-“Sundimtari shqiptar”, Skënderbeu dhe dilemat serbe/
– Zhupani i Madh serb, pasi theu armiqtë barbarë, bashkoi me Serbinë gjithë zonën e Nishit, Lipljanit, Moravës, Vranjës/
– Në vitin 1373, vëllezërit Balsha, ishin zotër vetëm të Kosovës, të cilën ja patën marrë mbretit serb Vukashin/
– Gjon Kastrioti mbajti për shumë kohë titullin “Zot i Serbisë”/
– Nga kryepeshkopi i Ohrit, Dhimitër Kamatjano më 1224, përmenden disa banorë me emra tipik shqiptarë/
– Edhe në dokumentet veneciane, popullsitë përballë Korfuzit konsideroheshin shqiptare/
(Arshivat e Stambollit)/
Shkruan: Harallamb Kota-studiues/
Autorë të ndryshëm bizantinë, e kanë vendosur Arbërinë në viset nga Kotorri deri në gjirin e Ambrakisë. Gjatë mesjetës, trojet e shqiptarëve janë emërtuar në këndvështrimin politiko administrativ të tipit Romania, Serbia, Bulgaria dhe Turqia, të cilat kanë qenë perandori të mëdha e të vogla dhe Shqipëria përfshihej brenda tyre. Përcaktimi i mësipërm duket i pranueshëm deri në cakun e kufijve gjeografik dhe politik. Por është tepër i gabuar kur koncepteve të mësipërme t’u atribuohej një përmbajtje etnike. Është konkluduar me qëllime dashakeqe me pasoja mohuese dhe asimiluese, kur është shënuar që: Bullgaria etnike në shek XI fillon nga qyteti i Durrësit. Ky përcaktim është bërë në vitin 1096, nga kronistët e Kryqëzatës së Parë, të cilët e quanin Durrësin “fillimi i Bullgarisë”. Pushtimet sllave në shek. VI-VII, e ndryshuan thellë etnografinë e Ballkanit. Sllavët iu shmangën vendeve të Ilirisë Jugore, ose i prekën ato në mënyrë kalimtare. Gërmimet arkeologjike në Kosovë, Mali i Zi, Shqipërinë e Veriut, Epir etj., dhe dokumentet e shkruara të kohës, provojnë se ka pasur një vazhdimësi arbërore me periudhat e paraardhësve, ndërsa gjurmë të ngulmimeve sllave mungojnë ose janë të parëndësishme. Në shek XI, historiani Jireçek i konsideron enklavat shqiptare të Dalmacisë dhe Bosnjës, si mbeturina të një procesi të vazhdueshëm rrudhosje të popullsive të vjetra iliro-shqiptare. Sipas autorit të jetës së Stefan Nemanjës e burimeve të tjera, vendet e pushtuara nga serbët në vitet 1180, përkatësisht Dioklea dhe Kosova, u quajtën vende të huaja dhe qytetet e pushtuara,Ulqini,Tivari, Shkodra e Drishti u rrafshuan. Sipas kronikës, Zhupani i Madh serb, pasi theu armiqtë barbarë, bashkoi me Serbinë gjithë zonën e Nishit, Lipljanit, Moravës, Vranjës, trevën e Prizerenit, dy Pologët si dhe territoret fqinje me të, duke dëshmuar pushtimin e Dioklesë e Kosovës. Stefan Nemanja e pasardhësit e tij, spostuan qendrën e shtetit serb në këto territore, duke kthyer në kryeqytet sipas rastit, Shkodrën, Prizrenin apo Shkupin. Për rrjedhojë, qysh nga shek. XIII, Kosova dhe Dioklea (Zeta), përfshihen nën emrin “Serbi”, gjë e cila i atribuohet strukturës së re politiko-fetare. Për ti shërbyer pushtimit, kisha serbe e transferoi selinë e saj nga Ziça në Pejë, duke i dhënë shkas krijimit të shumë manastireve. Sipas burimeve kohore, disa fise të fuqishme si Gjurashët, Hotët, Piprët Tuzët, Shestanët, Kuçët, Grudët, Kastratët, Krajinët, etj., konsideroheshin fise shqiptare dhe popullonin qytetet Ulqin, Tivar e Budva. Prania e popullsisë shqiptare dëshmohet edhe përtej kufijve të Zetës, në veri të gjirit të Kotorrit. Dëshmia e parë mbi gjuhën shqipe, daton në vitin 1285 e lidhet me malësinë e Raguzës, ku një person pat deklaruar se gjatë udhëtimit nëpër malësi, kishte dëgjuar dikë të thërriste në gjuhën shqipe, që provon se banorët e atyre anëve ishin shqiptarë. Në vitin 1346 Papa Klementi VI, deklaronte se këto vende banohen nga të krishterë me gjuhë të ndryshme. Dokumente të ndryshëm të shek. XIV e veçanërisht Kodi i Stefan Dushanit, i vitit 1349, dëshmojnë se mbretërit serbë ndoqën me këmbëngulje politikën e konvertimit me dhunë në ortodoksinë serbe, të atyre që quheshin “latinët” apo “gjysmëbesimtarët”. Ky proces shpjegon arsyen e përhapjes së emrave sllavë midis shqiptarëve, gjatë kohës së sundimit serb. Në vitin 1373, vëllezërit Balsha, ishin zotër vetëm të Kosovës, të cilën ja patën marrë mbretit serb Vukashin dhe vetëcilësohen “Zotër të Serbisë”, kur kronikat serbe i cilësojnë “sundimtar shqiptar”. Edhe sundimtar të tjerë të Kosovës, të kohërave të ndryshme mes tyre, Gjon Kastrioti mbajtën për shumë kohë titullin “Zot i Serbisë”, duke u cilësuar njëkohësisht sipas rasteve edhe si “Zotër në Viset Shqiptare”. Dokumentet e kohës puqen në një pike, pasi pohojnë se ata sundonin në një vend me popullsi shqiptare, duke lënë të kuptohet që Kosova konsiderohej si pjesë e trungut shqiptar. Të dhëna të shumta për praninë e etnosit shqiptar në Kosovë, shënohen edhe nga aktet e dhurimit të mbretërve serbë për manastiret Në këto dokumente, etnikoni “Arbëresh” ndeshet shpesh në këto territore me individë, bashkësi apo fshatra të tërë. Në këtë periudhe historike, në Prizren nëntë fshatra mbajnë emra qartësisht shqiptarë si Gjino-viç, Flok-ovc, Çap-arç, etj. Në aktet e manastireve serbe të Kosovës, në bllokun e borxheve të qytetarëve, rezultojnë emra kombëtar shqiptar si: Gjin, Gjon, Ded, Preng, Progon, Llesh, Leka, Bardh, Lul. Në raportet e Venedikut, Papatit apo Raguzës, bëhet fjalë për praninë masive të besimtarëve katolikë shqiptarë në qytete dhe vende rurale të Zetës, Kosovës dhe Maqedonisë. Duhet të kalonte shumë kohë që një qytetar shqiptar në vitin 1595, ta deklaronte qartazi, hapur, me zë të lartë kombësinë e tij: “Jam me kombësi shqiptare”. Ndonëse në këto treva ndeshemi ende me banorë të etnitetit shqiptar, procesi i asimilimit etnik në Zetë, Kosovë e Maqedoni nëpërmjet integrimit fetar të popullsisë, i cili bëhej më efikas kur shoqërohej me simbiozën e zgjatur serbo-shqiptare, solli ndryshime të dukshme në strukturën e identiteteve. Në vitin 1610, sipas dokumenteve të kohës, fisi i Kuçëve në Zetën e Poshtme, të cilët gjatë