SUKSES I LETËRSISË SHQIPE: SHTYPI ITALIAN PËR VISAR ZHITIN DHE ROMANIN “FUNERALI I PAFUNDMË”/
NGA EUGJEN MERLIKA/
NJЁ VEND TË NJË HYRJEJE:Nuk kanё kaluar as tre muaj nga botimi i romanit “Funerali i pafundmё” i shkrimtarit tё mirёnjohur Visar Zhiti nё gjuhёn italishte, nga shtёpia botuese, edhe kjo e mirёnjohur, Rubbettino. Nё Itali botohen çdo muaj dhjetra libra nё origjinal apo tё pёrkthyera nga autorё tё ndryshёm tё huaj. Zgjedhja e tyre ka kriteret e veta cilёsore apo tregёtare. Vepra e Visar Zhitit hyn pa mёdyshje nё kriterin e parё. Fakti qё gjen jehonё nё median italiane, në faqet e dy gazetave tё mёdha kombёtare, asaj kryesores së ipeshkvijve tё Italisё, “Avvenire” dhe asaj tё Milanos, “Il giornale”, nёpёrmjet shkrimesh cilёsore kritike, ёshtё mjaft inkurajues pёr suksesin e veprёs nё publikun italian.
Po kush janё autorёt e shkrimeve më të fundmë? Janё gazetarё e shkrimtarё tё shquar nё jetёn kulturore tё Italisё. Poeti Davide Brullo ёshtё autor i 25 vёllimeve me tematika tё ndryshme e tё larmishme, poezi, shkrime kritike, shkrime tё historisё sё krishterimit e tё pёrfaqёsuesve tё tij tё shquar qё nga Shёn Agostini tek Shёn Françesku, libra mbi poetёt e revolucionit rus apo Kafkёn e mjaft tё tjera. Ёshtё njё veprimtari pёr t’u respektuar, sidomos po tё mbahet parasysh fakti se ende nuk ka mbushur dyzet vjeç, ёshtё i datёlindjes 1979.
Shkrimi i mёposhtmë u botua nё fletёn letrare “Album” tё gazetёs qё ka pёr botues vёllanё e Silvio Berluskonit, “Il giornale”. N’atё shkrim vlerёsohet lart vepra “Funerali i pafundmё”, njё krijim qё na kujton botёn e Dostojevskit e nё tё cilin “ylli i lirikёs shqiptare”, simbas autorit, pohon vdekjen e “mendimit tё njёsuar” tё asaj bote, mё se 70 – vjeçare, nё tё cilёn popuj tё tёrё, mes tё cilёve edhe bashkatdhetarёt e autorit tё librit, e gjetёn veten nё njё vargan tё pafund mjerimi dhe krimi shtetёror tё pandёshkuar. Por pёr kritikun Brullo ideja pёrgjithёsuese e romanit i kalon shumё kufijtё e kohёs dhe tё Vendit nё tё cilin pёrfytyrohet zhvillimi i subjektit, duke marrё pёrmasa universale qё vёrehen nё tё gjitha diktaturat e ndryshme tё historisё sё njerёzimit. “Leximi ёshtё njё zbritje nё mitrёn e llahtarёshme tё shekullit, ku gjithshka ёshtё e vdekur, duke vdekur, qё do tё vdesё…” Kjo ёshtё tablloja qё pёrfton kritiku nga leximi i veprёs e cila pёr tё ёshtё “njё roman nё vargje i jashtzakonshёm”.
Alessandro Zaccuri, i lindur nё La Spezia mё 1963, ёshtё shkrimtar, gazetar dhe bloger italian. Ka studjuar dhe ёshtё diplomuar pёr letёrsi klasike (me njё tezё mbi filologjinё mesjetare dhe humaniste) nё Universitetin Katolik tё Milanos. Emri i kёtij universiteti, me njё dhimbje tё fortё nё zemёr mё sjell ndёrmёnd emrin e njё djaloshi tё shkёlqyer, Atjon Zhiti, qё studionte aty e qё na ka lënë një libër me ese e një album me piktura, të vlerësuara dhe ato në Europë…
E kujtoj se kopertina e romanit “Funerali i pafundmë” në botimin italian është vepër e tij.
