Ese nga Xhevair Lleshi/Thethi! Në gjuhën shqipe i thonë thjesht në një emër që s’e gjend dot kund. Por në të vërtetë të vë në mendime dhe gjithnjë e gjen shpjegimin brenda shqipes. Ngrihen lart malet e lartë mbi luginën e madhërishme, duke sogjetuar mbi kreun e Shqipërisë me një krenari të epërme. Dhe sytë mbeten në rrëzë të Okolit aty ku nisin ujërat e kristalta të Shalës. Atje në pyjet që ndryshe nga gjithë bota azdisen në një blu të thellë, si një det i hatashëm gjer lart në qiell, duke krijuar një unitet të paparë me të. Ti or mik, ashtu si bëri Franc Nopça, baroni me famë i shqipes zonjë, mund të futesh në këto troje vetëm nga lugina e Bogës, shoqëruar tashmë nëpër një rrugë të re, në brendësi, me kokën që mbetet në të dy anët majave dhe vështrim kredhur në detin e pyjeve, duke dalë doemos në Qafën e Tërthores ku befasia të trondit dhe ti mbetesh krejt i mahnitur, ashtu si do të jetë zverdhur nga kjo pataksje e mrekullueshme, dikur edhe vetë gjuhëtari, gjeologu dhe albanologu i madh. Aty nisin grykat, luginat, pyjet e mahnitshëm. Aty buron edhe gjuha shqipe. Atëherë një çast e më parë tek foleja e së bukurës, tek foleja e shqipes zonjë: në Theth. Aty trysesh ëmbël në luginën e çmendur që të mbush me një frymëzim perëndie. Uji i kulluar nis zhaurimën duke kënduar bashkë me zanat e Fishtës. Kështu janë këto bukuri magjepsëse, si shtojzovalle që bëjnë një sy gjumë të tronditur para takimit me hijet e maleve që i presin në muzg. Këto ëndrra marrin menjëherë një ngjyrë të theksuar trëndafili që befas duket sikur i sheh në valët e kreshpëruara që fshehin hiret e maleve përreth me një ngritje të epërme te qiejt si kreshta e botës, fshehur prej ditës kur kambanat bien e bien melodishëm e ku pasqyrohen çuditërisht kokëposhtë mbi Luginë. Atje poshtë s’ka humbëtira, atje sërish janë malet, janë bashkë me legjendën e treguar nga gjyshërit dhe stërgjyshërit në shekuj. Aty kullot bagëtia, në liri të plotë, atje vijnë oshtima nga thellësia e tokës, atje dëgjohet edhe çiftelia edhe lahuta, atje tingulli i një rapsodi të vjen pranë e të mban peshë…  Zamir Marika mban frymën dhe vë dorën në gjoks, duke iu dridhur aparati fotografik: çfarë pamje! Zot i madh! Dhe hesht i menduar.

