollohej…
..Na u tha syri. U dogjëm. Sa do të jenë plakur njerëzit tanë. Ata fëmijë që i lamë të vegjël, kushedi sa do të jenë rritur. A do t’i njihnim po t’i shihnim. Po ata a do të na njihnin? Kush e di si do të jemi bërë. Nuk e shohim veten. Do të jemi tharë nga malli dhe do të jemi rrudhur nga vetmia.
Malli djeg, sa kohë që të djeg e të mpak ai, dy herë më shumë të vret vetmia. Ajo të hyn drejt në gjak, drejt në zemër. Aty të fut helmin e pashërueshëm.

Gjuha
f.79
S’pushonin të na bindnin se kishim gjuhë të vështirë dhe aspak të qartë. Gjuha juaj nuk i ngjan asnjë tjetre, nuk ka asgjë të përbashkët me tonën dhe vështirë se i plotëson kriteret për ta vënë në shërbim. Më lehtë e keni të mësoni tonën, se është e kultivuar dhe e normuar.

f.80
..ne e dinim se gjuha ishte ajo që na mbronte. Gjuha ishte ajo që na bashkonte me ata të përtej telave, që ishin ne, derisa këmbëngulnin të bëheshim si këta të midis telave, të vënë aty vetëm për të na ndarë.

f.81
Ku e dinin ata se gjuha jonë nuk ishte e qartë derisa ne merreshim vesh fare mirë me njëri – tjetrin? Me gjuhën e tyre komunikonim vetëm kur duhej merrnim një leje, të nxirrnim një dokument për të lëvizur pranë vijës së kufirit, t’ju shitnim djathë e gjizë.

f.84
Ndonjëherë shkonin aq larg sa na i ndërronin dhe emrat e vendbanimeve. Krijonin një nyjë në gjuhën e tyre dhe ia ngjisnin një fshati, një lagjeje, sado që ne kishim emrat tanë të vjetër. Na detyronin t’i mësonim, t’i vinim në mbiemra. Në fillim na dukeshin të pakapshëm, por mësoheshim, me aftësinë e pashpjegushme të përshtatjes. Ne mund të qeshnim, si mund të quhej një fshat Ujë i Zi, derisa e dinim se aty buronte ujë i bardhë i kthjellët, apo si mund të quhej Katund i Ri fshati që kishte ngrehina mijëravjeçare përrreth. Mbase nuk e kuptonim se qëllimi ishte të linin fërkemet me erë të keqe, si egërsirat që përhapin shurrën nëpër shkurre për të shënuar territoret, për t’i rinjohur pastaj si të vetat.

…Preknin edhe emrat tanë, duke u vënë parashtesa, prapashetsa, që s’përputheshuin me gjuhën tonë duke na bindur se përputheshin me defterët e tyre për organizim institucional, se ne nuk dinim ç’ishin institucionet, ç’ishte shteti që e krijonin ata në shtëpinë tonë, ç’ishte rendi e qeverisja.

Vajet
f. 91
Nuk vajtohej vetëm vdekja. Në çastet e kotësisë, atëhere kur nuk merreshin me asgjë dhe me askënd, gratë tona, në vend që të kënaqeshin me të mirat e kësaj jete, siç kënaqet e argëtohet e gjithë bota, sa herë që ka nge, vajtonin.
Është tokë vajesh kjo e jona, o Mik, tokë dhembjesh e pikëllimi. Pak gëzime kemi parë dhe pak arsye kemi për t’u kënaqur.
Nuk ishte larg vajtimit as kënga ndonjëherë.

f.92
Këngët nuk këndoheshin, por qaheshin. Prandaj, kur lavdërohej rapsodi thuhej: e qau me lot. Ta qaje me lot do të thoshte ta bëje tjetrin t’i këputej zemra, sepse kështu lartësohej tragjikja, që ishte jeta jonë ashtu si e kuptonim ne.

