nga Albana M. Lifschin/*

Më kishte folur edhe gjyshja për vitet e internimit,
për fëmijët e rritur pas telave me gjemba. Atë kohë kisha
hyrë në gjimnaz. Një ditë, papritur, sytë më shkuan
te një shenjë në ije të gjyshes.
– Çfarë është kjo, nana?
Ajo tërhoqi bluzën poshtë dhe e futi nën fund.
– Mua po më shikon ti?
– Çfarë e ke atë shenjë? – pyeta unë përsëri. – Je vrarë
gjëkundi, nana?
– Eh, bijo… E kam kujtim nga internimi. Kemi qenë
në Bënçë të Tepelenës atë kohë. Pranë kalasë. Ah! Çfarë
kemi kalu në internim, mos e kaloftë kush! Na detyronin
të banim punë të randa e nuk na mbushej barku kurrë
me bukë. Na jepnin një supë, ashtu i thoshin, por
zor se të zinte gja luga në të, veç krimbave. Shkonim në
pyjoren pranë grykës së lumit,disa kilometra larg kampit.
Ishim rreth 100 gra që ngarkoheshim me dru në kurriz.
Një polic ishte në krye të kolonës e një në fund. Kisha
kohë që e baja këtë punë, por fuqitë erdhën duke më
lanë. Ishte një ditë shiu. Turra e druve erdhi duke m’u
rëndu. Më mundi lodhja dhe e pangrëna. M’u veshën
sytë. Nuk mbaj mend si u rrëzova në përrua dhe nuk
kisha fuqi të ngrihesha, kur ndjeva kafshimin e një qeni
këtu në ijë.
Mua më kishte ngrirë fytyra nga përfytyrimi i gjyshes
së rrëzuar në përrua dhe e një qeni të zi mbi të.
– Që atë ditë rashë e sëmurë e nuk shkova ma për
dru. Por kisha dy fëmijë të vegjël me vete dhe sido që të
vinte puna, nuk duhej t’u dorëzohesha mundimeve. Ata
s’kishin kërkend tjetër. Kemi kalu sëmundje të randa.
Askush nuk kujdesej për të sëmurët. Njerëzit i këpuste
vdekja. Uria na mundonte përditë. Njëherë, Leka
solli në kazermë një 20 lekëshe. Ishte e lagun. “Kush
ta dha këtë?” e pyeta. “Askush. E gjeta rrugës. E ka lag
shiu, por unë e fshiva pas pantallonave. Nanë, ne mund
blejmë një racion bukë me te.” – “Shko vene në vendin
ku e gjete. Dikujt i ka ranë nga xhepi dhe ai njeri
ka dëshpërim sot. Do të kthehet ta kërkojë rrugës nga
ka ecun”, i thashë, “dhe mos harro: veni një copë gur
përsipër që të mos e marrë era.” 
Edhe në ato kushte me bark thatë, fëmijët doja t’i edukoja mirë. Ata do të rriteshin një ditë me vullnet të Zotit.

– Një herë tjetër, im bir më tha se një shoku i tij i
klasës kish nevojë për fanellë, por nana e vet nuk dinte
të punonte me shtiza. Kështu, të nesërmen më sollën
leshin dhe tanë natën kam punu me shtiza fanellën e atij
djali. Të nesërmen, im bir e mori fanellën dhe ia çoi në
shtëpi. U kthye prej andej me një bukë gruri të mbështjellë.
Ishte haku i punës.
Unë s’ia ndaja sytë gjyshes.
– Do prapë?
Unë kisha harruar të merrja frymë…
– S’janë për ty këto, bijo.
– Më thuaj edhe një histori vetëm, vetëm edhe një, –
iu luta unë dhe u ngjesha pas saj në divanin e kuzhinës.
– Mirë pra, kjo do të jetë e fundit, ë?
Tunda kokën në shenjë pohimi.
– Një pasdite na urdhnun të dilnim jashtë kazermave
të tanë, pa përjashtim. Përpara nesh, disa metra më
tutje, qe vendosur një mitraloz i mbështetun në dy kambë.
Fëmijët u trembën. Disa filluan të qanin. Çfarë do
të banin me ne? Do të na vrisnin? U krijua panik. Komandanti
i kampit doli përpara dhe foli me zë të rreptë:
“Mungon një kandil i kazermës. Kush e ka vjedhur, të
dalë përpara!” Ra heshtje. Dikur, një djalë i ri bëri një
hap para e tha: “E kam unë.” – “Pse e ke vjedhur kandilin?
Ai është i komandës s’është i yti!” – “E pashë që
ishte prishur dhe mora ta rregulloja.” Nuk u duk se komandanti
i kampit e besoi. “Ju të tjerët shpërndahuni, ti
dil mënjanë”, tha ai. Pranë zyrave ishe një dhomë izolimi
për ata që dënoheshin. Atë djalin e futën atje. Mitralozi
dykambësh në mes të kazermave dhe tmerri që u
hyni të internuarve s’harrohen.
– Po sikur t’ju kishin vrarë? – e pyeta unë.
– Nuk kishim ba kurrgja që të na vrisnin.
Habitesha me gjyshen. As ajo s’kishte bërë asgjë që
ta meritonte internimin, por i kishte duruar të gjitha
dhimbje- dënimet në heshtje. Mos ishte pak dhimbja
për burrin e djalin e arratisur? Apo për djalin e madh që
ishte vrarë si tradhtar e nuk i dihej varri? E kishin quajtur
herë ‘nënë komunisti’ e herë ‘nënë tradhtari’. Më
ishte rrënjosur që nga fëmijëria një çast kur e kam pyetur
nënën time se sa vjet shkollë kishte gjyshja dhe ajo
mu përgjigj: “12 vjet”. Nuk m’u besua. Më pas e pata
pyetur edhe gjyshen dhe ajo më tha tekstualisht: “Kam
12 vjet shkollë e kurse”.Vonë, ime ëmë më ka shpjeguar
se gjyshja kishte parasysh 12 vitet e internimit. Ato ishin
shkolla e saj, prej ku ajo kishte mësuar shumë. Shkollë
jete. Vonë, kur dëgjoja të më thoshin se gjyshja jote flet
me ‘proverba’, e dija që nënkuptonin mençurinë e saj.
Besoja që më shumë se çdo gjë ishte përvoja e jetës si e
internuar, që e bënte të fliste shkurt dhe thellë.

*(Fragment nga libri “Yjet nuk jane te kuq”,botuar ne 2013)