mesjetës njiheshin prerazi shqiptarë të ritit katolik, kishin pësuar një ndryshim të madh teksa ishin ndarë në katolikë e ortodoksë, duke përjetuar simbiozën shqiptaro-serbe. Megjithatë, etniteti shqiptar ishte gjerësisht i pranishëm dhe kjo provohet sipas një dokumenti të shkruar në vitin 1685 nga Pjetër Bogdani ku thuhet:“në krahinat e Kosovës, Zetës e Maqedonisë, fesë katolike i thonë për përkatësi feja e shqiptarëve”. Disa dokumente të tjera mesjetare bartin raste të antroponimisë sllave, ku një farë Dobrosllavi, nuk mund të jetë serb, pasi babai i tij quhet Gjin. Apo rasti i Pribisllavit e i Ivankos, të cilët ishin vëllezërit e Bushatit e të Lleshit. Këto raste e shumë të tjera, i kanë shtyrë studiuesit të dalin në konkluzionin se në vendet e Zetës, Kosovës e Maqedonisë perëndimore, kishte nisur procesi i sllavizimit të emrave. Burime greko-bizantine të shek. XIII e përfshijnë pjesën jug-perëndimore të Maqedonisë nën përcaktorin Iliria dhe e quajnë popullsinë e saj “barbarofone”. Në disa dokumente të shkruara nga kryepeshkopi i Ohrit Dhimitër Kamatjano më 1224, përmenden disa banorë me emra tipik shqiptarë si: “një pronar tokash me emrin Gjergj Skora, disa persona për çështje trashëgimie me emrat: Gjoni,Tanushi,Gjini dhe një grua e quajtur Kabasilina (Kabashi)” . Në vitin 1253, despoti i Epirit, Mihali II, Ëngjëlli, për të mbrojtur frontin e Kosturit nga sulmet e perandorit të Nikesë, mes komandantëve të kombësive të ndryshme që ishin në shërbim të tij, zgjodhi Gulamin, princin e Arbërit. Në vitin 1273, shqiptari Pal Gropa me titullin sebast, ishte zot i trevave midis Ohrit dhe Dibrës. Ndërsa vetë Ohrin e zotëronte një tjetër fisnik shqiptar Progon Sguro, i cili më 1285 ndërtoi kishën e Shën Klementit duke lënë mbishkrimin: “Progon Sguro ishte dhëndër i Perandorit bizantin Andronik II Paleolog”. Një prani e hershme e shqiptarëve është dëshmuar edhe në krahinën e Thesalisë veriperëndimore. Një dokument i vitit 1295 i qeveritarit Stefan Gabrielopulos, dëshmon: “vendet e Thesalisë që kufizohen me Epirin, të ndodhura në rrethinat e Fanarit, banohen nga shqiptarë që kanë aty pronat e tyre. Ata jetojnë në vendbanime të qëndrueshme, që mbajnë emra shqiptarë si: Variboba, Mazrek, Muzakë, Loshadë, Malakas, etj. Mbi popullsinë shqiptare të Ohrit flet edhe Kantakuzeni në shek. XIV, i cili i quan viset e Devollit dhe të Kolonjës vende të shqiptarëve. Dokumente të Manastireve përmendin në shekujt XIV-XV pronarë tokash me kombësi shqiptare. Kantakuzeni rrëfen se në këtë pjesë të Thesalisë jetonin gjithashtu tre fise të mëdha shqiptare, Bua, Malakasi, e Mazaraku, që bënin gjithsej 12 mijë frymë. Në vitin 1378, Gropajt i zgjeruan zotërimet e tyre dhe qyteti i Ohrit ishte në duart e fisnikut Andrea Gropa, që qarkullonte monedhat e veta. Pikërisht në këtë vit, despoti i Beratit Andrea Muzaka, që ishte aleat i Gropajve, për shkak krushqie u bë zot i Kosturit. Një mbishkrim i vitit 1382 në kishën e Shën Athanasit, dëshmon se Kosturi vazhdonte të ishte në duart e Muzakëve edhe në kohën e trashëgimtarëve të tij. Shumë dëshmi historike të mëvonshme e përfshijnë Kosturin përherë brenda konceptit Shqipëri. Dokumentet historike të shek. XIV e quajnë Epirin një provincë shqiptare. Zotërit shqiptar të Epirit, Gjin Bue Shpata i Artës dhe Gjin Zenebishti i Vagenetisë, quheshin ndryshe edhe “Sundimtar në Shqipëri”. Edhe në dokumentet veneciane, popullsitë përballë Korfuzit konsideroheshin shqiptare. Sipas kronikës së Janinës dhe e Tokove, Epiri konsiderohej një “vend shqiptar”. Një dokument i çmuar i shek. XV pohon: “ashtu si në të kaluarën, edhe sot Epiri banohet nga shqiptarët, një race ilire, që jetojnë të shpërndarë ose të grupuar nëpër fshatra”. Regjistrimet osmane të vitit 1582 të provincave të Epirit, japin të dhëna të qarta mbi identitetin shqiptar të popullsisë vendase. Të dhënat e kancelarive perëndimore i konfirmojnë këto regjistrime dhe e identifikojnë Epirin me Shqipërinë dhe epirotët me shqiptarët. Pjetër Bogdani në shek. XVI,e quan Epirin “Shqipëri e Poshtme”. Të njëjtën terminologji kanë përdorur atë kohë gjeografët e kartografët evropianë. Në vitin 1555 Belon du Mans, pohonte se: “banorët e Epirit janë shqiptarë dhe gjuha e epirotëve është tërësisht e ndryshme nga ajo e grekëve”. Deri në çerekun e parë të shek. XIX, shprehet Prof. P. Xhufi, në veprën e tij historike me titull “Dilemat e Arbrit” f. 47, kur shteti grek ende nuk ishte krijuar, Epiri përfshihej nga vetë autorët grekë brenda nocionit etno-gjeografik të Shqipërisë. Kuptohet, për autorët evropianë Epiri ishte natyrshëm Shqipëri dhe epirotët ishin po ashtu shqiptarë. Sipas tyre, Shqipëria përfundonte në gjirin e Ambrakisë, pikërisht aty ku historianët e lashtësisë vendosnin kufirin ndarës midis epirotëve dhe grekëve. Akoma në vitin 1861, në studimin e tij mbi etnografinë e Turqisë evropiane, G.Lejean e cilësonte Epirin si krahinë të banuar nga popullsi shqiptare. Si konkluzion, përfundon Prof. P. Xhufi, mund të themi se: “Shqipëria etnografike në mesjetë përfshinte Zetën (Dioklenë), Kosovën, vendet e Maqedonisë Perëndimore, Epirin dhe brezin e Thesalisë që shtrihej në lindje të Pindit”.
ILIRÉT – ARBÉRIT – ALBANÉT
Nga Harallamb Kota-Studiues/
Sipas burimeve historike dhe arkeologjike, konioni më i rëndësishëm i Ilirisë, ishte Parthania e cila pëfshinte teritoret e ultësirave nga lumi Vjosa deri në lumin Mat dhe teritoret malore deri në liqenet Lynkeste bashkë me Kosturin. Kryeqëndra e Parthanisë ishte qyteti Partha (Berati ). Brënda këtij konioni lulëzoi qyteti mitik Brysaka i ndodhur rrëzë malit të Vilës dhe grukrjedhjes së lumit Erzen, e cila ishte selia e mbretit Ilir Glaukia. Partha ruajti brënda mbretërisë Ilire vetqeverisjen e qytetit duke ndikuar ndjeshëm në zhvillimin e jetës ekonomiko-kulturore të zonave përreth saj.
