Skruan Eugen SHEHU/

 Veçanërisht ne shqiptarët po jetojmë jo pa ankth rrëzimin e miteve . Them veçanërisht , pasi , të sunduar prej diktaturave (Enveriste – Titiste) nga më të egrat dhe të pakuptimtat në krejt Europën Lindore , vumë në piedestale idole të rremë . Mekanizmi i sofistikuar i tabuve , veprojnë në mënyrë të „përkryer“ , duke vlersuar personalitetet apo jetë krejt të zakonshme vetëm nëpërmjet kritereve politike.Ishin ato që vendosnin nëse duhej të ngjiteshe në podiumet – piedestal apo të dergjeshe nëpër qelitë e ftohta të burgjeve. Pre e këtij mekanizmi ( të denjë natyrisht për obskurantizmin mesjetar) ishte pos të tjerash edhe jeta e HYSNI PEJËS , këtij burri të mençur dhe trim .

Ka lindur në Shkodrën e kulturës dhe të traditave të hershme qytetare , në vitin 1889 . Do të edukohej që në fëmijëri me atdhedashurinë e thellë. Tek e mbramja do të ishte një brisk i shëndetshëm në trungun e një prej familjeve të dëgjuara të Kosovës. Gjyshi i tij Hasan Peja ,ka qenë pjesmarës në disa kryengritje ndaj Portës së Lartë.Edhe pse osmanët u rrekën t’i afronin tituj dhe poste në perandori , kurrsesi ata nuk ia dolën dot. Me dekret të veçantë të Vezirit të Madh , Hasanin e dëbojnë nga Peja familjarisht duke e çuar në Shkodër , natyrisht edhe këtu nën ruajtjen direkte të autoriteteve perandorake . Fryma dhe ndjenjat e thella të dashurisë për atdheun , Hasani do t’i transmetonte tek i biri i tij Tahiri , e më së fundi ky tek i biri i tij Hysniu . Kjo përcjellje nga brezi në brez e një dashurie kaq tokësore për Pejën , për shtëpitë dhe rrugët e saja , për njerëzit bujarë e trima , do të rezononte më pas në krejt jetën e Hysniut .

Mbasi mbaron me rezulltate mjaft të larta Akademinë Ushtarake të Stambollit , në vitin 1912 , kthehet për pak ditë në Shkodër. Impresionet i ka të Mëdhaja .Shkodrën e kishte lënë gati fëmijë ndërsa tani me një barrë vitesh në supe.Largohet prej qytetit të dashur , ndërsa në intimitet u kishte thënë njerëzve të shtëpisë :“Shkollën vërtet ma dha Turqia e duhet me shërbye me nder,por vendi im është këtu në Shqipëri“. Ndërkaq , Lufta e Parë Botërore , do ta hidhte fatin e djaloshit prej Peje nëpër sa e sa lutëra siç i hedh fortuna kaiket prej druri në gjirin e dallgëve të detit.Kaukazi dhe Iraku , Odesa dhe Persia do të hynin në vallen makabre të kësaj lufte duke vënë në provë karakterin e „arnautit që nuk di çfarë është frika“. Në mbarim të kësaj lufte ka marrë disa dekorata e për më tepër është ngjitur lartë në shkallët e hierarkisë ushtarake . Tek Hysni Peja kanë qenë kurdoherë të ndërthurura natyrshëm zgjuarsi,trimëria por edhe kthjelltësia e mendimit.Falë aftësive të tij plot kulturë e dinjitet , në fillim të vitit 1920 caktohet me detyrën e lartë të shefit të drejtorisë së protokolit në Ministrinë Turke të Luftës.

Gjithsesi gradat dhe nderimet askurrë nuk shëmbëllyen për të si klithmat e serenave të Circës që donin ta ndalnin vrapin e Odiseut drejt Itakës.Shqipëria e krijuar nga Zoti ,me Pejën , Shkodrën dhe Prevezën do të ishin Itaka e Hysniut deri në çastin e mbramë.Fund e krye vepra e tij u ndiçua prej mendimit se Shqipërinë do ta bënin vetëm bijtë e saj , me diturinë , diplomacinë,por edhe trimërinë e tyre.Kthehet në Shqipëri në mesin e vitit 1920. Shqiptarët ndër kohë kishin nisur të shkruanin epopenë e Vlorës.Ata kursesi nuk mund të pranonin që Adriatiku i kaltër i tyre të patrullohej prej italianëve dhe për më tepër gjiri i Vlorës së lashtë të ndjente zgjedhë të huaj.Hysniu tashmë e kuptonte se gjithshka , edhe dituritë edhe aftësitë , edhe trimëria duhej vënë në shërbim të atdheut.