Kritiku tjetër, Alessandro Zaccuri bashkёpunon me gazetёn “Avvenire” dhe periodikёt “I huaji” dhe “Leximet”. Ёshtё autor romanesh, esesh tё kritikёs letrare, pregatitёs pёr shtyp tё veprave tё shkrimtarёve si Elio Fiore, Camillo Sbarbaro, Ray Bradbury, André Malraux. Ёshtё autor i dhjetё vёllimeve, mes tё cilёve katёr romane, dhe fitues i disa çmimeve letrare si Biella, Frignano, Basilicata, Mondello, Comisso dhe finalist i çmimit Campiello.
Duke vёnё theksin shkurtimisht mbi disa nga vlerat mё tё spikatura tё romanit, mendoj se shkrimi i Zaccurit ёshtё njё dhuratё e bukur nё kёtё fillim viti, jo vetëm pёr autorin e veprёs, por dhe pёr tё gjithё lexuesit, italianë dhe shqiptarё qё me tё drejtё krenohen me emrin e Visar Zhitit, i cili, simbas tij, ёshtё “… njёri nga zёrat mё tё rёndёsishёm tё letёrsisё sё re shqiptare, Zhiti ёshtё i njohur dhe i vlerёsuar nё Vendin tonё”. Botuesi i veprёs nё kapakun e mbramё tё librit shkon edhe mё tutje nё vlerёsimin e shkrimtarit tonё tё madh. Ja çfarё thuhet aty : “…. Pёrveç se i ka dhёnё njё ndihmesё tepёr tё lartё e origjinale panoramёs letrare ballkanike, tregimet e tij, romanet e tij ashtu si dhe esetё e tij kanё fuqizuar lirinё intelektuale dhe jetёn demokratike tё Shqipёrisё…”
Pa dashur tё hyj nё hollёsitё e shfaqjeve tё njё qёndrimi tё turpshёm tё ish Kryetarit tё Shtetit, por edhe tё ndonjë media në nivelin e “keqshkruesve” tё internetit nё Shqipёri, tё cilёt me disa veprime tё tyre nё vitet e fundit, kanё shkaktuar shqetësime të tepërta, banale, të këqia, tё pamerituara për të gjithë ne dhe në veçanti për shkrimtarin mё tё shquar tё pas komunizmit shqiptar, prandaj këto shkrime i shoh dhe si vazhdim i një kundёrveprimi shumё tё fortё nga shumica e shёndoshё e opinionit publik, vendas dhe të huaj, por që përbëjnë dhe njё kёnaqёsi estetike, tejet tё merituar, jo vetёm pёr Visarin, por pёr tё gjithё shqiptarёt e ndershёm e dashamirё tё kulturёs, veçanёrisht pёr ata qё kanё jetuar sё bashku me tё nё galeritё e mallkuara tё Spaçit.
***
NЁ POEMЁN E ZHITIT VDEKJA E “MENDIMIT TЁ NJËSUAR”
nga DAVIDE BRULLO
I pakapshёm, poeti vazhdon tё jetё i dёnuar nga regjimi. I torturuar, i poshtёruar, i fyer, poeti ёshtё qёngji i flijuar i “terrorit tё kuq”, komunizmit. Njё shembull i afёrt. Shqipёria e Enver Hoxhёs. Njё lloj Koreje e Veriut anakronike e futur si njё thikё nё ijen e majtё tё Evropёs. Jemi nё vitin 1979, poeti ёshtё 27 vjeç dhe ёshtё ylli i lirikёs shqiptare. Quhet Visar Zhiti. I arrestuar pёr “agjitacion e propagandё kundёr Shtetit”, nё gjyq gjyqtarёt valёvisin poezitё e tij. “Borgjeze e dekadente” vendosin. “Tё shkruara me njё gjuhё hermetike, armike tё realizmit socialist”.