Në vitin 168 pk, si rezultat i inkursioneve pushtuse të “Perandorisë Romake”, u shëmb mbretëria 300 vjeçare Ilire dhe gjithë Ballkani u pushtua nga romakët. Thrakët dhe Dakët, popuj pellazg të ngjashëm me ilirët u romanizuan dhe u quajtën romenj. Ilirët nuk u romanizuan, por ruajtën identitetin, kulturën dhe traditat e trashëguara brez pas brezi, në vijëmësinë e paraardhësve të tyre pallazgë. Ushtritë romake rrafshuan kështjella dhe vendbanime të panumërta të Ilirisë. Partha i shpëtoi shkatërimeve duke ruajtur të gjallë në themelet e kështjellës mitike, historinë e saj mijëravjeçare dhe gjurmët e vazhdimësisë të ilirëve nga pellazgët. Roma i ndau vendbanimet e ilirëve në tre provica: Epiri i Ri, Maqedonia dhe Iliriku. Në Provincën Ilire “Epir i Ri”, krahinën e kufizuar nga lumenjtë Erzen dhe Mat, bashkë me prapatokën deri me liqenet Lynkeste, administrata romake e quajti Albanoi.
Në shek.II mk, gjeografi aleksandrin Ptolemeu, njofton praninë e një fisi ilir me emërin Arbër në hapësirën midis Durrësit e Ohrit. Në fakt edhe pas këtij shekulli burimet vazhdojnë të përdorin termat Ilirë apo Iliri, për të treguar vendin dhe popullsinë e rajoneve të Ballkanit Perëndimor. Burimet e antikitetit të vonë e mesjetës së hershme shek.V-VI, ku përfshihet edhe Prokopi i Qezaresë, shënojnë se kufiri mes Ilirisë dhe Greqisë ndodhej paksa në veri të Selanikut. Ky përcaktim është bërë edhe pas përmbysjeve etnike të shkaktuara me dyndjet sllave në shek. VI-VII, ku burimet flasin për ilir dhe Iliri deri në “farë ilire” apo “popull ilir”. Po ti referohemi Porfyrogjenetit, thotë Prof. P.Xhufi, ai ndikohet mjaft nga terminologjia administrative e kohës së tij dhe hapësirat e banuara nga iliro- arbënorët i përcakton jo mbi baza etnike por mbi baza teritoriale. Në këtë kuptim, ai me termin “Durrës” nënkupton temën bizantine me të njënjtën emër krijuar në shek.IX e cila ka vazhduar deri në shek XII dhe përfshinte tokat prej Tivari në Himarë. Në përputhje me emërin e Temës së Durrësit edhe banorët thirreshin durrsakë edhe strategu quhej “strateg i Durrësit” edhe malet quheshin “malet e Durrësit” etj. Mjaft historianë të huaj si Straboromani, Eustathi, Pahimeri, Skutarioti, e Kritobuli, duke filluar nga shek. XI deri në shek. XV, kanë përdorur vazhdimisht në burimet e tyre termin antik Ilir dhe Iliri krahas termit mesjetar Arbër dhe Arbëri (latinisht alban dhe albani), duke na bërë me dije barazvlershmërinë e tyre. Në një dokument të fillimit të shek. XV me autor S.Lambros thuhet: “Shqiptarët janë farë ilire”. Duke vënë në dukje lidhjen që ekziston midis etnikonit alvanoi të Ptolemeut në shek.II m.k. dhe alvanoi të Attaliatit e të autorëve të tjerë bizantinë pas shek. XI, historiani dhe albanologu i shquar G.Han hedh hipotezën origjinale mbi origjinën e emërit. Sipas tij, etnikoni Alvanoi i kohës romake e bizantine, s’është gjë tjetër veçse përkthimi i emërit të fisit ilir të Parthenëve, përmëndur disa herë nga autorët antikë, bashkë me kryeqëndrën e tyre Parthon ( Partha = Berati). Sipas G.Han, autorët antikë e lokalizojnë Parthaninë, pikërisht në po atë rajon të Shqipërisë Qëndrore, ku vendosen edhe Arbërit ( Albanët ). Han e shpjegon etimologjinë e fjalës partha me fjalën shqipe bardha. Duke hedhur idenë e kalkut bardh-parth-album ( latinisht album= male me dëborë = alpet ) dhe albanoi, ai lë të kuptohet që albanët janë pjesë e fisit ilir të parthinëve dhe banojnë në vëndet midis lumenjve Erzen dhe Mat, të cilat ndodhen brënda teritorit të Parthanisë.
Autorë të ndryshëm, e kanë vendosur Arbërin në viset midis Ohrit –Dibrës dhe Durrësit. Por duhet kuptuar që nga njëra kohë në tjetrën, nga njëri dokument në tjetrin nga njëri autor në tjetrin, kufijtë e Arbërit rezultojnë më të gjërë apo më të ngushtë.
Sigurisht emrat Arbërit dhe Arbëria përfaqësojnë dy masa të ndryshme. Për ta qartësuar kuptimin e termit “dy masa të ndryshme” shpjegojmë: Arbëri është teritori i përcaktuar në Shqipërisë Qëndrore, ndërsa Arbëria përfshin teritore më të gjëra, përfshin të gjitha vëndet ku banojnë shqiptarët. Termi arbërit ose albanoi në burimet bizantine përdoret gjithmonë për të shënuar banorët e Arbërit, ndërsa termi tjetër arbëresh ose albanitai, i prejardhur pikërisht nga Arbëria ose Albania, u përdor për të treguar shqipëtarët që jetojnë përgjithësisht brënda Arbërisë. Jo rastësisht autorët bizantinë, kur i reshtojnë shqiptarët krahas kombeve të tjera, përdorin termin arbëreshët dhe termin “kombi arbëreshëve”, duke i dhënë vlerën e një etnonimi të mirëfilltë, atribuar banorëve të mbarë trevave shqiptare. Shfaqja nga burime bizantine e emërit Arbëria ( Albania ), në treva të tjera të shtrira nga gryka e Kotorrit në gjirin e Ambrakisë, hedh poshtë përcaktimin dashakeqës, që “atdheu i parë” i shqiptarëve përkon vetëm me trungun qëndror të Shqipërisë së sotme. Referuar dokumentave historike të autorëve bizantinë dhe realitetit të vendbanimeve të shqiptarëve, mund të besojmë që terminologjia e përdorur në përcaktimet Arbër ose Alban dhe teritor i Arbërit (trungu qëndror i Shqipërisë së sotme, krahas terminologjisë arbëresh ose albanitai dhe teritor i Arbërisë i vendos ata nga Kotori në gjirin e Ambrakisë. Bëhet pyetja: A janë përfshirë të gjitha teritoret e banuara nga shqiptarët në dokumentat e kohës bizantine. Disa studiues të huaj hedhin teza mohuse për shqiptarët duke thënë që emrat Ilir dhe Arbëresh (Albannenses), janë emëra eksogjenë, të pëdorur nga të huajt e jo nga vetë vendasit, duke cilësuar banorët e saj’ që njihet me emërin Shqipëri. Këto teza, shtrohen për të kundërshtuar tëzën e pranuar nga shumë shkencëtar historianë dhe gjuhëtarë, të cilët kanë pranuar tashmë prejardhjen e ilirëve nga pelazgët dhe të arbërit nga këta të fundit.
