Refleksione për ditën e zezë të 6 shkurt 1967/
Nga Hyqmet ZANE/
Zhurma e madhe për dëmet e shkaktuara në kishën e Valshit në zonën e Shpatit ku ka afresket e tij Onufri i madh, më shtyu si zhqiptar i mirë që të jemë visitor i saj në këto ditë të para të shkurtit. Kisha vite që nuk kisha vizituar këtë fshat, në zemër të të cilit ndodhet edhe kisha e famshme për nga pasuria që ka brenda saj, megjithëse e vogël në përmasa. I shoqëruar edhe nga një grup televizioni që donin të bënin punën e tyre, u bëra dëshmitar i jetës së kësaj zone të lashtë dhe të mbushur me histori. Ishte e treta herë që bëhesha visitor i fshatit të Valshit ku ndodhet kjo kishë e rrethuar me një gjelbërimi tipik malor, por në një pozicion të favorshëm që dinë t’i zgjedhin mjeshtrat e mëdhenj si Onufri.

/Në vend të hyrjes/
Që nga viti 1978 kur unë nisa rrugëtimin e viteve të punës si mësues në Zavalinën e largët të Shpatit, më ra në mend se puna e duarve të mjeshtrit të madh të pikturës dhe ikonografisë, do të duhej të ishte një kishë e madhe, por më shumë se ndërtesa, jo e madhe ishte puna, produkti prej artisti i Onufrit.
Afresket e shenjtorëve të kishtërimit ishin shumë e shumë herë më të vlefshme se vlera e një ndërtimi kishe. Në atë kohë kur isha mësues kisha bërë një vizitë edhe tek kjo kishë së bashku me kolegët e mij Devi Paparisto dhe Muç Xhepa
Dëbora kishte mbuluar anemanë fshatin nuk na pengoi që të shihnim faktin se në brendësi të kësaj kishe ishin afresket nga dora e Onufrit të madh. Ishte një kishë që në atë kohë mbrohej nga shteti. Por aksioni i madh komunist që nisi pas 6 shkurtit 1967 për prishjen e kishave dhe xhamive, kishte bërë të vetën.
Injoranca e kohës e kishte kthyer në depo drithi me një sabotim të madh që vinte edhe nga mosmirëmbajtja. Po nuk kishte sesi të mos të tërhiqte vëmendjen piktura, ngjyra, bukuria, mjeshtëria e Onufrit. Ishte tentuar që të vihej dorë për ndonjë restaurime, por ai ishte bërë nallbançe
O Zot, thashë me vete, edhe pse e dija që nuk duhej të manifestoja asnjë shenjë besimi, kur do të mendosh edhe për ne. Isha një besimtar, por jo i shpallur, se frika bënte të vetën dhe pasojat do të ishin skandaloze. Muçi mu afrua dhe më
thotë tek veshi “e shikon çfarë perle që janë këto” dhe ashtu natyrshëm bëri
indiferentin. I thashë Muçit nga ana ime “më fol për të’ dhe ai më rrëfen me atë mënyrën e tij brilante të të rrëfyesit.