Unë këtë e marr për përkëdhelje dhe e pyes nëse e ka lexuar Edith Durham, këtë studiuese legjendare për viset shqiptare: një vajzë e re, aq e re sa mund të të binte të fikët, e madhe e me gjurmë të rënda për zakonet dhe trashëgiminë shqiptare aq mbresëlënëse. Këtyre anëve, madje në çdo centimetër katror ka lënë gjurmë të tjera duke endur e shpjeguar fijet e holla të Kanunit, ai, ati i madh, Shtjefën Gjeçovi. E kisha lexuar veprën e tij si një roman të famshëm, i tillë për çdo kohë. Vjen afër nesh Pjetër Luca, ati i Nik dhe Sokol Pjetrit. Ai tund kokën. Merr ujë nga lumi i zanafillës në luginë, lag fytyrën dhe freskia e drithëron në pëllëmbët e rreshkura. Dhe jo si gjithë të tjerët bën kryqin me sytë nga qielli. Dhe sheh me radhë: Shtegu i Dhënve, Vijat, Radohina, Qafa e Vizhnës, Maja e Arapit (Okoli), Qafa e Pejës, Kurrizi i Paplukës dhe Maja e Alisë, Qafa e Rragamit të Valbonës, Maja e Hekurave, Qafa e Currajve që të hedh në Nikaj Mërtur, e më tej, më tej… në pafundësi. Ç’ishte kështu ky njeri i çuditshëm që s’donte të më jepte një përgjigje për malet e madhërishëm që rrinin kaq pranë, sup më sup me njëri-tjetrin dhe s’bëzanin por flisnin vetëm me thellësitë, tronditshëm? Ç’ishte? Binte në sy diçka e hershme. Pjetri fuste dorën në ujët me hënë e me muzg dhe e tundte kokën me një brengë të çuditshme, duke ndjekur rrugën e hënës me një magjepsje të mrekullueshme. Ai njeri mendonte dhe mendimet e tij përcilleshin vetiu tek të tjerët. Një zë njeriu lëshonte ca thirrje që ai i kuptonte por nuk na tregonte si të ishte një marrëveshje e fshehtë dhe kuptimplote. Qeshte e tundte kokën. E di ç’thonë, o njeri? Atje do ta gjeni zanat e pyllit që hedhin valle. Ju s’e merrni dot me mend që unë i kam parë me sytë e mi, ndaj dhe i dëgjoj çdo mbrëmje…Ky Pjetri kishte qenë i pranishëm në të gjitha ngjarjet që prej krijimit të botës, padyshim ishte i krisur në paraqitjen e tij aq interesante, se s’kish se si njeriu të fliste me qeniet e padukshme për ne të tjerët, të vdekshmit e zakonshëm. Kaluam rrëzë shkëmbinjve të Okolit, hidrocentralet e rinj prej përroskave plot ujë aq sa të mbahej gjallë një bujtinë katërkatëshe dhe të hiqte dorën e shtetit në ndalesat e turpshme të energjisë elektrike. S’ka energji! Bashkë me ulërimën e gjeneratorëve përzihej kënga e shtojzovalleve të pyllit e të luginës. Këtu do t’i lëmë pleqtë para se të vdesin. Ta ndjejnë thellësinë e kësaj pranvere korriku. Se në Theth hyn e del vera është vetëm pranverë. I sjellin me kujdes pleq e të rinj, i mban era për krahu, se vijnë nga Valbona. Tjetër botë Valbona edhe pse pëshpëritin se ajo botë ka nisur të prishet. E ç’janë ata? Amerikanë, polakë, çekë, sllovakë, zviceranë, gjermanë… E ç’nuk janë!  Bëjnë meshë në kishë, u bien kambanave, falen për shpirtin e tyre dhe shkojnë me të perënduar, diku në një kthesë apo lëndinë për të ngritur çadrat. Ndërsa pranë tyre oshtin lumi me ujë të kristaltë duke parë edhe vet i mahnitur lodrimin e troftës së egër, me një pamje për të lënë mendtë. U dëgjua befas teshtima e Majës së Hekurave. Nik Pjetri vuri dorën në zemër…  Jemi bërë me bujtina të reja, tha, njëra më e bukur se tjetra. Kudo varen vetëm drita, nga ato llambat led, u thonë. I ulim dhe i ndezim, ca edhe rrafsh me tokën, se edhe ajo drita kërkon të lëshojë, siç vijnë ngaherë prej Qafës së Vizhnës, duket sikur ecën një ushtri me njerëz dhe ne ajo na ka mbajtur zgjuar jetë e mot. Kurse mua djali më iku nga Qafa e Pejës, shton Pjetri. Është në Florida. Njëzetedy vjet ndenji pa ardhur, që nga tetëdhjetë e gjashta. Më thosh ngaherë në telefon se e bënte kryqin për shkretinë dhe asgjënë, se aty s’kishte frymë njeriu prej të tijve, se atje s’kishte Theth. Ja, ku jam ende, kullos grigjën e deleve mes lëndinave. Janë bërë njëqind e ca pleq që kullosin bagëtinë e shtojnë sepse na mban frymën dhe na siguron turistët me ushqimin që na falin malet. Ne, atë kohë, malet na kanë mbajtur me frymë. Kollomoqi i qeverisë nuk shpohej as nga plumbi por ulte kryet mali dhe zbriste një drenushë a një derr i egër për të mbajtur frymën… Zoti i madh është një me malin dhe vetë ky ka një shpirt allasoj….