Pas këtij deduksioni shkencor, lind pyetja. Po shqiptarët kur u shfaqën?. Janë ata arbërit e kohës mesjetare bizantine e osmane ?. Fillimet e emërit shqiptar i gjejmë që në shek.XIV, kur ky përcaktor shënon emërin e një qytetari nga Drishti. Në shekullin e XVI, kur dëshmitë e para të letërsisë në gjuhën shqipe filluan të shfaqen, mësohet se banorët e këtij vëndi e quanin veten e tyre shqiptar dhe vëndin e tyre Shqipëri. Edhe në kohët e sotme, termat shqiptar dhe Shqipëri janë përcatorët etnik që shqiptarët përdorin për veten e tyre, ndërsa diaspora shqiptare identifikohet me termin arbëresh ( albanese, arvanit, arbanas, arnaut). Prezantimi i diasporës shqiptare jo me termin etnik “shqiptar”, por me termin “arbëresh”, “albanes”, “arvanitas” apo “arnaut”, ndodh edhe sot dhe kjo lidhet me faktin, se kështu na njohin të huajt. Ky përcaktim është i lidhur me probleme gjuhësore, pasi emëri është një, por në gjuhë të ndryshme paraqitet në forma të ndryshme.
Kjo dukuri hedh dritë në argumentin e barazvlefshmërisë të emërave arbër, arbëresh, alban, shqiptar dhe Arbëri, Albani, Shqipëri.
Perandorët- kanë folur shqip
Konstandini kreu reforma në sistemin monetar, ushtarak, administrativ’e krijoi “Perandorinë e Krishterë”/
Nga Harallamb Kota-studiues/
Mëngjezi i datës 20 shtator 2014 qëlloi e djelë. Pasi dola nga shtëpia, bleva shtypin e ditës dhe zura vënd në një tavolinë në klubin e lagjes për të pirë kafenë e mëngjesit. Një artikull interesant, titulluar me gërma kapitale: “Si e legalizoi krishtërimin Konstandini i Madh, Dardano-Iliro-Shqiptar”, më kishte tërhequr vëmëndjen dhe po e lexoja me tepër vëmëndje. Ej..ej..ej.. mu drejtua i zoti lokalit i habitur, ndërkohë që edhe ai po lexonte të njënjtin artikull dhe tha:-Mirë Aleksandri i Madh’që la testamentin “Unë jam Ilir“, por dhe Konstandini i Madh, na qënka Ilir. Kështu thotë gazeta, ndërhyri Meti një nga klientët e moshuar, i cili sapo e kishte mbaruar së lexuari artikullin dhe zuri vënd në tavolinën time. Sakaq, pranë meje u afrua Albani miku im, me të cilin pija shpesh kafenë në ditët e djela. Biseda u gjallërua, pasi ai ishte lexues i rregullt dhe dashamirës i temave historiko-patriotike. Disa klient morën në duar filxhanët e kafeve, tërhoqën pas vetes karriget dhe u afruan duke u ngjeshur fort me njëri tjetrin. Kureshtja ishte e madhe dhe dëshira për të ditur diçka më shumë, i shtynte të pyesnin dhe të nxisnin bisedën.
Historia e Konstandinit të Madh, është e hershme, sqaroi Albani’ dhe e kam mësuar jo vetëm nga burime gojore, por e kam lexuar edhe në disa botime shkencore e letrare në Stamboll. Sipas këtyre burimeve, Flavius Valerius Constantinus, ishte djali i Konstant Klorit dhe i Helenës. Ai lindi në vitin 280 m.k në Iliri, në Naissus (Nish) të Dardanisë. Në rini ndiqte kultin e Apolonit dhe në të ritur, u bë burrë shteti i aftë për të aritur çdo synim që i vinte vetes. Fal aftësive e karakterit të fortë, në vitin 306 u kurorëzua Perandor i Romës. Deri në vitin 312, krishtërimi i përqafuar nga popullsia ilire qysh nga viti 40 mk, luftohej egërsisht nga Roma. Pas këtij viti, qëndrimi i Romës ndryshoi, pasi Konstandini i Madh nisi ta simpatizojë krishtërimin. Më 313 me Ediktin e Milanos dhe me bashkësundimtarin Licini, vendosi “Paqen e Kishës”,duke siguruar lirinë e besimit. Konstandini kreu reforma në sistemin monetar, ushtarak, administrativ’e krijoi “Perandorinë e Krishterë”. Kisha siguroi një vënd të privilegjuar në shoqëri. Predikimi filloi të bëhej lirisht nga murgjit dhe në manastiret që u përhapën në gjithë teritorin e perandorisë,në Azi,Afrikë e në Europë. Albani, mori frymë thellë dhe duke dashur të mos humbas fillin e bisedës vazhdoi: Sipas burimeve gojore, të treguara fillimisht nga një prift ilir, që shërbente në kishat paleokristiane në kalanë e Beratit, në vjeshtën e motit 313, Konstandini i Madh shkeli në Epir dhe qëndroi rreth 40 ditë në trojet e tyre. Në ditqëndrimin e tij në kështjellë, u kujdes veçanërisht për ngritjen e kishave, organizimin e tyre dhe pregatitjen e murgjëve e priftërinjve për predikimin e krishtërimit dhe shërbesat në gjuhën shqipe. Kampin perandorak Konstandini e caktoi në vëndin ku kishte pushuar dhe ndënjur dy ditë radhazi shën Pali. Në të dyzetenjëtënditë, në krye të gardës pretoriane dhe të legjioneve romake që ishin fushuar poshtë mureve të kalasë, u nis udhës për në Bizant. Hipur mbi një kalë të bardhë, ndiqte rrugën dhe shkelte në çdo gjurmë e në çdo shteg që kishte kaluar Çezari i Madh. Gjenerali i famshëm, pati mundur Pompeun në betejën e Farfallës dhe ditën e kurorëzimit perandor, u vra nga miqt e tij, Bruti, Kasi’ e Mark Antoni.