Me kërkesën e disa ushtarakëve të Lartë të Ushtrisë Kombëtare , caktohet në detyrën e instruktorit të parë për pregaditjen e kuadrove ushtarake në garnizonin e Tiranës. Orienton saktë vartësit përballë detyrave , sjell shembuj dhe përvojë prej betejave ku vetë ka qënë pjesmarës , kontrollon në çdo kohë nivelet e kujdo.Ndër kohë është mjeshtër që di të përcaktojë në kohë dhe hapsirë peshën e përvojës së luftrave të tjera , të bashkëlidhura me situatën në Shqipëri , terrenin dhe cilësitë e vyera të luftëtarëve tanë.

 

 

Pushtimi fashist në vitin 1939 e indinjon pa masë.Është në radhët e para të rezistencës që populli ynë i bëri këtij pushtuesi.Por këtë qëndrim e paguan duke mos ju rezervuar asnjë detyrë në ushtrinë kombëtare,prej komandës së lartë të asaj kohe.Gjithsesi aso kohe Veriu i Shqipërisë londineze ishte ende i kërcënuar nga ushtritë serbe. Është kjo arsyeja që Hysni Peja caktohet në detyrën e perfektit të Kukësit dhe rrethinën e saj. Por gjithmonë , „nderret“ nuk do t’ja zbehin askurrë dashurinë për atdheun.Misionin e tij e sheh kurdoherë të pashkëputur nga detyra , ciladoqoftë ajo.

Ka inicuar sëbashku me disa patriotë kuksjanë , punimin në bronx të bustit të Gjergj Kastriotit dhe ka vendosur pikërisht 28.nëntorin.1939 si ditë të inaugurimit të tij.Ardhur prej Shkodre e Puke , prej Prizrenit e Dibre , prej Lume dhe Hasi , mijëra shqiptarë kanë duartrokitur daljen në shesh të Hysni Pejës e sidomos fjalët e pakta e të ngrohta që ai tha.“… Me rastin e kësaj dite , jam i lumtur që pata fatin me zbulue fytyrën e heroit të madh kombëtar ,Skenderbeut,në këto vise që ka me ngjallë shpresa dhe ëndërime që çdo kosovar ushqen në zemrat e veta.Në këtë fytyrë shkruhet historia e shkëlqyeshme e popullit tonë,në të këndohet sakrifica e stërgjyshërve tanë..z.Kryetar i bashkisë,t’i kushtoni kujdesin më të madh që ky monument të jetë përherë burim i sakrificës dhe trimërisë dhe vështrimi i tij të jetë ideali i përhershëm i djelmënisë sonë.Rroftë kujtimi i tij i përjetshëm !“.

Detyra si prefekt i Kukësit nuk e ndalon kurrsesi të shkojë në Prizëren e të ngrejë aty një administratë shtetërore me elementë atdhetarë e të shquar.Natyrishtë duke shfrytëzuar edhe miqësitë e gjyshit dhe babait të tij , disa prej kullave këtu i kthen në shkolla pa harruar në asnjë rast që në dyert e këtyre shkollave ku do të cicëronin prizrenasit në shqip të valvitej flamuri shqiptar pa sëpatat e liktorit.Si ushtarak i talentuar nuk do të kursehej për organizimin e ruajtje të kufijve shqiptarë të kërcnuar prej fqinjëve.Arti ushtarak popullorë do të përbënte në këtë organizim jo vetëm një ngazëllim për të shkuarën por më tepër shpresa dhe siguri për anën ekzistenciale të kufijve tanë.

Por edhe këtu do ta linte punën mes. Një shkresë e administratës së lartë shqiptare e urdhëron trimin e Pejës të largohet nga Kukësi dhe të shkojë në qytetin e Korçës në vjeshtën e vitit 1941 . Pjestarët e një rryme të vagullt komuniste do të përballeshin me nacionalistin Hysniun në atë kohë,por ky me anë të gjykimit  të mprehtë do të dinte t’i zbrapste pa i fyer.Në biseda me miqtë nacionalistë korçarë do të shprehej ; „Korçarët e duan atdheun e tyre njësoj si ne kosovarët.Kush i di luftërat e patriotëve të Korçës dhe Kolonjës kundër grekërve e kupton këtë“.

Edhe pse i caktuar me funksione të larta nga qeveria shqiptare me prirje italiane,Hysni Peja do të kishte kurdoherë si far nëpër tallazet e kohës nacionalizmin.Gjatë kësaj kohe ai do të vihej në krye të atdhetarëve shqiptarë duke ngritur zërin kundër spastrimeve etnike dhe vendosjes së kolonëve serbë në Kosovë dhe Maqedoninë shqiptare.Bile me kërkesën e vet kërkon të shkojë në Pejë për të ndihmuar sado pak në përballjen që populli i Kosovës i bënte genocidit serb.