Ahu është një dru i fortë, me të cilin është zbukuruar çdo bujtinë. Dhe mbahen çatitë që nga njëzeta. Atyre, çative u merrte erë Nopça, njëlloj si Fishta i madh i Lahutës, po edhe si ai italiani i veçantë At’ Zef Valentini. Ia themi emrin shqiptar ne. Isha përpara një fushëtire nën një brinjë mali, nën Majën e Alisë, pa njeri dhe pa kurrfarë grigje, as këmborë, as blegërimë, as ndonjë fyell që zbraz brengën e njeriut. Të pret te Ujëvara e Grunasit, tha frati. Shkuam atje, përpara na doli një shtjellë e çuditshme uji, një melodi me njëmijë zëra dhe me dymbëdhjetë ngjyra drite me një të kuqe të famshme. Ngjitu e ulu nëpër mollokë të mëdhenj si të zbritur nga qielli dhe të dukej se po hyje në një botë tjetër. Në muret e shkëmbit uji bashkë me ngjyrat e krijuara ndizte një botë me shenjtë dhe plot shtegtarë. Aty fliten të gjitha gjuhët e botës. Ja, edhe ky na duhej me këtë fyellin e gjatë në dorë. Është ai, bariu i grigjës, ai që na prin çdo mbrëmje, që lutet për këta endacakë, po edhe ata të rinjtë e universitetit të sporteve, të degës së alpinizmit (edhe të degëve të tjera). Çfarë spektakli që japin. Një qytetnim i ri po vjen, ta dini. Kurrë më parë… Ja, i shikon? Një plak me mjekër të ashpër drizë hyri në kullën 350 vjeçare që s’u shemb asnjëherë, po i afrohet të katërqindave. Ai na dëgjon, Sadriu, i mjeri, që ka ndërmend të kthehet, unë po i lutem Zotit që të kthehet… Mjaft, or plak, dhe ai u bë kaq kohë që e kërkojnë dhe vazhdimisht e kërkojnë…

Zbresim të dëgjojmë zërat e shpellës, ai bën pagëzimin e emrave të rinj, të troftave që s’dinë ku të futen, se tani është koha e tyre… Zbritëm nëpër shkallët e bujtinës duke mbajtur një susak dhallë në duar dhe i hipëm një reje të hollë që endej përmbi kokat tona. Hëna qe përzierë me kopenë e deleve të bardha që s’bënin më tutje po qëndronin të shushatura në vend. Pjetër Luca i shtyu një nga një. Kështu bënte ai kur shkonte për ditë të shënuar, e merrte në duar lahutën dhe e përgëzonte si të kolovitej. Po pse e bënte këtë, mos për tekat e tij, jo or jo, po atje lart mbi shkamb ishte çerdhja e shtojzovalleve, ato të bukurat e dheut që vinin me gjëmime dhe që dukej se do fluturonin nën qiellin e bruztë të mbrëmjes.

Nata do të davaritej me një qetësi të hatashme dhe shpella në Okol gjëmonte ujët në gji, tek një liqeth që s’mbahej mend të bënte këmbë e të dilte prej asaj gryke, as kur binte, as kur shtronte bora mbi katër metra, as edhe sikur vetë zoti të binte për të fjetur. Papritur ujët në gji të malit do tundej me llahtar dhe buiste me një fill zëri të njomë e madhështor si ato të vargjeve të Fishtës, kur në këtë skaj të kreshnikëve të Bjeshkëve të Namuna do të ngriheshin vetëtima të mprehta e të mbetura pa u dashuruar. Edhe vetëtimat ngrinin sikur prisnin prej lart lajmin, larg e larg, duke lënë një vazhdë drite plot ngjyra të thekshme nate kur hapen drejt agut dhe treten larg në të bruztën e humbur.

E di ç’thonë këngëtarët çekë kur vijnë këtu me motoçikletat e tyre të famshme? Këtu kemi humbur dhe jemi gjetur. Këtu edhe jemi vrarë po edhe jemi ngjallur te pragu i kishës ose nën ujëvarë, kur ia beh shiu i dendur, se ai vjen kur nuk e pret, po s’duhet të vijë, lutemi, as nga Radohina, as nga Jezerca, se të paudhat re edhe ia behin jo njëherë, i shalojnë këta male si unazë rreth nesh dhe ato bukuroshkat fluturojnë bashkë me to… Veç kur i gjen në ag mbi çati dhe i buzëqeshin dritës.