Me të mbëritur në Pelion të Enkeladës, ringriti tepujt pellazgjik e ndërtoi një shtatore të madhe për mbret Agronin. Më tej, tepër hareshëm kalëronte udhëve dhe briste: Aleksandër…, Pirro… dhe ti o Çezar…, të tre nga barku Ilirisë keni dalë. Në çdo gjurmë po u ndjek, hypur mbi kalin tuaj të bardhë, mespërmes Epirit, Maqedonisë deri në Bizant. Me të mbëritur në brigjet magjepëse të Ilionit, ndali tek bujtina e Epirotit, takoi pronarin’e duke kthyer një kupë me verë i tha: Unë jam ilir’dhe ty të njoh. Erdha ta kqyr nga afër, këtë tempull të famshëm pellazgjik’ e të dëgjoj historinë e tij!. Epiroti’ vuri në dysheme dy tabela shkruar në gjuhën pelazgo-ilire. Ngriti njërën dhe i tha: Këtu shkruhet “Bujtina Pelazgut”. Kjo i takon kohërave mitike, kur në këtë han ose tempull, vinin e shijonin verën lajkatare, korierët e Priamit, Akilit e Hektorit. Lajmin e djegies së Ilionit nga Akejt, e solli Enea, biri i perëndeshës ilire Afërdita, i cili udhëhiqte trojanët drejt vendeve nga ku perëndonte dielli. Eneu ishte djalë i ri,i fuqishëm dhe marshonte me babanë Ankizin në krahë e djalin Julin për dore. Troja u dogj, belbëzoi Eneu e ndali hapin. Akejt po shkretojnë Ilionin. Pelazgu, stërgjyshi im, tha Epiroti, i shkoi pranë, ja freskoi ballin e ja njomi buzët me ujin e freskët. Eneu me barën e popullit të vet’ që e ndiqte nga pas,u largua nga bujtina e Pelazgut, duke lënë shpresën e mbijetesës së popullit të tij. Pas kësaj gjëme, bota u shurdhua. Në fillim të dimrit të vitit 800 pk, në pragun e derës “Bujtina Pelazgut”, hyri një plak i reckosur, që zuri vënd pranë oxhakut. Një lahutar,veshur me xhokën ilirike të asaj treve, rrethuar nga miqtë e tij, këndonte luftën e Trojës. I sapoardhuri mbante vesh’e shkruante me pendën e tij mbi një pergamen. Me të mbaruar kënga, plaku shëtitës u çua. Lahutari e pyeti në gjuhën pellazge: Home-Mëir?!. Plaku ja ktheu: mëir..mëir. Stërgjyshi im, pandehu që udhëtari quhej Homer e i tha: -Homer vëlla, mos u largo, ha një çap bukë, fli pranë vatrës tonë dhe çdo mbrëmje deri në agim, shkruaj ndodhitë pelazgjike të kënduara nga lahutarët tanë. Një shekull pas Homerit, në gjirin e Bosforit ku dikur gjallonte Troja, u ndërtua një vendbanim i ri, që u zmadhua e mori formën e një qyteti. Persët që u dyndën nga vëndet e indogjenëve, shkatëruan Babiloninë, sulmuan Egjiptin, pushtuan hapësirat pelazgjike të Ilionit dhe qytetin në brigjet e Bosforit e quajtën Bizant. Darri mbreti i persëve, me të hyrë në mjediset e bujtinës, i dha të njohur Pelazgut dhe i tha: Plak i moçëm e i urtë..dëgjomë..e mba vesh. Ilionin e dogjën Akejtë. Ne persët do pushtojmë Athinën, Spartën e gjithçka. Mbushna kupat me verë, të gëzojmë. Bujtinën nuk do e shëmb, por do e ruajmë si tempull. Nuk kaloi shumë kohë dhe në hapësirat ilirike u shfaq mbretëria maqedone. Filipi ndali marshimin e Darrit. Në vitin 334,Aleksandri i Madh,djali i Filipit dhe i Olimbisë, biri i Zeus pelazgut dhe nxënësi i Aristotelit, mori komandën “Lidhja Korinthit”, zmbrapsi ushtritë perse nga teritoret ilire të pelazgjisë dhe mbëriti në Bizant. Pasi sistemoi ushtrinë, bashkë me disa luftëtarë, hyri në bujtinën e Pelazgut e ju drejtua pronarit: Mik i vjetër e i vlerë. Kohërat pelazgjike mbaruan bashkë me Homerin. Unë jam ilir. Kam në remba gjak si i yti. Tash e tutje, ky vënd do quhet “Bujtina Ilirike”.Kështu tha Aleksandri, ashtu bëri edhe stergjyshi im,i cili që nga ajo ditë u quajt Ilir. Ja tabela e shkruar. Epiroti ngriti tabelën e dytë, ku lexohej: “Bujtina Ilirike”.
Tabela e tretë, ju drejtua Epiroti’ Kostandinit, u vendos me urdhër të Qezarit. Perandori i parë i Romës,me të hyrë në mjedisin e hanit, u ul në ndenjëse’ e pasi piu një shtambë të madhe me verë, tha: “Unë jam etrusk, pasardhës i Julit, djalit të Eneut, birit të Afërditës’ perëndesha pellazge e ilirëve. Në kujtim të Pirros së Epirit, strategut të madh ushtarak, i dyti pas Aleksandrit, sipas Hanibalit të Kartagjenës, bujtina juaj që sot e tutje do të quhet “Bujtina Epiroti”. Nga ajo ditë e deri më sot, që jam pranë madhërisë suaj, emëri i kësaj bujtine nuk ka ndryshuar dhe mua, tha bujtinxhiu, më thërasin Epiroti. Kostandini i Madh, kishte pirë mjaft verë. U shtri bri vatrës, pikërisht në vendin kur dikur kishte fjetur plaku shëtitës, i quajtur nga Pelazgu me emërin Homer. Edhe unë, tha Kostandini duke dremitur, emërin e bujtinës tënde nuk do e ndryshoj. Pas pak u çua në këmbë, i hypi kalit dhe duke u larguar ju drejtua Epirotit me këto fjalë: Që nga e sotmja e motit 313, me dekretin tim perandorak, qyteti i quajtur nga Dari i Persisë me emërin Bizant do të quhet Konstandinopol.
Albani pushoi një çast e përsëri vazhdoi: -Sipas literaturës, krishtërimi u përhap në gjithë teritorin e Perandorisë Romake, në Azi, Afrikë dhe Europë. Më 330, Konstandini i Madh, e transferoi kryeqytetin e perandorisë nga Roma në Konstandinopojë, e cila u bë qëndër intelektuale dhe fetare e krishtërimit lindor. Deri më 337, viti i vdekjes së tij , Perandoria Romake qëndroi e bashkuar, por me zhvillime të mëdha në ndarjet fetare, midis dy besimeve, katolike dhe ortodokse. Në vitin 395 Perandoria Romake, u nda në dy pjesë, në atë të lindjes dhe të perëndimit. Iliria kaloi në lindje dhe pjesa më e madhe e popullsisë u përfshi në besimin ortodoks. Vazhdimësia e jetës kishtare në trevat arbënore, pas dyndjes së sllavëve në ballkan në shek. VI dhe VII, ishte një provë e madhe për ekzistencën e tyre “si popull i veçantë” me “emër të përbashkët”, në trevat ku banojnë sot shqiptarët, të autoktonisë së tyre dhe për rjedhojë, që shqiptarët ose Arberit janë pasardhës të Ilirëve.
Pas viteve 732, organizimi kishtar në Arbëri varej nga Patrikana e Kostandinopojës. Me ndarjen zyrtare të kishës në vitin 1054, në kishë katolike me qëndër në Romë dhe kishë ordodokse me qëndër në Kostandinopojë, teritoret shqiptare u ndanë midis dy qëndrave të mëdha të botës së krishterë. Pjesa më e madhe vazhdoi të qëndronte lidhur me Patrikanën e Kostandinopojës. Në skajin veriperëndimor u kristalizua një enklavë katolike me peshkopatat e Tivarit, Ulqinit, Shkodrës, Pultit e Drishtit, që njohën autoritetin e Papës së Romës. Shqiptarët ose arbëreshët mesjetarë, në teritorin e Perandorisë Bizantine duke filluar nga shek. XI, përmënden me emërat, Albanoi, Albanitai, Arbanitai, Arbanensis dhe Arbanas. Ndërsa vendbanimet e tyre Arbanon,Albanon,Arbanum, Albanum, Albania, me një shtrirje afërsisht në trevën ku Ptolemeu në shek.II mk,vendosi fisin ilir. Në fillim të shek XIII, kisha katolike depërtoi më tej, në drejtim të Lindjes në Kosovë dhe të jugut në Pricipatën e Arbërit . Ajo kishte seli peshkopale katolike në Prizeren e në Shkup. Gjatë mesjetës, megjithëse katoliçizmi u forcua me urdhërat benediktinë, dominikanë dhe françeskanë, ai mbeti në Arbëri në gjëndje inferioriteti në krahësim me ortodoksizmin dhe varej nga Vatikani. Ndërsa kisha ortodokse, varej nga Patrikana e Konstandinopolit. Albani fliste dhe vështronte dëgjuesit që nuk ja shkisnin sytë dhe e ndiqnin me tepër vëmëndje. Kjo situatë, sa herë që i krijoheshin mjedise të tilla, i pëlqente shumë, prandaj mundohej të fliste sa më shqip, pra sa më qart, kuptushëm e me zë të lartë.