Pranvera e vitit 1943 do të vinte përsëri në provë aftësitë ushtarake dhe atdhedashurinë e Hysni Pejës.Në detyrën e komandantit të xhandarmërisë,në Pejë,ai kurdoherë troket në kujtesën e bashkëqytetarëve të tij duke i ftuar ata të ngarendin drejt aspiratave të bashkimit kombëtar.

Krahas detyrave ushtarake , që ishin tepër të mprehta në ato kohë , Hysniu bën përpjekje për çeljen e shkollave shqipe kudo ku „fëmijët pejanë,ndjejnë nevojën me u arsimua“.

Janë ende të panjohura mjaft letra të tij të dërguara personaliteteve të arsimit kombëtar shqipëtar. Brenda të cilave jehon thirja prej patrioti, e Hysniut për të bërë ç’është e mundur që gjenerata më e re kosovare të rritej e ditur.Kuptohej që ky shqetsim i birrit të Pejës lidhej me vizionin e tij për të nesërmen e Kosovës të ndarë padrejtësisht nga shteti amë. Edhe pas kapitullimit të Italisë fashiste , Hysniun do ta gjejmë përsëri në rradhët e ushtrisë sonë kombëtare.Fjala e tij tanimë zinte vënd jo vetëm në rradhët e atdhetarëve dhe popullit por edhe në mbarë hierarkinë ushtarake të asaj kohe.Tepër i vëmendshëm ndaj zhvillimeve politike dhe ushtarake të vitit 1944,në disa raste ai nuk do t’i përfillte urdhërat e dhëna prej komandës gjermane. Ndërkohë në bashkëpunim me nacionalistët shqiptar,organizon në Tiranë biseda dhe takime ilegale ku denoncon si fashizmin ashtu edhe komunizmin duke paraparë te të dy këto rryma tragjedinë e popullit të vet dhe për më tepër ëndrrën e pushkatur të bashkimit kombëtar.

Kur komanda e lartë gjermane ndeshet në veprimtarinë atdhetare të Hysniut,kërkon që ai të paraqitet për të dhënë llogari.Nërkohë,miqtë e Pejanit trim,e këshillojnë të kalojnë në ilegalitet e të punojë në këtë mënyrë për organizimin ushtarak të forcave nacionaliste.Gjatë kësaj periudhe,Hysniu mban do kontakte dhe me forcat nacionalçlirimtare shqiptare pa paragjykuar asken,por gjithmonë duke vlersuar se bashkimi i shqiptarëve do të ishte më se i domosdoshëm në luftën kundër pushtuesit.

Për veprimtarinë e tij të thellë kombëtare,guximin dhe sakrificat e bëra në kuadër të bashkimit të trojeve etnike,populli i Shkodrës,do ta zgjidhte Hysni Pejën si deputet të vetin në zgjedhjet e 2.dhjetorit.1945. Shumkush prej zgjedhësve do të besonte jo vetëm tek aftësitë e tij ,por sidomos tek ndershëria,veti kjo e përcjellë në vite,prej derës së tyre që në Pejë. Është pikërisht karriga e deputetit ajo që e zhgënjen atë. Asambleja Kushtetuese jo vetëm që do t’i hapte udhë „mrekullive“ të komunizmit,por më së pari do të godiste elementët e nacionalizmit dhe demokracisë shqiptare që po kërkonte të lindte.

Pa përfillur aspak ardhmërinë e karierës së tij , Hysni Peja me logjikën e fakteve i drejtohet Asamblesë Kushtetuese me një letër ku denoncon hapur linçimin e lirive dhe të drejtave themelore të kombit shqiptar.Ndërkohë që për kte trim të Pejës , ky akt do të ishte një shërbim krejt human për popullin e vet, mirpo për komunistët e shitur tek titoja do të binte si bombë në terrin e diktaturës që po gatuhej.

Do të mjaftonte vetëm kjo letër që për atdhetarin , ushtarakun dhe burrin e mençur Hysni Pejën të fillonte kalvari i vuajtjeve të denja për t’u rrëfyer në stilin shekspirian. Hiqet emri i tij nga çdo protokoll,hidhet baltë dhe pluhur duke bërë përpjekje për të goditur kësisoj nacionlizmin e ndershëm shqiptar.Ushtaraku i denjë ai që i fali vitet më të bukura dhe krejt mundin ngritjes , funksionimit dhe modernizimit të ushtrisë shqiptare u harrua plotësishtë.

Në kënetën e Durrësit ku e çuan të internuar,kte burrë të lavdisë popullore,ai nuk doli kurrë më nga shtëpia deri në nëntorin e vitit 1963,kur edhe mbylli sytë përjetësishtë..

Kjo heshtje paradoksale më në fund triumfoi.

Bern-Zvicër