Dukej se ishte 1937, nёn thundrёn e Stalinit, por ishte pardje. Poeti u dёnua me punё tё detyruar. Punonte nёn tokё, pёr tё nxjerrё bakёr. Si njё Orfe qё ka humbur edhe perёnditё e nёntokёs, veç Euridiçes. Sё bashku me tё ishin intelektualё, shkrimtarё, poetё. Kur e kam takuar mё tha se shkёmbenin kontrabandё poesitё e Walt Whitman-it e tё Baudelaire-it, faqe tё romaneve tё Dostojevskit. “U kapa pas poezisё, pёr tё mos u çmendur. Shkruaja nё errёsirё, natёn, pa letёr e penё, shkruaja nё kokё”. Tetё vite burg.
Mё 1991 ikja. Milano, Gjermani, Shtetet e Bashkuara. Jeta dalёngadalё e shpёrblen. Visari ёshtё mё parё ambasador i Shqipёrisё nё Vatikan, prej pak kohe nё ambasadёn shqiptare nё Shtetet e Bashkuara, nё Washington DC. Poezia e tij, edhe pёr fuqinё etike, “shembullore dhe e mrekullueshme” (kёshtu shkruhet nё numurin e Nё formё fjalёsh, kushtuar Poetёve tё tokёs sё Shqipёrisё, 2002), kalon shpejt nё Itali.
Mbasi kishte botuar, mё 2014, Perёndia mbrapsht dhe e dashura botuesi Rubbettino ka nxjerrё nё librari, nёn kujdesin e zakonshёm tё Elio Miracco-s, Funeralin e pafundmё, roman nё vargje i jashtzakonshёm, qё kashtis ankthin uajtmanian tё kёngёs me marramёndjet e Mario Luzi-t ( i tё cilit Zhiti ёshtё pёrkthyesi). Nё fakt, poema nё 66 oda tё kёtij kundёr – Nerude, i botuar nё origjinal mё 2003, ёshtё varrimi, 100 vjet mbas Revolucionit rus, tё “mendimit tё njёsuar” (nga ana tjetёr, “tё mendosh ndryshe tё ndёrlikohet jeta”), tё Shtetit si “varrmihёs”, tё diktatorit si proletariati i bashkuar (“Nё vdekjen e diktatorit mbretёron njё hije e rёndё nё tё gjithё Shtetin dhe njё angёshti, duket sikur ka vdekur edhe vendi. A do tё gjindet mё njё tjetёr shtypёs kaq i suksesёshёm ?”)
Leximi ёshtё njё zbritje nё mitrёn e llahtarshme tё shekullit, ku gjithshka ёshtё e vdekur, duke vdekur, qё do tё vdesё, ndёrmjet funeralit tё Stalinit (por “tё njё tjetёr Stalini ….. varroseet sosia sepse origjinali duhet tё jetojё” ) dhe atij tё “kundёshtarёve … tё bёrё copё e çikё”, me pjesё tё njё ironie cinike (“ Partia filloi tё marrё vendime tё çuditёshme / shpallte tradhёtarё edhe tё vdekurit / Po ku ka tradhёtuar, Pёrtej varrit ?”)
Nё kёtё valle tё çmendur ferri megjithatё shpёrthen dashuria, epshore (“ Qё njё ditё do tё vdisja, e dinja, por qё tё bёnja dashuri nё njё funeral, nuk m’a ka marrё mendja kurrё), madje nё “formё piramidale”. Megjithёse i prashitur nga pushteti, poeti gjithёnjё ulurin “po”-nё e tij mizore jetёs.