Për gati 10 shekuj, vazhdoi duke e ngritur edhe më lart zërin, arbërit të ndodhur tërësisht ose pjesërisht nën sundimin politik e nën ndikimin kulturor të Perandorisë Bizantine, u afirmuan si popull më vete, me gjuhë e kulturë të përbashkët, në një teritor të përbashkët. Që nga mesjeta e hershme, u formuan si forcë gjithnjë më e pavarur nga pushtusit e huaj, aktivë dhe me peshë në zhvillimin e ngjarjeve në truallin e tyre dhe në krejt gadishullin Ballkanik. Në vitin 1385, arbërit shpartalluan në betejën e Akelout, sundimtarët bizantinë dhe formuan principatat e tyre të pavarura nga Konstandinopoja.
Në vitin 1299, shteti turko osman i kthyer në perandori, zgjeroi kufijtë e tij, duke u shtrirë në tre kontinente, në Europë, Azi dhe Afrikë. Ushtritë turke endeshin në teritoret e Arbërisë qysh nga viti 1417. Osmanët u mundën në vitin 1444 nga ushtria arbnore e komanduar nga Gjergj Kastrioti, i quajtur nga Sulltani me emërin Iskandër, që në turqisht do të thotë Aleksandër. Më 1450, ushtia e Padishahut shtiu në dorë Konstandinopolin dhe me dekret perandorak, i ndëruan emërin duke e quajtur Stamboll. Para rrezikut osman, Venetiku dhe mbretëria e Napolit lidhën marëveshje vasaliteti me Skënderbeun, ndërsa Papa i Romës e quajti “kalorës i krishtërimit”, duke i kujtuar paraardhësin e tij Kostandinin e Madh. Papa e kurorëzoi me titullin “Mbret i Epirit, Maqedonisë, Ilirisë dhe krejt Arbërisë”, duke i kërkuar të merte në mbrojtje edhe Greqinë. Në vjeshtën e motit 1450, disa muaj pasi osmanët pushtuan Konstandinopojën dhe e quajtën Stamboll, në bijtinën e Epirotit mbëriti një kalorës perandorak, i cili me zë tepër të vrazhdë pyeti të zotin: Këtu takohej Skënderbeu me Huniadin?. Epiroti ngriti supet dhe nuk foli. Kalorësi hyri brënda dhe tepër i zëmëruar u shpreh: Kjo bujtinë sot e tutje do quhet “Arnauti”. Kështu u urdhërua dhe ashtu u bë. Pas vitit 1468, me vdekjen e Skënderbeut, turqit osmanë pushtuan Arbërinë dhe përhapën me dhunë muslimanizmin. Krishtërimi pësoi një goditje të rëndë. Popullsia kaloi gradualisht në besimin musliman, ndërsa pronat pësuan humbje të mëdha. Kureshtja e të pranishmëve ishte shtuar shumë. Albani u mendua një çast dhe përsëri vazhdoi: -Doni të dini si arbërit u quajtën shqiptar?!. Sipas studimit të Prof. Bardhyl Demiraj, publikuar në librin e tij “Shqiptar dhe Shqa”, fjala shqip dhe shqipfolës është përdorur në gjuhën tonë qysh në kohërat mitike. Në fakt kjo fjalë gjëndet e dokumentuar nga Buzuku në vitin 1555. Fjala shqip, thotë prof.Bardhyli ka kutimin me fol qart, kuptushëm, me zë të lart, të epërm,ipe,shqipe. Konvertimi i popullsisë nga të krishterë në musliman, diktoi ndryshimin nga arbër në shqiptar. Në vitet 1690-1790, shpjegon gjuhëtari ynë, muslimanizmi përfshinte më pak se gjysmën e popullsisë dhe arbërit po quheshin gradualisht shqiptar. Në vitet 1790-1890 ishte muslimanizuar rreth 2/3 e popullsisë dhe banorët quheshin tërësisht shqiptar, ndërsa vëndi i tyre Shqipëri. Diferencat ndërfetare u sprapsën qëllimisht për hir të unitetit të synuar etno-nacional. Shumësia fetare u vu kështu në funksion të një homogjeniteti nacional dhe arbërit u quajtën shqiptar. Albani pushoi dhe po ndiqte të pranishmit.Kuptuat gjë sendi, ju tha tepër i menduar?!.Gjthçka,u përgjegjën njëzëri ata !!.
Harallamb Kota
Studiues i letrave shqip
BERATI- Kujtesa e Arbërit
Kriza e përgjithshme që kishte mbërthyer Perandorinë Bizantine krijuan kushtet që në vitin 1204, arbërit të krijojnë shtetin e tyre/
Nga Harallamb Kota-studiues/
Berati, vendbanimi i hershëm ilir i shek VI-V p.k. i quajtur Partha, në fillim të shek. III p.k., u shdërua në kështjellë qytet dhe luajti rol të rëndësishëm në luftërat ilire-romake. Berati ka qënë një nga vatrat e hershme të krishtërimit, ç,ka dëshmohet edhe nga kodikët e ruajtur deri në ditët tona. Qysh nga shek.XI e këndej, marëdhëniet e Arbërisë me Perandorinë Bizantine u dalluan nga konfliktet e përpjekjet e armatosura dhe nga marëdhënie bashkëpunimi. Berati ishte vatër e kryengritjeve kundër sundimit bizantin. Pjesëmarja ose jo,e arbërve në konfliktet e Bizantit,me normanët, anzhuinët etj.,është konsideruar si faktor me rëndësi per fitoren ose disfatën e perandorisë.
Kriza e përgjithshme që kishte mbërthyer Perandorinë Bizantine në shek.XII pas luftërave me normanët dhe shkatërimi i saj nga kryqëzata IV, krijuan kushtet që në vitin 1204, arbërit të krijojnë shtetin e tyre të pavarur, “Principatën e Arbërit” me kryeqëndër Beratin. Sundimtar i parë i kësaj principate u bë Progoni, pas tij i biri Gjini dhe i fundit Dhimitri i Arbërit, i quajturi “arkond i madh”, burrë fisnik, “Princ i Arbërve”, i cili për shkak të rethanave nuk mundi ta konsolidonte shtetin e tij.
Po në këtë vit u krijua formacioni shtetëror “Despotati Epirit” nga Mihal Komneni me shtrirje nga lumi Drin deri në gjirin e Korintit, me kryeqëndër Artën. Mihali-I, u vra në Berat në vitin 1205. Pasardhësi i tij, Teodor Engjëlli në vitin 1215 e ktheu këtë formacion në shtet të fuqishëm që ushqente synimin për të rimëkëmbur Perandorinë Bizantine. Me vdekjen e Dhimitrit të Arbërit më 1216, në vartësin e “Despotatit të Epirit”, hyri edhe “Shteti Arbërit”. Në këto kushte Berati u bë realisht qëndra e dytë më e rëndësishme pas kryeqëndrës Arta. Që nga shek.XIII paria feudale arbënore, ka dalë në shesh gjithnjë e më shumë si një forcë politike e pavaruar me tituj të lartë dhe me ushtri të saj të veçantë.