Ti do të pyesësh pse i mbulojnë kështu me dru ballet e bujtinave. Ja pse, mor zot, se këtu na i lanë të parët, me frikën se mos përplaseshin vetëtimat në shkëmb. Ah, ç’hiqte mëma e ujit dhe e malit për t’u mbushur mendjen. I kemi dëgjuar rënkimet e tyre, këngët, të folmen e allasojtë, me ritmin e atij zogut të vjetër me gjuhën e Nopçës në shqipen e kulluar ku burojnë tridhjetë e gjashtë krojet e Radohinës, Okolit, Paplukës, Hekurave, ngado dhe me një hap vetëtime hidhet në Pejë, Vuthaj, Pllavë, Vërmosh, Valbonë, në shtatë kontinentet e botës. Se ne, or njeri i mirë, jemi në qendër të botës këtu, ku vet shqipja asht’ një botë e tanë. Hynte njëri në derë, dhe e mbante kockën e shpatullës së ngrënë nën dorë, si për t’ia shpjeguar me alfabetin e perëndive të At’ Zef Valentinit.

Qeshte shumë ky Zefi siç bënte edhe Gjergj Fishta me lahutën e maleve, duke ia rrëmbyer vargjet lumit tonë, pikë më pikë, kur kalonte pëllëmbën e dorës në mjekër dhe shikonte hijet e shtatë maleve të xhindosur. Ja, po vjen, nuk e dallon si i çan erërat? Nuk guxoja t’i thosha asgjë, se kisha frikë mos prishja këtë magjepsje të maleve dhe të luginës, që merrnin frymë kaq qetë dhe pastaj dendur e më dendur mbi Fshatin e fjetur të Botës. Ç’thotë kjo natë, mendoja,

çfarë shikon ky njeri pranë meje, që mua s’ma zënë sytë asgjëkund, që tremb dhe pastaj befas më egërson?

Të nesërmen në mëngjes, nën ritmin e dritës së lëbyrtë dhe ajrit të freskët, gjithnjë pranveror, u ngjitëm nëpër një rrugë me kalldrëm të ndrequr dhe iu afruam një ndërtese të re, të vogël, të bërë krejt ndryshe, jo me stilin e drurit të gdhendur, por me beton dhe hekur, si zyra shteti që ishin, si zyra informacioni të rilindura nga bota e asgjësë, pranë lumit të gjallëruar padukshëm. Po ai shtet që i lë pa drita, që vjen në pikë të agut me makinë të madhe për të gjobitur me 200 mijë lekë, ende pa u betuar qeveria, bujtinën e Nik Pjetrit. Sa e merr në telefon një i dashur nga Greqia dhe «jasu» e tij ushton thekshëm mes maleve. Të prish gjuhën apo jo gjoba dhe ethja e qeverisë, apo jo. Nopça dhe Zef Vqalentini ngjethen atje ku përgjojnë tan botën! Në atë bujtinë të ngritur me gjak e me djersë, e menduar prej shumë kohësh dhe e krijuar si metaforë në ballkonin e strehës së Shtegut të Dhënve fryn puhizë edhe prej fantazmave që nuk banonin më aty pari. Ishin zhdukur dhe frymët e vdekura nganjëherë sillen rreth bujtinave të Thethit. 47 bujtina dhe 100 shtëpi. Të gjitha mikpritëse. Sytë blu të zgjuar, me një shkrim të xixët dhe me një vetëtimë mërie të endur hollë, nën buzëqeshjen fantastike përulej lehtë nusja e Nik Pjetrit. Një bukuri e pa shkuar dëm, një protestë me fustan të bryllët, përplot dritë, ngre duart lart dhe thërret Zotin e madh në ndihmë, me zërin e saj të ngrohtë Lebetitë e qëmotshme: E ç’e doni, ç’e doni këtë farë të bukur, si pika e lotit, që na ka zaptuar motin, robtë, zotin, ujin, malet dhe zërin? Harrojeni sa më shpejt këtë njeri! Mbrëmë i shkruam në një sms që të na jepte lejen për ta bërë hidrocentralin sa për lagjen tonë, sa për bujtinën tonë. Zotat nuk e durojnë dot gjëmimin e gjeneratorit! Po si unë jeni edhe ju të gjithë… E di. Edi?…