Dasma
f.96
Në jetën e një të riu dasma ishte ngjarja më e shënuar, por edhe për prindët që zgjidhnin stofin më të mirë, terziun më të zot, t’i qepnin rrobat e dhëndërrisë që do zinin vendin kryesor në dollapët e kujtimeve, pa u zbehur deri në pleqëi, se do të visheshin kohë pas kohe për ta ndjerë veten si në ato ditë kur gëzimi ishte kulmi i kulmeve.
Çdo gjë sillej rreth tij. Do të merrej me lodra e do të shpihej të lahej në praninë e shokëve në banjën e Qytetit. Berberi i zgjedhur do të vinte në shtëpi ta qethte e ta rruante në mes të valles se këngëve të bijave. Do të nisnin shakatë e do të thurreshin shpotitë, çdo gjë do ta vinte në qendër të vëmëndjes. Shokët vraponin t’i shprishnin shtratin e martesës, ta vononin takimin me nusen, ta grushtonin shpinës tek hynte në dhomën e saj dhe t’i këndonin gjithë natën, te dera për ta detyruar t’i rrinte nuses i zgjuar.
Një herë në jetë, të paktën për një javë, ai do të bëhej mbret, paçka se pas kësaj do t’i kthehej së zakonshmes, së përditshmes, do të vishte rrobat e zotërisë a të shërbëtorit, të bariut a të dyqanxhiut.
Manovrat
f.106
Në se nuk kishte luftë, kishte kërcënime. Nëse nuk kishte kërcënime, kishte kërkesa të vazhdueshme për të qenë syhapur e vigjilent, i gatuar për më të keqen. E keqja është gjithmonë pas dere. Kujdes kur e hap se ta ngjet për fyti. Nëse ne flemë, nuk flë armiku. Paqja jonë e brishtë rrezikohej vazhdimisht, thoshin rojat e kufirit, ndaj duhet të jemi të përgatitur. Të jetojmë e të punojmë sikur gjithë jeta të jetë në paqe. Të ushtrojmë e të kalitemi sikur nesër të ketë luftë.

f. 107
Në se nuk kishte luftë, kishte manovra. Përgatitje të vazhdueshme për luftë në kohën kur ndarja arsyetohej me ideologji. Andaj bëheshin mobilizime, që të forconin vigjilencën përballë kërcënimeve të supozuara, që t’u mundësonin atyre që vinin me tela me gjemba dhe uniforma ngjyrë ulliri të bënin operacione taktiko-ushtarake për të dëshmuar përgjigjen ndaj çdo tentimi për të këputur telat që na ndanin.

Lufta
f.114
Njësoj si manovrat, toka jonë mund të ishte vetëm fushëbetejë ose vetëm një kamp i madh. Apo, edhe më thjesht, një shteg nga kalonin ushtritë, të cilat si uji i ndyrë që vërshon fushën e butë dhe kur tërhiqet, lë pas llumin e shkretëtirën që s’të jep mundësi as të mbjellësh, as të korrësh. Në kapërcimet e këtilla fusha jonë djerrohej, shkuleshin me rrënjë pemë e vreshta, zhdukeshin sinorët, shkrumboheshin shtëpitë, rrafshoheshin kodrat, për t’u hapur shtigje lufte, në marshimet e tyre epokale, ushtrive të perandorive që bënin rikonfigurimet e territoreve, të sferave të interesit, për t’u lejuar t’i shkelnin milingonat e pafajshme që ishin pengesë e vogël në sendërtimin e ideve të mëdha për ndryshimin e botës.

Bonjakët
f. 122
Jetimi lind pa fat. Ai rritet pa dashuri prindërore, pa kujdesje e pa përkulje të atyre që ia duan të mirën. Jetimët e luftës dhe të kufirit janë të hedhur në rrugët e jetës, sikur dikush t’u ketë dhënë të shtyrën në grykë të humnerës. Ata ndiqen gjithë jetën me peshën e këtij fati, derisa të rriten e të bëhen dhe vetë prindër. Por edhe si prindër u përcjellin fëmijëve ndjenjën e vetmisë dhe pasigurisë me të cilën janë rritur vetë.
f. 125
..Jetimët e kufirit, jetimët e luftërave, jetimët e murtajës, jetimët e lisë, jetimët e kurbetit, jetimët e hakmarrjes, jetimët e humbjeve, jetimët e përmbytjeve, të tërmetëve, të nizamëve, të lavave të ujqve..

Sëmundja
f. 129
Historitë që rrëfeheshin te ne, siç thamë, ishin rrëfime luftërash e dyndjesh. Koha matej me periudha betejash e marshimesh të mëdha, shpërnguljes e masakrash- lufta e parë, lufta e dytë, lufta e bugarit, lufta e turkut, lufta e serbit, dyndja e parë, dyndja e dytë, masakra e përroit të gjakut, djegia e parë, djegia e dytë…
Por historitë tregoheshin dhe me kohë sëmundjesh e epidemish: dy vjet pas murtajës, një vjet pas lisë së parë…Këto ishin sëmundje të evidentuara në regjistrin e të ligave që nuk na linin rehat. Ishim mësuar me to, siç mësohet robi me të këqijat e jetës duke e ditur se nuk mund t’i shmangë dhe e kishim zakon t’i merrnim me të mirë. Ua ndërronim emrat dhe u vinim nofka përkëdhelëse, eufemizma, që e quanin të zezën të bardhë dhe ujkun qengj. I lehti ishte sëmundja më e rëndë e tokës, kollë të mirë kolli i zi a kolli i keq që u shkulte fëmijëve mushkëritë dhe i nxinte si bloza e oxhakut, lulekuqe fruthi e lia.