Familja feudale e Muzakajve u vendos në qytetin kala të Beratit në fillim të shekXIII dhe zotëronte fushat e mëdha përreth, të cilat morën emërin Muzakia (Myzeqe). Në vitet 1250-1270, përball përpjekjeve të Perandorisë Bizantine për tu rimëkëmbur dhe për të konsiliduar pozitat e sajë prej fuqie të madhe në trevat perëndimore të Ballkanit, feudalët arbnorë u bashkuan me kryengritjen e madhe dhe më 1272 hynë në marëveshje me Anzhuinët. Pas këtyre ngjarjeve, arbërit kudo që gjëndeshin ishin në konflikt të vazhdushëm me Perandorinë Bizantine. Andre Muzaka në vitet 1280-1319 gjatë sundimit të Anzhuinëve ishte “Marshall i Arbërisë”. Kryengritja e vitit 1335-1336 e malsorëve arbër, u shtri nga Shkumbini e deri në malet e Labërisë, duke përfshirë gjithë Arbërinë deri sa i dha fund sundimit bizantin. Me shëmbjen e bizantit më 1350, u krijuan tre principatat e para arbnore. Topiajt me qëndër Durrësin, Shpatajt me qëndër Artën dhe Balshajt me qëndër Shkodrën, e cila bashkoi për herë të parë nën sundim një pjesë të madhe të trojeve arbnore nga Tivari në Prizeren, Vlorë e Berat. Familja feudale Muzaka, me aleancat e formuara me anë martese të Komita Muzakaj me Balshën II dhe të një pinjolleje tjetër me sundusin e Ohrit nga familja Gropa, përforcoi më tej pushtetin e sajë. Më 1372 familja feudale Muzaka, mori nën sundim Kosturin, ku një kishë e ndërtuar prej tyre mbante ende emërin e zotërusve të vendit.
Me sulmet e para Osmane mbi trojet arbnore, si dhe veprimet e Venedikut me ndikime shpërbërëse, principatat e para arbnore pësuan tronditje e çarje të brëndshme, të cilat u shtuan edhe nga veprimi i prirjeve ndarëse të feudalëve të veçantë.
Në këto kushte në vitin 1380, krijohet “Principata e Muzakajve”. Në kulmin e fuqisë nën Andrenë II, që mbante titullin despot, zotërimet e Muzakajve shtriheshin që nga JP i fushës së Kavajës(fshati Gosë),duke përfshirë Myzeqenë e Madhe e të Vogël deri në lumin Vjosa dhe duke aritur në Selenicë e në bregun e detit. Që nga lumi Devoll ato përfshinin Tomoricën, Skraparin, fshatrat Opar, Lavdar, Marjan,etj., fushën e Korçës, Devollin e Madh e të Vogël, deri në Kostur. Gjatë sundimit të Muzakajve Berati ishte kryqëndër e tyre, ku lulëzoi zejtaria dhe përmëndej për punimin e mëndafshit. Brënda në kështjellë u ndërtuan disa kisha me afreske të çmuara dhe pati një shkollë pikture e të bukurshkrimit. Më 1385 arbërit shpartalluan në Betejën e Akelout edhe përpjekjen e fundit të sundimtarëve bizantinë për tu rivendosur në trevat perëndimore të gadishullit Ballkanik. Për gati 10 shekuj, tërësisht ose pjesërisht, u ndodhën nën sundimin politik dhe nën ndikimin kulturor të Perandorisë Bizantine, arbërit u afirmuan si popull më vete, me gjuhë e kulturë të përbashkët, në një teritor të përbashkët që nga mesjeta e hershme, si forcë gjithnjë më e pavarur nga pushtusit e huaj, aktivë dhe me peshë në zhvillimin e ngjarjeve në truallin e tyre në krejt gadishullin Ballkanik. Më 1389 Teodori II Muzaka, me ushtrinë e vet mori pjesë përkrah koalicionit të sundimtarëve arbër të Ballkanit në betejën e Kosovës dhe mbeti i vrarë atje. Prej vitit 1394 Muzakajt u gjëndën nën trysninë e vazhdushme të osmanëve, që aritën tua mernin për disa kohë Beratin. Më 1402 kur sulltan Bajaziti u mund e u zu rob prej Timorlengut, arbërit ngritën krye dhe muzakajt e rimorën kështjellën e Beratit. Por në vitin 1410, Balsha III pasi mundi në fushën e betejës ushtrinë turke të Evrenozit, u ngatërua me Venetinë, e cila i deklaroi luftë dhe i vënë mes dy zjarresh u mund. Në këto kushte, Durrësi,Leshi,Ylqini,Tivari,Drishti e Shkodra,ranë nën vasalitetin e Venetisë, ndërsa Kruja më 1415 dhe Berati,Vlora e Kanina më 1417, ranë nën vasalitetin e turqve të sulltan Mehmeti I. Edhe si vasalë të sulltanëve, muzakajt mbajtën marëdhënie politike me Venedikun e Raguzën, ndonëse disa pinjollë të tyre, duke përqafuar muslimanizmin, aritën të bënin karierë në radhët e elitës sunduse osmane. Njëri prej tyre Jakup beu, në vitin ’30 të shek.XV u bë sanxhakbej i “Sanxhakut Arbër”. Muzakajt mundën të ruanin një pjesë të zotërimeve të tyre jashtë sistemit të timareve, por pa Beratin, i cili qeverisej në kushtet e vasalitetit nga garnizoni osman. Në gusht të vitit 1434, Aranit Komneni shkatëroi ushtrinë turke, duke shtënë në dorë Vlorën dhe Kaninën. Kryengritja u përhap në Toskëri. Teodor Korona rrëmbeu Beratin duke prishur vasalitetin me turqit dhe përzuri garnizonin e tyre. Më 1438 Turhan Pasha e rrethoi Beratin, te cilin e mbronte Teodor Korona’ e pasi e rahu fortesën më kot shtatë muaj me radhë, u shtrëngua të hiqej i turpëruar pa bërë gjë, duke humbur nja10.000 të vrarë. Muzakajt u bashkuan më 1443 me kryengritjen e përgjithshme të udhëhequr nga Skënderbeu. Gjin Muzaka mori pjesë në “Lidhjen e Lezhës”, duke u bërë një nga bashkëluftëtarët e afërt të Skënderbeut, aleancat e të cilit me Venetinë, Raguzën e Napolin, u pasuan me ardhjen e ushtarëve nga këto vende dhe praninë e tyre për mbrojtjen e kështjellave nga reziku i sulmeve të ushtrisë osmane. Kështjella e Beratit mbrohej nga garnizoni me ushtar Venetian, Raguzian e Napolitan.