Mos e harro premtimin, o njeri! Po ai ikën, ja, atje udhës, nuk e patë ju? Nuk i bëri përshtypje asgjë  dhe s’e ktheu kokën pas! E pse ta kthente? Ai nuk e di që këtu rrojnë themeltarët e shqipes, ata që zbuloi Nopça dhe Fishta, ata që bekoi Zef Valentini, ata që shërojnë të sëmurët dhe u rrëfejnë tan botës rrënjët që buron si ujë i kristaltë.

Ata, mor zot, na lanë vetëm, për qiell e për dhé. Na kanë lënë vetëm me stuhitë e dëborës, vetëm edhe para këtyre miqve që na bujtin nga ana e anës, nga tan’ bota e madhe! Na katandisën të flasim me vetëtimat dhe taksidari vjen të nesërmen e zgjedhjeve të mallkuara, na kërkojnë të bëhemi më mikpritës dhe të ngurosemi të paqësuar nën ethet e atdhedashurisë këtu. Ehu, me kë flas dhe unë! E ku merrni vesh ju nga kjo bota jonë që endet midis freskut, bollëkut dhe indiferencës? Se s’ka më keq e më vështirë se indiferenca e qeverisë! Edhe ju si të tjerët, se mos keni ardhur për ne! Mallkuar retë e qiellit që nuk shprazin vetëtima mbi kokat e epërme! Ju or miq vini dhe ikni me fjalë nëpër gojë, por befas ktheni rrugë dhe na lini pendët. Ç’doni që na ngrini mendjen dhe në gjurmët tuaja vijnë prerësit e dritave të paguara, taksidarët e çmendur… Vetë policët kanë ngelur pa ardhur ende me blloqet e tyre nëpër duar. E vetmja polici në botë me rroba fosforeshente dhe blloqe gjobash nëpër duar edhe ato fosforeshente!… Ju mor vëlla, s’pyesni për njeri… udhës i keni të gjitha, njerëzit po ikin, ikin e s’e kthejnë kokën pas, vetëm ikin të trandur ku t’u zërë këmba truall më të bukur e duke lënë shkretë qendrën e botës tanë, këtë ujë të bekuar e këtë ajër jete që ta ngroh shpirtin bashkë me shqipen tonë të kullueme…

Zbritëm rrugën prej kalldrëmi të sapo ndrequr dhe morëm bregut të lumit. Dielli u zu nga retë, një erë e beftë tronditi Thethin, atëherë pashë gjënë më të bukur; dritën e veçantë që zbriste nga Maja e Hekurave dhe hapte krahët duke u ngritur lar e pastaj zbriste menjëherë poshtë tronditshim, duke shkundur rrezet me një vigmë rrëqethëse dhe e mbuloi kopenë e pafundme që mori përpjetë bashkë me dymbëdhjetë shtojzovallet e luginës e të pyllit që qeshnin me të madhe e plot drithërimë emocionale.

S’kam ç’të bëj që ti s’sheh gjë, mor zot, thoshte me zërin e ngrohtë Pjetër Luca, ikën dhe ato, na lanë shëndenë, shkuan vërtet, po do të vijnë siç thonë të epërmit tanë të mëdhenj. Lebetitë e qëmotshme, në vigjilje të Kërshnellave, kur bie borë dhe ata, Nopça e Valentini, vijnë si çdo vit këtu pa stap në dorë, me mjekër të madhe nga koha e gjatë, se tani po i afrohen moteve që s’vijnë më, se janë nga soji i njerëzve të shenjtë për shqipen e shqiptarët. Prandaj erdhën dhe i lanë borxh fjalët këtu në Theth, në qendrën e mahnitshme në botës, ku edhe vetë natyra ka mbetur me kohë pa fjalë. Ndaj fryn erë e bukur veriu e ulur këmbëkryq me jugun mu në sheshin e Vetëtimave…

 

Tiranë, më 07.07.2017