(Marrё nga “IL giornale”, 6 nёndor 2017)
***
ZHITI, VDEKJA SI ALEGORI E TOTALITARIZMIT
nga ALESSANDRO ZACCURI
Arkivoli valёvitej aty poshtё, i paarritshёm nё krye tё varganit tё pёrmortshёm. Nuk ёshtё e qartё se cili ёshtё i vdekuri, por vargu vazhdon ecjen, gjithёnjё e mё tepёr i kapitur e i zbёrthyer, sikur se mbas arkёmortit mos tё ishin mё tё gjallёt, por tё vdekurit tё ringjallur nga njё e shkuar qё pёrndryshe rrezikohej tё ishte harruar. Ёshtё njё valle e veçantё vdekёsore ajo qё poeti shqiptar Visar Zhiti vё nё skenё nё kёtё Funeral tё pafundmё, roman nё vargje i pёrkthyer mrekullisht nga Elio Miracco nё njё italishte qё ruan ashpёrsinё dhe guximin e sprovёs sё origjinalit : kapwrcimet e papritura qё ngrenё krye nga njё kapitull nё tjetrin, pjesё tё gjata gati nё prozё qё pёrmblidhen nё epigrame, tё çemuna gaztore dhe rrokullisje dramatike, njё faqe e bardhё pёr tё lёnё tё kuptohet se pragu i tё pathёnёshmes ёshtё arritur.
I lindur mё 1952, i dёnuar me punё tё detyruar nga regjimi i Enver Hoxhёs pёr poezitё e tij, tё gjykuara fajёsisht “hermetike”, i bёrё me kohё njёri nga zёrat mё tё rёndёsishёm tё letёrsisё sё re shqiptare, Zhiti ёshtё njё autor i njohur dhe i vlerёsuar nё Vendin tonё edhe nё sajё tё bashkёpunimit me gazetёn “Avvenire”. Nё krahasim me librat tashmё tё pёrkthyera n’Itali (pёrmbledhjet e poezive Kryq mishi dhe Rrёfime pa altar, tё dalura pёrkatёsisht mё 1998 dhe 2013, romani Perёndia mbrapsht dhe e dashura i botuar gjithmonё nga Rubbettino mё 2014) Funerali i pafundmё shquhet mё shumё pёr prirjen mё tё theksuar ndaj kategorive tё paradoksales, nё vijёn e kundёrshtimit, jo vetёm politik, qё bashkon shumё nga shkrimtarёt e dalё nga shkёrmoqja e sistemit komunist ballkanik. Megjithatё, pavarёsisht nga gjithshka, poemthi kёmbёngulёs tregimtar i Zhitit nuk ёshtё njё dokument i dёshpёruar, por dёshmia e njё shprese tё paarsyeshme por tё qёndrueshme. “Kam ёndёrruar sikur t’ishim nё njё ёndёrr” thotё personazhi kryesor, tё cilin autori e ngarkon tё flasё n’emёr tё tij, edhe se e mundёshme por jo e sigurtё qё ai karvan i pёrmortshёm mund tё jetё njё rikthim pak i mbuluar i vuajtjeve tё pёsuara nga poeti gjatё burgimit nё minierёn e Spaçit : “Burri u rrёzua. Ata mbrapa u munduan tё mos e shkelin, kaq mundёn tё bёnin”. Sa mё shumё zgjatej, aq mё shumё rrugёtimi merrte njё ecuri vdekёsore, sepse “çdo varrim, ashtu si Shteti ka pjesёn e vet tё paarsyeshme” dhe asnjё zbulim, as vetё ai i pёrmbajtjes sё vёrtetё tё arkёmortit, nuk dukej se kishte fuqinё tё ndёrpriste magjinё : “ngrita kokёn i shastisur dhe pashё tё drunjёzuar kupёn e qiellit si njё arkёmort tё brejtur nga krimbat e yjve”.
I konceptuar si alegoria e totalitarizmit, Funerali i pafundmё kthehet nё njё pёrsiatje mё tё gjёrё mbi gjёndjen njerёzore, ndёrmjet instiktit tё mbijetesёs dhe fatit tё pёrbashkёt : “Ne i pёrkasim tё gjithё vdekjes e mbi tё gjitha nё njё funeral”, shkruan Zhiti, duke bёrё tё depёrtojnё nё bashkёkohёsinё fjalёt e dashura tё Etёrve tё shkretёtirёs.
Marrё nga gazeta “Avvenire”, 5. 01. 2018
I shqipёroi Eugjen Merlika