Në krye të motit 1450, Teodor Korona duke mos patur asnjë trashëgimtar, ia fali Beratin Skënderbeut. Me testament dhe me të vdekur e sipër, e ftoi të dërgonte një ushtri që t’ja dorëzonte fortesën. Skënderbeu dërgoi Pal Maneshin me 800 ushtarë për këtë mision. Po pashai i Gjirokastrës,me të dëgjua këtë lajm,mblodhi një ushtri të madhe. Natën kur garnizoni e ndenjësit po flinin të qetë, turqit duke paguar rojat hynë me tradhëti në qytet, dhe e zaptuan kështjellën pothua pa derdhur gjak fare. Pal Maneshi u zu rob dhe u lëshua nga pashai turk, pasi u shpërblye nga Skënderbeu me 500 dukata. Teodor Koronën e ngritën turqit nga shtrati i vdekjes dhe e vranë në tregun e qytetit. Në këto kushte, Skënderbeu me shtabin e luftës hartoi planin për rrethimin e Beratit. Vendimi u mbajt i fshehtë dhe të gjithë të tjerët kujtonin që ushtria do të bariste kundër Sfetigradit. Moissi Golemi njëri nga gjeneralët më në zë të tij, e kishte tradhëtuar tek turqit dhe gjeti një mënyrë mos vente në Berat, gjoja nga shkaku që ndodhja e tij në kufi ishte më e nevojshme. Nga ana tjetër, për të provuar sa besnik i ishte kryezotit të ri, Moisiu e lajmëroi sulltanin dhe kumandarin e Beratit për pllanin e Skënderbeut dhe rezikun që ndodhej ajo fortesë. Skënderbeu kuptoi menjëherë që ishte tradhëtuar. Më 13 qershor 1455, me një ushtri prej 14000 e rrethoi Beratin. Të nesërmen dha urdhër për të nisur bombardimin e kështjellës. Në dy ditë e sipër një pjesë e murrit u rrëzua nga gjylet, u ça një udhë për ushtrinë rrethonjëse. Skënderbeu dha urdhër për një sulm të përgjithshëm. Kumandari turk për të fituar kohë kërkoj ta negocionte dorëzimin e fortesës dhe propozoi disa kondita. Skënderbeu nuk deshte në asnjë mënyrë të binte në këtë grackë. Po këshilla e luftës, tok me kumandarin napoletan Palerino, e pëlqyen këtë propozim si fare të arësyshëm. Pas një bisedimi të gjatë, Skënderbeu u shtrëgua prej shtabit të vet, ti jepte kumandarit turk njëmbëdhjetë ditë kohë. Ushtarët arbër dhe napolitanë u gëzuan për këtë vendim, se nuk e shijonin asfare rrethimin e fortesave. Skënderbeu, të cilit nuk i rihej njëmbëdhjetë ditë pa punë, për të bërë sehir Beratin së jashtmi, u ngrit me Gardën Pretoriane dhe shkoi për të marrë një tjetër fortesë disa mila më larg. Komandën e ushtrisë, meqenëse kishte humbur besimin nga tradhëtia, ia dha kunatit Muzhaq Topisë, një djalosh i papjekur në luftë dhe mëndjefjetur. Informatorët ushtarakë të Skënderbeut flinin këtë herë dhe nuk lajmëruan që një ushtri armike e fortë nën komandën e Isa bej Evrenozit, po vinte me vrap për të shpëtuar Beratin nga rrethimi. Muzhaq Topia u shtrua sikur ishte në shtëpi dhe e lëshoi ushtrinë të bënte qejf gjer sa të shkonin të njëmnbëdhjetë ditët. Ushtarët ca flinin,ca loznin,ca pinin,ca këndonin,ca duallnë për gjah, ca çapëlitnin anës lumit. Tanush Topia dhe disa gjeneralë veteranë e shikonin rezikun po nuk e flisnin as muarrën ndonjë masë, se ishin zëmëruar që Skënderbeu i vuri nën urdhërin e një çilimiu. Isa bej Evrenozi me 25 qershor 1455, zbriti pa pritur si rufe, e mori nëpër këmbë dhe e coptoi turmën ushtarake të dizorganizuar, që dëfrente rreth Beratit. Skënderbeu po kthehej në Berat. Udhës i gjeti arbërit që po iknin dhe mori vesh mjerimin që kishte pësuar ushtria e tij. Vetë Skënderbeu u ndodh në rrezik, kur në dëshpërim e sipër u sul midis armiqve, u rrethua prej tyre nga të gjitha anët edhe mezi çau udhën me shpatën e tmeruar. Nga zëmërimi i ishte çarë buza e poshtme dhe gjaku po i ridhte si rëke.Kur u er, u përpoq të riorganizonte ushtrinë, por të gjithë kishin marë sytë edhe iknin si të xhindosur. Për fat të mirë erdhi nata dhe ushtria shpëtoi nga një katastrofë tërësore.
Me të mbëritur në Krujë, Skënderbeu mori vesh tradhëtinë e Moisi Golemit dhe u trishtua më shumë. Pasi shteri dëshpërimin dhe mori fund “Qarja e Madhe” për të vrarët, riorganizoi ushtrinë arbnore dhe për 25 vite me radhë i shpartalloi osmanët. Kështjella e Beratit, të cilën ja dhuroi me testament Teodor Korona Muzaka, qëndroi e pushtuar nga osmanët. Kështjella mbrohej nga garnizoni turk dhe ai nuk e mori dot asnjëherë. Plaga e Beratit i qëndroi e hapur deri sa mbylli sytë. Kishte lënë një amanet, i cili u kry vetëm më 28 nëndor 1912, kur Ismail Qemali me burrat e kombit shqiptar, ngritën flamurin në Vlorë dhe shpallën mëvehtësinë e Shqipërisë nga Turqia. Po në këtë datë u largua garnizoni turk nga Berati dhe mori frymë e lirë kështjella mijeravjeçare.
HARALLAMB KOTA PËRURON NJË LIBËR PËR “PENDAT SHQIPTARE…”
Nga Murat Gecaj/
Në mjediset e Ministrisë së Kulturës, në kryeqytetin Tiranë, u organizua përurimi i librit publicistik, shkruar nga Harallamb Kota, “Pendat shqiptare dhe shkundja e harresës”. Redaktor është Albert Zholi dhe hyrjen e ka bërë vetë autori. Pjesëmarrës ishin poetë, shkrimtarë e publicistë, kolegë e miq të autorit etj.
Veprimtarinë e hapi moderatori A.Zholi, i cili nënvizoi disa nga vlerat kryesore të këtij libri të ri. Pastaj e mori fjalën historiani, prof. Hysen Kordha, i cili nënvizoi që, me këtë libër, autori na sjell në kujtesë, për mos harresë, ngjarje të rëndësshme dhe figura të ndritura të historisë sonë kombëtare, me mesazhin aktual për t’i njohur sa më mirë dhe për t’i përcjellur brez pas brezi.
Ndërsa folësit shprehnin mendimet e yre rreth këtij botimi, në ekran jepeshin pamje filmike, sidomos nga udhëtimet e autorit H.Kota nëpër vende e pranë simboleve përkujtimore, me rëndësi të veçantë historike kombëtare. Kështu, të tilla ishin: pamjet nga Vendvarrimi i Skëndërbeut, në Lezhë: monumentet e Bajram Currit (Tropojë) e Isa Boletinit (Shkodër), bustet e Vëllezërve Frashëri, Monumenti i Shpalljes së Pavarësisë, në Vlorë etj.
Në vazhdim, e morën fjalën, poeti e publicisti Çelik Petriti dhe studiuesi Memush Habilaj. Ndër të tjera, siç dëshmohet në këtë libër, ata treguan se edhe gjyshi i autorit, Llambi N.Kota zhvilloi veprimtari të çmuar atdhetare, si ndihmës në punimet e Kongresit I të Manastirit dhe delegat në Kongresin e Dibrës etj. Më parë, H.Kota kishte botuar dhe përmbledhjen poetike, po me këtë tematikë, “Im atë”(Tiranë, maj 2014).
Po kështu, folësit Kastriot Bezati e Bashkim Qeli nënvizuan se autori na e jep të dokumentuar bukur, veprimtarinë atdhetare të familjes së tij, nga Kalaja e Baratit, në vazhdimësinë e katër brezave. Rreth këtij libri u shrehën edhe pjesëmarrës të tjerë, në këtë perurim.
Në mbyllje, autori Harallamb Kota i falënderoi përzemërsisht, si folësit e pjesëmarrësit në këtë veprimtari mbrësëlënëse dhe nënshkroi mjaft libra, që ua dhuroi atyre me dashamirësi. Po kështu, së bashku morën pjesë dhe i vijuan bisedat në koktejin, që ai kishte shtruar, me këtë rast.
Tiranë, 08.11.2014