/Tregimi nga Muç Xhepa/

“Isha ulur mbi një gur, – fillon te tregoje Muçi, – dhe në oborrin e shkollës,
(në valsh) për rreth shoh gurë të ngulur në tokë, disa të thyer e të tjerë në
pozicione të pjerreta. Pyes një koleg vendas. I ndrojtur ai më thotë se ka qenë varrezë. Ja atje tej është kisha, dhe bën me dorë. “Kisha e Shën e Premtes”. Sa shumë pata dëgjuar për Onufrin nga miqtë e mi piktorë. Kureshtja e mbyti frikën.
A mund ta shikoj e pyes? ‘Nuk ke çfare shef se e kane kthyer në magazinë, por meqë ke deshirë, shkojmë nesër pas mësimit, – më thotë kolegu.
Ashtu bemë. Hymë brenda dhe i mahnitur shikoj për herë të parë afresket, Shën Spiridhonin dhe Shën Mërinë. Onufri i madh, piktori i shekullit XVI, Onufrin nga Elbasani, ikonografi nga qyteti ynë kishte zbukuruar muret e kishës se vogël me ngjarje ungjillore. Plot talent e shije ai kishte pikturuar portret e shenjtëve me tiparet e malësorëve të Shpatit, njerëzve me të cilët kishte jetuar. Ato janë plot jetë. Afresket janë kombinim i disa ngjyrave bazë që pasurojnë koloritin  duke e bërë të butë e të ëmbëlt. Arti i mjeshtrit të madh, rilindasit tonë të parë i përmasave europiane, është po aq i madh sa dhe ai i përtej Adriatikut.
Por, ndërsa andej veprat e artit ruhen me fanatizëm dhe shikohen prej vizitorësh nga të katër anët e botës, këtu antinjerëzit, diktatura e proletariatit i ka lënë të rrënohen me qëllim, duke e kthyer kishën, shtëpinë e Zotit, në
magazinë. (?!) Dhe krahësoje me këta malesorë fisnike e trima të Shpatit që e kanë ndërtuar dhe mbrojtur këtë kishë në periudhën më të egër të sundimit Osman, kur hordhitë aziatike po shfarosnin kombin e Gjergj Kastriotit, Iliret
autoktonë. Kjo kishë 500 vjeçare (daton rreth vitit 1554- 55) është nje monument kulturor që ndonëse me përmasa të vogla ka vlerë shumë të madhe. Është një nga të paktat kisha që i ka mbijetuar periudhës Otomane, por si duket nuk do t’I mbijetojë pushtimit komuniste. Disa nga afresket kanë pesuar përkeqësim nga mosmirembajtja dhe me kalimin e kohës do të humbin vlerat që kanë”.
Këtu miku im e ndërpreu rrefimin tij. Rrugës në afërsi të Gjinarit, në kamionin me te cilin udhëtonim, hipën disa njerëz të panjohur.
Realiteti
Të gjitha këto mu kujtuan këtë ditë të vizitës dhe menjëherë më erdhi në mendje se që nga ajo kohë, asgjë nuk kishte ndryshuar në pamjen e parë të kësaj kishe.
Po ajo ndërtesë, e njejta kishë, pa asnjë riparim, edhe pse kanë kaluar 22 vjet
nga ndryshimi i sistemit dhe shumë ndryshime të tjera kanë ndodhur. Duke qenë I shoqëruar nga ata të televizonit, ndjeja se sa pak paska ndryshuar mentaliteti edhe i vetë njerëzve që nuk tregonin ndonjë interes për kishën e tyre, po aq sa edhe vetë KOASH dhe hirësia e tij Janullatos që është në krye të kësaj kishe.
Kur mendoj se sa miliarda lekë janë hedhur në Katedralen e Tiranës apo sa kisha të tjera janë ndërtuar në të gjithë Shqiëprinë, bile edh enë Peqin, ku ka po nuk ka më shumë se tre familje ortodokse, si është e mundur që nuk është treguar asnjë interes për këtë kryevepër shumëshekullore që duhet të ishte në vendin e parë të listës së restaurimit të kishacve nga vetë Janullatosi si kryepeshkop..
Jamë ndeshur edhe herë të tjera me realitete të tilla, kur nga njera anë
Janullatos kërkon pronësëinë e saj në emër të KOASH si për shembull kisha Shën Maria e kalasë në Elbasan drejtohet nga famullitari At Nikolla Marku dhe harrohet krye vepra e Onufrit. Ndërsa për këtë kishë të Onufrit në Valsh më e vjetër ndoshta edhe se çdo kishë tjetër në Shqiëpri, ashtu si edhe ajo e
Shelcanit, ku përsëri është dora e mjeshtrit të madh, Janullatos nuk tregon
asnjë përkujdesje, asnjë investim, asnjë vëmendje. Përse kështu, pyeta veten. Në një kohë që eksarku Janullatos nga Greqia merret edhe me politikë dhe bën edhe zyrtarin grek në Shqiëpri, bën kujdes për varrezat e ushtarëve pushtues grekë që janë vrarë si armiq, ka harruar të verë dorë mbi këto kisha autoktone që kanë vulën shqiprtare dhe që janë të patjetërsueshme nga orgjinaliteti shqiptar që ato kanë.
Nuk është rastësi, por është strategji tipike greke, është hakmarrja e grekut Janullatos ndaj kombëtarizmit të kishës ortodokse shqiptare pa ndikime greke.
Nuk dua të akuzoj, por po analizoj realitetin që ka ndodhur, se edhe në kishën e Shelcanit gjithështu nuk është vënë dorë, por gjithçka i ka mbetur kohës dhe degradimit. Më keq akoma tek kisha e largët e Valshit.