Burgu
f.133
Përtej asaj që e quanim burg jetën që jetonim, të rrethuar me tela me gjemba e mure të padukshme ndalesash, burgu i vërtetë, ai i hekurave dhe qelive të errëta, na vinte si ndëshkim i domosdoshëm, lehtë e papandehur, jo për krime ordinere, por qoftë edhe për një shikim andej, për një ofshamë dhembjeje e pakënaqësie, për një dëshirë të thjeshtë njerëzore për t’iu afruar vëllai vëllait në një rast gëzimi a pikëllimi apo edhe për një pushtim malli e dashurie.
Burgosej ai që tentonte të kalonte nga këndej andej, sepse kjo quhej ikje. Burgosej ai që përpiqej të kalonte nga andej këndej, sepse edhe ajo quhej ikje. Burgosej andej ai që kapërcente nga këndej, burgosej këndej ai që kapërcente nga andej…Burgosej secili që merrte guximin të mos e përfillte ndarjen, sepse të gjitha, pa përjashtim, ishin ikje.

f. 135
Ishte e pamundur të gjeje ndonjërin nga ne që të paktën një herë nuk e kishte kaluar purgatorin, koridoret e hetimeve dhe nuk ishte përpunuar nga organet e mbrojtjes popullore, siç e quanin veten.
Trysnia
f.140
Familjet e mëdha e të vogla i kujtonin anëtarët e tretur me lugët rreth sofrës ditëve të festive. Sipas zakonit, gjithmonë lihej një vend i zbrazët për të munguarin që supozohej të ishte gjallë, ose të paktën nuk ishte varrosur me duart e tyre. Lugë të mallit ime ëmë vinte gjithnjë në sofër.

..Ajo që më vonë do të bëhej një fotografi e varur në mur, në kohët e hershme të fëmijërisë ishte luga e thatë, vendi i zbrazët rreth sofrës, të cilin e shikonim me mall e përgjërim edhe në ditë gëzimesh.
f.144
Herrja e kohëpaskohëshme, pastrimi nga elementët armiqësorë, jo vetëm në kohën e ashpërsimeve të regjimit të kufirit, por gjithnjë lidhur me qëllimet për ta rralluar dëndësinë tonë rreth vijave të tij, kishte efekte zinxhiri dhe merrte me vete të tjerë që lidheshin me to apo druanin se ishin lidhur, ndaj krijonin kolona të ikësve që u druheshin raprezaljeve të reja, të njerëzve që nuk donin të jetonin në ankthin e vazhdueshëm të frikës e të terrorit.
Ishte rregull që, menjëherë pas kësaj të vinin emisarët me harta turistike, duke na ofruar toka e perspektiva të reja, ëndrra që nuk i njihnim dhe nuk i kishim parë, vesika, lehtësi udhëtimesh në botën e huaj, në tokën e premtuar, duke na bindur se kjo e brezit ët kufirit ishte shterpë, duhej braktisur sa më parë. Këtu nuk mbin as ferra e gomarit, nuk gracon asnjë lule, asnjë bimë nuk merr frymë. Atje është toka e premtuar. Asaj i takojmë dhe andej duhet të drejtohesmi. Kot e tresim jetën në këtë vijë të egër kufiri.
Megjithatë ne e donim këtë tokë të egër, e kultivonim me kujdes, në bahçet tona mbinin lule të bukura, erëdhënëse, që na këqnaqnin. Ku kishte tokë si kjo që të jepte më bollëk, gjithmonë kur kishe mundësi ta ujitësh, ta ushqesh e të rritësh gjithë melhemet e një jete të shëndetshme, atëhere kur nuk ndërhynte dhuna.

Zija e bukës
f. 148
..më e zeza e të zezave, ishte zija e bukës, kur dimri zgjatej e forca shterej, kur rrethi shtrëngohej e ne mbylleshim në oborrin tonë, ku asa gurit nuk kishe ç’t’i shtrydhje më. Atëhere shihnim vetëm sytë e uritur të carrokëve që nguliteshin në duart e zbrazëta dhe na plaste zemra, e humbnim vullnetin për të qendruar. Thyheshim si kashtë e tharë para argumentit më dëshpërues të arsyes të të qenit në atë vend dhe në atë kohë: kruanim magjet, mblidhnim myshkun e puseve të thella ku ruanim verës rezervat e ushqimit, ndiqnim pëllumbat e egër që futeshin nën kulmet e thata, me shpresë se do të gjenin një kokërr misër, që hatullat tona nuk e kishin parë kushesi prej kurësh.
Zija e bukës na hante e na thante si kanceri i padukshëm. Ajo futej në mishrat tanë të zaifët duke thithur lëngjet e jetës, për t’i shndërruar binatë e përkulura në skelete të vyshklur dhe pa jetë.
*Botoi: Varrë
Koha Biblioteka ODA
Prishtinë 2013