/Opinioni im/

Dëmtimet e këtyre afreskeve nuk më habisin, por më trondisin. Më është krijuar bindja se një dorë e zezë është bërë kaq e kujdesshme sa vjen në një vend të fshehtë si kisha e Valshit dhe prish dorën e Onufrit të madh. Nga njera anë do të doja që vetë banorët e Valshit të kishin treguar të paktën dëshirën e mire për të mirëmbajtur ambjentet e jashtme të kësaj kishe, territorin e saj. Nga jashtë kjo kishë të lë përshtypjen e një ndërtese të zakonshme fshati, në një kohë që dihet se brenda saj ndodhen “pasuritë” e një mjeshtri të madh që sot janë pasuri kombëtare me vlera europiane. Duket se ateizmi dhe diskriminimi I fesë ka bërë vend në shpirtrat e prishur edhe të kësaj zone. Edhe banoërt që pyesnim gjatë rrugës nuk tregonin ndonjë interes për kërkesat tona.
Por më shumë se kaq, ligësia e Janullatosit që bën kujdes për të vendosur shishe me mbishkrime në gjuhën greke në themelet e kishave të reja të ndërtuara në këtë periudhë, po aq sa tregon kujdes për t’iu kundërvënë At Nikollë Markut përse ai mban qëdnrime për JO-greqizimit të kishës shqiptare, nuk bën asnjë kujdes për të harxhuar ca para për restaurimin e kishave të tilla të vogla por me një botë të madhe euroipanizimi nga dora e Onufrit të madh.
Kam frikë qe edhe prishja në këtë kishë mund të jetë vepër e proositur nga
antishqiptarët që kanë objeksione të qarta për të prishur autoktoninë e kishave dhe veprave të tjera vetëm e vetëm që të mos ekzistojë vërtetësia e
shqiptraizimit të kishave të themeluara pa ndikime greke. Edhe vjedhja e
këmbanares së kishes së Shelcanit pak kohë më parë, që ishte një nga më të
vjetrat, dhe zëvendësimi i saj me një tjetër këmbanare të vogël në përmasë të
ardhur nga Greqia, janë vepra të qëllimshme dhe të studiuara nga mendjet
antishqiptare veçanërisht ato greke që kanë herezi ndaj shqiptarëve. Gjtihashtu mund të them se herezia e Janullatosit ndaj Imzot Fan Nolit apo mos përmendja asnjëherë e Kryepeshkopit të parë të Kishës Ortodokse Autoqefale Kombëtare Shqiptare (KOAKSH) Hirësia e tij At Visarion Xhuvanin, janë pjesë e skenarëve antishqiptarë që kanë hyrë si dorë e zezë në relogjomn ortodoks shqiptar. Këtu pikërisht mendoj se shteti duhet të ndërhyjë me strukturate veta për të dhënë drejtësinë e këtij realiteti për të mos lënë në harresë Onufrin e madh dhe autoktoninë e kishave shqiptare.

/Epilog/

Lexoja një ditë një citim të nxjerrëdiku që thoshte “Nuk ka kuptim të lësh dicka të shkojë kur e ke pasur për një kohë te gjatë. Por gjithashtu nuk ka kuptim të presësh dhe të shpresosh kur nuk ka mbetur më asgjë aty”. Onufri i madh ekziston dhe ka qenë pjesë e jona së bashku me kishat si në Shelcan e Valsh, ashtue dhe në Berat, ku ai ka lënë pasuritë e tij. Ekzistenca e kësja pasurie na obligon dhe na jep leksionin e parë se Europa që e duam shumë do të dijë të vijë edhe në këto monumente me vlera ndërkombëtare, duke pasur poara së gjithash edhe ndonjë guidë vlerash që posedojnë shqiptarët. Mos pasja e një guide të tillë edhe për kishat tona autoktone dhe të lashta, është një tjetër e keqe e qëllimshme e kryepeshkopit aktual, dijet e të silit në teologji dhe si profesor shumëzohen me zero, kur ato i shërbëjnë djallit dhe jo vlerave të vërteta që prishen netëve pa hënë. Në këtë mënyrë i madhi Onufi ynë i shquar dhe duar artë, së bahsku me kishat dhe afresket ku ai ka punuar si në Valsh e Shelcan apo Berat, ndodhen përballë albanofobisë ballkanike dhe vetë përballë janullatosit që hesht dhe bën sehir për realitetin antishqiptar.

E dergoi per Diellin:Rasim Bebo